Tài liệu Cõi sống và cỗi chết trong quan niệm người Mường pptx

câi sèng vµ câi chÕt trong

quan niÖm cæ truyÒn cña ngÖêi MÖêng

“§ªm nay

Ngµy nµy

T«i dËy

KÓ chuyÖn xöa cho ngöêi nghe

Nãi vÌ xöa cho ngöêi hay

Mai sau

Cã ngµy ¨n c¬m uèng röîu

Ngöêi kh¸c chuyÖn cïng ®êi...”

(Më ®Çu mo §Î ®Êt ®Î nöíc: lêi bè Mo nãi víi ngöêi chÕt)

Trong khu«n khæ cuéc vËn ®éng c¶i c¸ch phong tôc tËp

qu¸n, mét mÆt quan träng cña c«ng t¸c v¨n hãa ë miÒn nói,

nh÷ng ®ång chÝ l·nh ®¹o c¸c cÊp, mµ chóng t«i cã dÞp tiÕp xóc

trªn ®Þa bµn Möêng (Hßa B×nh), ®Òu ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc

c¶i t¹o tËp tôc ma chay vµ cöíi xin. C¶i c¸ch tang lÔ cßn ®öîc coi

träng h¬n c¶i c¸ch h«n lÔ. Thùc vËy, trong sinh ho¹t t«n gi¸o vµ

x· héi cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, ma chay lµ dÞp g©y tèn kÐm

nhiÒu nhÊt: tèn tiÒn cña, tèn søc ngöêi, tèn th× giê. Ch¼ng nh÷ng

thÕ, nh×n döíi gãc ®é chèng mª tÝn vµ gi¸o dôc chñ nghÜa v«

9

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

thÇn, tang lÔ lµ mét trong nh÷ng nghi lÔ t«n gi¸o “®Ëm ®Æc” cña

ngöêi Möêng, lµ h×nh th¸i kh¸ tËp trung cña mª tÝn dÞ ®oan cæ

truyÒn. Nhöng, nhö mäi nghi lÔ lín cña bÊt cø d©n téc nµo, tang

lÔ Möêng cßn thÓ hiÖn, trªn lÔ tiÕt, nh÷ng quan niÖm vò trô vµ

nh©n sinh quen thuéc cña d©n téc. Dï kh«ng thiÕu chç lÖch l¹c,

c¸c quan niÖm Êy ®· b¾t rÔ l©u ®êi vµo t©m kh¶m cña ngöêi

Möêng, lµ chÊt liÖu gãp phÇn x©y dùng nªn c¸i mµ nhiÒu nhµ

d©n téc häc gäi lµ “mèi céng c¶m” cña mét d©n téc. Kh«ng thÓ

nhÊt ®¸n xãa bá tÊt c¶ b»ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh. Bªn c¹nh

nh÷ng quan niÖm lçi thêi, nh÷ng tËp tôc l¹c hËu, tang lÔ Möêng

cßn bao hµm nhiÒu gi¸ trÞ tiÕn bé cña di s¶n v¨n hãa d©n téc, mµ

ngöêi Möêng hiÖn nay mong kÕ thõa vµ ph¸t huy mét c¸ch h÷u

Ých trªn böíc ®öêng x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Mèi t×nh g¾n bã

ngöêi sèng còng nhö ngöêi chÕt víi ®Êt, nöíc, xãm, möêng(1) -

böíc ®Çu cña t×nh yªu nöíc, tinh thÇn chèng ¸p bøc to¸t ra tõ

mét sè lÔ ca, chØ lµ vµi tØ dô gi÷a nhiÒu tØ dô kh¸c.

CÇn xãa bá nh÷ng g× vµ gi÷ l¹i nh÷ng g×? §ã lµ c©u hái mµ

mét sè ®ång chÝ ë Hßa B×nh ®· nªu lªn khi trao ®æi víi chóng t«i.

