Tài chính vi mô hỗ trợ xóa đói giảm nghèo tại tỉnh Đồng Nai đến năm 2020

VIỆN NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ KINH TẾ TRUNG ƢƠNG

LÊ KIÊN CƢỜNG

TÀI CHÍNH VI MÔ HỖ TRỢ

XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO TẠI TỈNH ĐỒNG NAI

ĐẾN NĂM 2020

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

HÀ NỘI, 2013

VIỆN NGHIÊN CỨU QUẢN LÝ KINH TẾ TRUNG ƢƠNG

LÊ KIÊN CƢỜNG

TÀI CHÍNH VI MÔ HỖ TRỢ

XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO TẠI TỈNH ĐỒNG NAI

ĐẾN NĂM 2020

Chuyên ngành: Quản lý kinh tế

Mã số: 62.34.04.10

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS.TS. NGUYỄN VĂN BÍCH

HÀ NỘI, 2013

i

LỜI CẢM ƠN

Tác giả Luận án xin trân trọng cảm ơn Lãnh đạo Viện Nghiên cứu quản

lý kinh tế Trung ương (CIEM); Lãnh đạo và cán bộ Trung tâm tư vấn quản lý

và đào tạo. Tác giả đặc biệt chân thành cảm ơn Thầy hướng dẫn luôn tâm

huyết, nhiệt tình, quan tâm để tác giả hoàn thành Luận án.

Tác giả xin bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc tới Ban chỉ đạo Xóa đói giảm

nghèo; Chính quyền các cấp; ngân hàng Chính sách xã hội Đồng Nai cũng

như nhiều bà con hộ nghèo đã bớt chút thời gian chia sẻ cùng tác giả nhiều

thông tin chân thực.

Tác giả xin cảm ơn Ban giám đốc cùng anh chị em quỹ CEP, Hội Liên

hiệp phụ nữ Đồng Nai với nhiều kinh nghiệm thực tiễn quý báu; các Chuyên

gia trong lĩnh vực liên quan đóng góp những ý kiến xác đáng hỗ trợ tác giả

hoàn thành nghiên cứu này.

Tác giả cũng xin trân trọng cảm ơn cơ quan công tác - Đại học Lạc Hồng

– Biên Hòa – Đồng Nai đã tạo mọi điều kiện thuận lợi; bạn bè, đồng nghiệp

và người thân trong gia đình luôn ủng hộ, chia sẻ khó khăn và thường xuyên

động viên tác giả trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu để hoàn thành bản

Luận án này.

Xin trân trọng cảm ơn bằng tất cả tấm lòng!

ii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của tác giả. Các

số liệu, kết quả nêu trong Luận án là trung thực, có nguồn gốc trích dẫn rõ

ràng. Tác giả hoàn toàn chịu trách nhiệm về công trình khoa học này.

Tác giả luận án

Lê Kiên Cường

iii

MỤC LỤC

LỜI MỞ ĐẦU…………………………………………………………..……1

CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TÀI CHÍNH VI MÔ

HỖ TRỢ XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO………………….…20

1.1 Tổng quan về Tài chính vi mô…………………………………............20

1.1.1 Sơ lược lịch sử Tài chính vi mô ……………………………….20

1.1.2 Khái niệm Tài chính vi mô và tổ chức Tài chính vi mô..............22

1.1.3 Đặc điểm của Tài chính vi mô………………………………….25

1.1.4 Mô hình hoạt động của Tài chính vi mô………………………..26

1.1.5 Thị trường Tài chính vi mô……………………………………..26

1.1.6 Tài trợ Tài chính vi mô…………………………………............30

1.2 Tổng quan về Tài chính vi mô hỗ trợ xóa đói giảm nghèo…………..33

1.2.1 Một số vấn đề về xóa đói giảm nghèo……………...………….33

1.2.2 Tài chính vi mô hỗ trợ xoá đói giảm nghèo………………….....38

1.3 Kinh nghiệm Quốc tế và Việt Nam về Tài chính vi mô

hỗ trợ xóa đói giảm nghèo……………....…................................50

1.3.1 Kinh nghiệm của một số nước………………………….............50

1.3.2 Kinh nghiệm Tài chính vi mô của Việt Nam…………………...58

1.3.3 Bài học kinh nghiệm về TCVM hỗ trợ XĐGN

cho Việt Nam và Đồng Nai…………………………………….66

Kết luận chương 1…………………………………......................68

CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG VỀ TÀI CHÍNH VI MÔ HỖ TRỢ

XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO TẠI TỈNH ĐỒNG NAI….....69

2.1 Tổng quan về tình hình kinh tế xã hội tỉnh Đồng Nai………………..69

2.1.1 Điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội……………………………...69

iv

2.1.2 Các đơn vị hành chính tỉnh Đồng Nai…………………..............76

2.1.3 Thực trạng đói nghèo tại Đồng Nai…………………………......78

2.2 Thực trạng Tài chính vi mô hỗ trợ XĐGN tại Đồng Nai…………….90

2.2.1 Một số tổ chức có hoạt động Tài chính vi mô tại Đồng Nai ...…90

2.2.2 Khảo sát TCVM với công tác hỗ trợ XĐGN tại Đồng Nai……117

2.3 Những hạn chế của TCVM hỗ trợ XĐGN tại Đồng Nai……………126

2.3.1 Nguồn lực TCVM của Nhà nước cho XĐGN có giới hạn,

nhu cầu của người nghèo ngày càng cao và đa dạng ………….126

2.3.2 Khu vực tài chính phi chính thức hoạt động tự phát,

khó kiểm soát……………………………...………................128

2.3.3 Hạn chế nội tại của tổ chức TCVM…………………...............129

Kết luận chương 2…………………………………….................................131

CHƢƠNG 3 : MỘT SỐ GIẢI PHÁP VỀ TÀI CHÍNH VI MÔ

HỖ TRỢ XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO TẠI TỈNH

ĐỒNG NAI ĐẾN NĂM 2020 ……………………………132

3.1 Quan điểm, định hƣớng, mục tiêu về Tài chính vi mô hỗ trợ

xóa đói giảm nghèo………..................................................................132

3.1.1 Quan điểm Tài chính vi mô hỗ trợ xóa đói giảm nghèo

tại Đồng Nai..............................................................................132

3.1.2 Định hướng Tài chính vi mô hỗ trợ xóa đói giảm nghèo

tại Đồng Nai…………………………………………………..133

3.1.3 Mục tiêu Tài chính vi mô hỗ trợ xóa đói giảm nghèo

tại Đồng Nai…………………………………..………………