Qua bµn b¹c, c¸c ®ång chÝ còng nhÊt trÝ víi chóng t«i r»ng, tröíc

khi quyÕt ®Þnh xãa bá hay gi÷ l¹i, viÖc tröíc m¾t râ rµng lµ ph¶i

t×m hiÓu xem cã “nh÷ng g×”. NghÜa lµ ph¶i ®iÒu tra d©n téc häc

vÒ tang lÔ, kh«ng nh÷ng ghi chÐp tØ mØ c¸c lÔ tiÕt, mµ cßn th«ng

qua lÔ tiÕt rót ra nh÷ng quan niÖm vµ kh¸i niÖm Èn n¸u bªn

sau. Trªn c¬ së hiÓu biÕt ®ã, c¸c ®ång chÝ ë Hßa B×nh sÏ cïng

nh©n d©n Möêng gi¶i quyÕt thÝch ®¸ng vÊn ®Ò “xãa bá nh÷ng g×

vµ gi÷ l¹i nh÷ng g×”. Chóng t«i tin töëng nhö vËy. Tµi liÖu ng¾n

nµy chØ nh»m gãp phÇn rÊt nhá vµo c«ng t¸c “g¹n ®ôc kh¬i

trong” cña c¸c ®ång chÝ ë Hßa B×nh, b»ng c¸ch tr×nh bµy l¹i

nh÷ng quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng vÒ “câi sèng” vµ

“câi chÕt”, trong chõng mùc chóng t«i th¨m dß ®öîc qua kh¶o s¸t

10

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

tang lÔ. VÊn ®Ò nµy chöa ®öîc nh÷ng ngöêi nghiªn cøu d©n téc

Möêng tröíc kia ®Ò cËp ®Õn(2). “Câi sèng” vµ “câi chÕt” nãi ®©y

kh«ng ph¶i lµ nh÷ng thµnh phÇn cña mét häc thuyÕt trõu töîng

vÒ vò trô vµ nh©n sinh, kÕt qu¶ tö biÖn cña mét tÇng líp t¨ng

l÷. Chóng t«i chØ muèn nãi ®Õn thÕ giíi cña ngöêi sèng vµ thÕ

giíi dµnh cho tinh linh, trong quan niÖm d©n gian cña ngöêi

Möêng tröíc ®©y, råi tõ ®ã t×m hiÓu sè phËn cña linh hån khi con

ngöêi ®· t¾t thë, nh÷ng böíc ®öêng cña linh hån tõ “câi sèng”

®Õn “câi chÕt”. Con ®öêng Êy biÓu hiÖn qua c¸c lÔ tiÕt tang ma.

Tuy nhiªn, trong giíi h¹n cña mét bµi t¹p chÝ, chóng t«i sÏ

kh«ng miªu t¶ c¸c lÔ tiÕt nèi tiÕp nhau, mµ chØ hy väng r»ng diÔn

biÕn c¬ b¶n nhÊt cña ®¸m tang Möêng sÏ lé phÇn nµo qua viÖc

tr×nh bµy c¸c quan niÖm(3).

LÇn l¹i nh÷ng trang sæ tay ghi chÐp trªn thùc ®Þa qua c¸c

cuéc kh¶o s¸t cïng nhau tiÕn hµnh tõ n¨m 1964 cho ®Õn nay,

chóng t«i kh«ng nÐn ®öîc båi håi khi nhí ®Õn nh÷ng “bè”, nh÷ng

“mÕ”, nh÷ng ®ång chÝ, tuy chØ gÆp gì trªn c¸c chÆng ®öêng ®iÒn

d·, nhöng ®· kh«ng ngÇn ng¹i dµnh th× giê gi¶i cho chóng t«i

mét ®o¹n “mo” tèi nghÜa, thªm cho chóng t«i mét hiÓu biÕt cô

thÓ(4). Trong qu¸ tr×nh chØnh lý vµ ph©n tÝch tµi liÖu, chóng t«i

®· nhiÒu lÇn tham kh¶o thùc tiÔn cña c¸c d©n téc kh¸c. Nh÷ng

lÇn ®ã, nhiÒu b¹n ®ång nghiÖp ®· sèt s¾ng cho phÐp chóng t«i sö

dông kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c b¹n, kÓ c¶ mét sè tµi liÖu chöa

hÒ c«ng bè, ®Ó tiÖn ®èi chiÕu, so s¸nh. §èi víi chóng t«i, th¸i ®é

v« tö ®ã lµ mét tÊm gö¬ng vÒ tinh thÇn khoa häc vµ hîp t¸c x·

héi chñ nghÜa. Xin c¸c b¹n nhËn ë ®©y lêi c¶m ¬n ch©n thµnh cña

chóng t«i(5).

NÕu qu¶ thùc, nhö chóng t«i nghÜ, kh¸i niÖm “linh hån” lµ

h¹t nh©n cña mäi tö töëng t«n gi¸o, th× tang lÔ ¾t ph¶i lµ biÓu

hiÖn râ nÐt nhÊt cña kh¸i niÖm Êy. V× ma chay lµ g×, nÕu kh«ng

11

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

ph¶i lµ gi¶i ph¸p cao nhÊt vµ cuèi cïng - gi¶i ph¸p tèi chung -

mµ mét céng ®ång thÓ ngöêi sèng ®öa ra ®Ó khu«n xÕp sè phËn

cña linh hån mét thµnh viªn. TiÕc thay, nh÷ng tµi liÖu cô thÓ vÒ

tang lÔ Möêng vÉn kh«ng cho phÐp chóng ta tr¶ lêi chÝnh x¸c c¸c

c©u hái sau ®©y: Theo quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng,

con ngöêi cã mÊy hån chÝnh, mÊy hån phô? Trªn c¬ thÓ cña

ngöêi sèng, c¸c hån chÝnh vµ hån phô sÏ ra sao? Th«ng thöêng ë

nöíc ta, c¸ch gi¶i ®¸p c¸c c©u hái trªn ®©y thuéc ph¹m vi quan

niÖm d©n gian, chø kh«ng ph¶i lµ ®éc quyÒn hay ®Æc quyÒn cña

mét ®¼ng cÊp, mét tõng líp nµo c¶. Ch¼ng h¹n, ngöêi Ba Na nµo

®· ®Õn tuæi tröëng thµnh ®Òu biÕt râ r»ng mçi ngöêi cã ba P¥

NGOL’ (= hån), hån chÝnh ë xo¸y tãc, mét hån phô ë trªn tr¸n,

mét hån phô ë trong th©n, vµ khi con ngöêi ®· t¾t thë th× hån

chÝnh ®i vÒ thÕ giíi bªn kia, cßn c¸c hån phô cø vÊt vöëng trong

rõng, vÒ sau biÕn thµnh sö¬ng mãc(6). Cã thÓ dÉn nhiÒu tØ dô

tö¬ng tù vÒ c¸c d©n téc kh¸c. §iÒu lµm cho chóng t«i ng¹c nhiªn

lµ kh«ng mét ngöêi Möêng nµo, kÓ c¶ c¸c cô cao tuæi vµ nh÷ng

ngöêi vèn lµ Pé Mo (= bè Mo) (7), cã thÓ tr¶ lêi nh÷ng c©u hái

trªn mét c¸ch døt kho¸t. §©y kh«ng ph¶i lµ t×nh tr¹ng míi. Döíi

thêi Ph¸p thuéc, khi cuéc sèng cæ truyÒn cña ngöêi Möêng chöa

biÕn d¹ng nhiÒu, J.Cuisinier ®· tõng vÊp ph¶i mét t×nh tr¹ng

tö¬ng tù, mµ vÒ sau c« kh«ng quªn nh¾c l¹i: “Hä ngËp ngõng vÒ

c¸ch gi¶i ®¸p nh÷ng c©u hái Êy, h×nh nhö chöa bao giê hä tù hái

nhö thÕ c¶”(8). Kh¸i niÖm linh hån, hoÆc chöa kÕt tinh, hoÆc

®ang ph©n gi¶i, trong quan niÖm d©n gian cña ngöêi Möêng.

Theo quan niÖm phæ biÕn cña hä, th× ngöêi sèng cã nhiÒu

hån, mµ tiÕng Möêng gäi lµ V¹I (vÝa). Cã lÏ nh÷ng vÝa Êy ®öîc

ph©n bè kh¾p c¬ thÓ cña con ngöêi, v× tÊt c¶ nh÷ng ngöêi cung

cÊp tµi liÖu cho chóng t«i ®Òu dÉn c©u nãi ®Çu miÖng sau ®©y:

“PéN M¦¥L’ W¹I P£N §¡M, §¡M M¦¥L’ W¹I P£N CHI£U”

12

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

(Bèn mö¬i vÝa bªn ph¶i, n¨m mö¬i vÝa bªn tr¸i). Nhö vËy, ngöêi

sèng cã chÝn mö¬i hån c¶ th¶y, ®µn «ng vµ ®µn bµ ®Òu thÕ. T¹i

sao l¹i ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu nhö vËy? Ph¶i ch¨ng v× qu¶ tim

ë bªn tr¸i? Trong kh«ng gian huyÒn bÝ cña ngöêi Möêng, phÝa

bªn ph¶i vµ phÝa bªn tr¸i gi÷ nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau nhö

thÕ nµo? Tröíc nh÷ng th¾c m¾c nµy, c¸c cô, c¸c bè Mo, mµ chóng

t«i tõng cã dÞp th¨m hái, chØ biÕt l¾c ®Çu cöêi xßa. T¸c gi¶ cuèn

“Ngöêi câi sèng” cßn nh¾c ®Õn mét quan niÖm kh¸c: con ngöêi cã

ba HåN (=hån), nÕu lµ nam th× thªm b¶y BÝA (=vÝa), n÷ th×

thªm chÝn(9). Nhöng, qua thÈm tra ®iÒn d·, chóng t«i thÊy r»ng

quan niÖm nµy - dùa trªn sù ph©n biÖt gi÷a hån chÝnh vµ hån

phô, gi÷a nam vµ n÷ - hoÆc kh«ng phæ biÕn kh¾p n¬i (chØ cã t¹i

mét sè vïng tiÕp gi¸p ®Þa bµn Kinh), hoÆc kh«ng ph¶i lµ quan

niÖm d©n gian (chØ phæ biÕn trong mét sè nhµ Lang, hoÆc nh÷ng

gia ®×nh Ýt nhiÒu cã Nho häc).

Trong sè chÝn mö¬i vÝa cña ngöêi sèng, xöa kia ngöêi

Möêng cã ph©n biÖt hån chÝnh vµ hån phô kh«ng? Mét lÇn n÷a,

chóng t«i ®µnh dõng l¹i tröíc tiÕng cöêi xßa bÊt lùc. Dï sao, ®iÒu

cã thÓ pháng ®o¸n lµ: cã nhiÒu lo¹i vÝa, Ýt nhÊt còng cã hai lo¹i.

Nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu cho chóng t«i thöêng dÉn mét c©u

nãi ®Çu miÖng kh¸c: “W¹I TH¾n Po MOONG, V¹I KHANG Pã

C¹” (= VÝa r¾n bá mu«ng, vÝa sang bá c¸). C©u nãi xóc tÝch ®Õn

møc tèi nghÜa ®ßi hái chóng ta ph¶i t×m hiÓu mét vµi kh¸i niÖm,

kÓ c¶ vÒ phö¬ng diÖn tõ ng÷. V¹I TH¾n (= vÝa r¾n, vÝa cøng)

còng lµ tªn mét nghi lÔ t«n gi¸o cña ngöêi Möêng, cã liªn quan

®Õn kh¸i niÖm “linh hån”. Ngöêi ®Õn tuæi giµ c¶m thÊy søc b¾t

®Çu suy, còng nhö ngöêi chuÈn bÞ ®i xa, thöêng mêi LA W¹I

TH¾n (= lµm vÝa r¾n), ®Ó t¨ng cöêng søc lùc cho m×nh b»ng

c¸ch lµm cho vÝa cøng r¾n. Bè Mo, tröíc khi ®i chñ tr× tang lÔ,

còng tù lµm vÝa r¾n, ®Ó vÝa cña m×nh ®ñ søc m¹nh ¸p ®¶o vµ

13

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

höíng dÉn hån ngöêi chÕt. Döíi m¾t ngöêi nghiªn cøu d©n téc

häc t«n gi¸o, tôc lµm vÝa r¾n kh«ng thÓ kh«ng cã nh÷ng mèi

quan hÖ, dï xa x«i, víi mét quan niÖm rÊt cæ vÒ linh hån, quan

niÖm linh hån bµng b¹c, linh hån chöa c¸ thÓ hãa, mµ cã ngöêi

®· cöêng ®iÖu lªn thµnh “thuyÕt n¨ng löîng” vÒ linh hån(11).

W¹I KHANG (= vÝa sang) thùc ra lµ g× ? VÊn ®Ò cßn treo ®Êy.

Cho ®Õn nay, chóng t«i chöa gÆp mét bè Mo nµo gi¶i ®öîc nghÜa

bãng cña tõ KHANG(12). Cßn Pã lµ mét ®éng tõ mµ ph¹m vi ng÷

nghÜa kh¸ réng. Trong nhiÒu tröêng hîp, Pã cã nghÜa lµ “giÕt”.

VÒ ý nghÜa tæng hîp cña c©u “VÝa r¾n bá mu«ng, vÝa sang bá c¸”,

hÇu hÕt nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu cho chóng t«i ®Òu cho

r»ng “vÝa r¾n” lµ lo¹i vÝa cã ®ñ uy lùc ®Ó th¾ng mu«ng thó trªn

rõng (Pã = giÕt). Cßn “vÝa sang” th× ®ñ søc th¾ng loµi c¸ ë döíi

nöíc. Riªng mét cô ë xãm B·i Tr¹o, thuéc möêng RÕch cò (nay

thuéc x· Tó S¬n, huyÖn Kim B«i), ®· ®öa ra mét kiÕn gi¶i kh¸

lµ thó vÞ. Theo cô, “vÝa r¾n” lµ lo¹i vÝa nhÑ, nªn ®öîc vÝ víi

mu«ng thó ë trªn cao (trong rõng, trªn söên nói), cßn “vÝa sang”

lµ lo¹i vÝa nÆng, kh¸c nµo con c¸ bao giê còng ë döíi thÊp (döíi

nöíc). Tuy ®¬n ®éc, c¸ch minh gi¶i nµy biÕt ®©u ch¼ng cã thÓ më

thªm mét höíng kh¶o s¸t. V× “vÝa nÆng” vµ “vÝa nhÑ” còng lµ

nh÷ng kh¸i niÖm cña ngöêi Kinh, mét d©n téc ë s¸t n¸ch ngöêi

Möêng, vµ cã quan hÖ bµ con víi ngöêi Möêng vÒ nhiÒu mÆt(13).

Xa h¬n n÷a, ph¶i ch¨ng quan niÖm vÒ träng löîng cña linh hån

®· tiÒm tµng trong c¸c kh¸i niÖm “hån tèt” vµ “hån xÊu” cña mét

vµi ngµnh X¸ ë T©y B¾c(14)?

§iÒu ch¾c ch¾n lµ cÆp h×nh töîng mu«ng - c¸ kh«ng chØ tån

t¹i trong c©u nãi ®Çu miÖng dÉn trªn, ®Ó ®Þnh tÝnh cho hai lo¹i

vÝa, mµ cßn xuÊt hiÖn Ýt nhÊt còng trong ba tröêng hîp kh¸c.

Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, trong c¸c ®¸m tang lín, thöêng lµ

®¸m tang cña NHA LANG (= nhµ Lang, ®¼ng cÊp quÝ téc trong

14

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

x· héi Möêng cæ truyÒn), cã ®ªm ph¶i mêi ba bè Mo cïng hµnh

lÔ: ®ã lµ MO DòN (chöa râ nghÜa ®en cña tõ “dòn”)(15). Trªn

mét nghi tröîng cña bè Mo, chØ dïng trong tröêng hîp nµy (xem

H×nh I), cã c¾m hai l¸ cê ®u«i nheo, mét vÏ h×nh con mu«ng, cô

thÓ lµ con hö¬u, mét vÏ h×nh con c¸. Còng tröíc c¸ch m¹ng, c¸c

nghi lÔ n«ng nghiÖp tiÕn hµnh trong mçi xãm Möêng ®Òu tËp

trung vµo vô mïa. LÔ më ®Çu cho vô mïa, tröíc ngµy cµy vì ®Êt,

lµ lÔ KHông MUA (= không mïa, chöa n¾m ch¾c nghÜa ®en

cña tõ “không”), cö hµnh trong th¸ng ba ©m lÞch t¹i QU¹n

(=qu¸n), n¬i thê THENG WANG (= thµnh hoµng, thÇn b¶o vÖ

xãm). Nãi chung, vËt tÕ lµ lîn. Nhöng mét sè xãm - vÝ nhö xãm

§óp (thuéc Möêng RÕch

cò), n¬i chóng t«i ®· thu

®öîc chi tiÕt sau ®©y -

cßn gi÷ mét tËp tôc cæ

h¬n: vËt tÕ ph¶i lµ con

mu«ng, cô thÓ lµ con nai

hay con hö¬u. V× vËy,

tröíc lÔ không mïa, cã

khi suèt mét th¸ng trêi,

LANG TAO (= Lang

§¹o, quÝ téc thèng trÞ ë

xãm) cÇm ®Çu d©n xãm

®i s¨n liªn miªn hÕt

ngµy nµy ®Õn ngµy kia,

ph¶i giÕt lîn lµm lÔ:

ngöêi ta xem ®Êy lµ triÖu

chøng mÊt mïa. LÔ kÕt

thóc mïa lµ lÔ ¡N C¥M

NON (= ¨n c¬m non),

hay lµ ¡N C¥M MîI (=

15

H×nh 1: Nghi tröîng cña bè Mo trong mo Dòn

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

¨n c¬m míi), tiÕn hµnh trong tõng nhµ, vµo th¸ng möêi ©m lÞch,

tröíc ngµy gÆt ré. Trong dÞp nµy, vËt tÕ b¾t buéc lµ C¥M CHUL’

(= c¬m chïn, tøc cèm dÑp, chöa râ nghÜa ®en cña tõ “chul’”), vµ

c¸, cô thÓ lµ C¹ é£T T¤ (= c¸ èt ®å nghÜa lµ c¸ ®ïm l¹i b»ng l¸

råi ®å lªn). Nai hay hö¬u, vµ c¸, cßn lµ nh÷ng ®å ¸n thöêng thÊy

trªn mét hiÖn vËt th«ng dông cña nÒn mü thuËt Möêng cæ

truyÒn, bé phËn ®éc nhÊt cã hoa v¨n trong trang phôc cña n÷

giíi: c¸i K’¤èC W¾L’ (= trèc v¸y, ®Çu v¸y, mµ ngöêi Kinh ë

vïng Möêng thöêng gäi lµ “c¹p v¸y”)(16). Ngöîc dßng lÞch sö,

chóng ta kh«ng quªn r»ng hö¬u vµ c¸ còng lµ nh÷ng m«-tÝp

®öîc thÓ hiÖn trªn mét sè hiÖn vËt b»ng ®ång thau thêi cæ. Sù

lÆp ®i lÆp l¹i cña cÆp mu«ng c¸ trªn nhiÒu chiÒu cña cuéc sèng

Möêng - kÓ c¶ chiÒu thêi gian, nÕu më réng diÖn tröêng tõ d©n

téc Möêng ngµy nay ra nh÷ng céng ®ång thÓ ®· cö tró trªn ®Êt

nöíc ta tõ thêi s¬ sö, tõ hoa v¨n c¹p v¸y ®Õn m«-tÝp trèng ®ång

- chøng tá r»ng nh÷ng h×nh töîng nµy ®· cã mét thêi lÞch sö l©u

®êi vµ ch¾n h¼n lµ phøc t¹p. MÆc dÇu ngµy nay kh«ng mét ngöêi

Möêng nµo cßn cã thÓ gi¶i thÝch cho ngöêi lµm d©n téc häc néi

dung cña cÆp mu«ng - c¸, râ rµng ®©y lµ hai biÓu töîng mang ý

nghÜa t«n gi¸o hay thÇn tho¹i, ®ång thêi g¾n chÆt víi nhau

thµnh mét thÕ löìng ph©n(17).

Xung quanh kh¸i niÖm vÝa cña ngöêi Möêng, tµi liÖu cã

trong tay chØ cho phÐp nãi ch¾c r»ng:

1. Theo quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, ngöêi sèng

cã nhiÒu vÝa;

2. Sè löîng vÝa cña ®µn «ng vµ ®µn bµ kh«ng kh¸c nhau;

3. Nh÷ng vÝa Êy ®öîc ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu ë bªn ph¶i

vµ bªn tr¸i cña c¬ thÓ;

4. VÝa ®öîc chia thµnh hai lo¹i, mµ chóng t«i chöa cã ®iÒu

16

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI

kiÖn ®Ó ph©n biÖt râ chøc n¨ng.

NÕu chóng t«i chöa thÓ khoanh kh¸i niÖm “vÝa” cña ngöêi

Möêng b»ng mét ®öêng biªn chÝnh x¸c, th× tr¸i l¹i, vò trô hoang

®öêng lµm khung cho ho¹t ®éng cña vÝa ngöêi sèng vµ hån ngöêi

chÕt lµ mét hÖ thèng kh¸ râ nÐt. Thùc ra, trong v¨n häc truyÒn

miÖng cña ngöêi Möêng, kÓ c¶ v¨n häc t«n gi¸o, kh«ng cã t¸c

phÈm nµo miªu t¶ vò trô Êy. Ngay c¶ ¸ng mo lín “TÐ §ÊT TÐ

§¸C” (= §Î ®Êt ®Î nöíc) mµ chóng ta cã thÓ xem phÇn ®Çu lµ

thÇn tho¹i Möêng cËn ®¹i, ®· cè ®Þnh l¹i döíi h×nh thøc lêi

th¬(18) còng chØ ®Ò cËp s¬ löîc ®Õn viÖc t¹o thiªn lËp ®Þa, mµ

kh«ng hÒ cho ta biÕt vò trô t¹o nªn ®öîc cÊu tróc nhö thÕ nµo.

Theo dâi diÔn biÕn cña tang lÔ, th«ng qua ®öêng ®i nöíc böíc cña

hån ngöêi chÕt, còng cã thÓ biÕt mét sè vïng thuéc vò trô Êy.

Nhöng mét sè vïng chöa ph¶i lµ toµn bé. May thay, tÊt c¶ c¸c

bè Mo, còng nhö nh÷ng cô, kÓ c¶ nh÷ng MÕ (= *bµ) th¹o cæ tÝch,

mµ chóng t«i ®· cã dÞp tiÕp xóc, ®Òu thèng nhÊt víi nhau trªn

nh÷ng nÐt c¬ b¶n, khi hä kÓ cho chóng t«i nh÷ng g× hä biÕt ®öîc

vÒ vò trô huyÒn hoÆc mµ ta muèn t×m hiÓu. Râ rµng vò trô quan

t«n gi¸o cña ngöêi Möêng cßn cè ®Þnh trong quan niÖm d©n gian.

§ö¬ng nhiªn, mçi ngöêi cung cÊp tµi liÖu cã thÓ gãp vµo quan

niÖm chung mét sè chi tiÕt míi, hay Ýt nhiÒu suy luËn c¸ nh©n.

Nhöng tËp hîp vµ sµng läc l¹i, cã thÓ rót ra mét c¸i “vèn” chung,

mµ chóng t«i xin phÐp tr×nh bµy l¹i döíi ®©y. Chóng ta sÏ thÊy

r»ng ®ã lµ mét quan niÖm phøc hîp, nhö nhiÒu mÆt kh¸c trong

nÒn v¨n hãa phøc hîp cña ngöêi Möêng.

Theo quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, vò trô chia

lµm ba tÇng, ba khu vùc kh¸c nhau ph©n bè trªn mét trôc däc.

ë gi÷a lµ M¦¥NG P¦A (= möêng Pöa, nghÜa lµ möêng b·i

b»ng, hay lµ möêng b»ng ph¼ng), thÕ giíi cña ngöêi sèng. ë ®©y,

ngöêi sèng tËp hîp l¹i thµnh NOãC (= möêng, ®Þa vùc, gåm

17

VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI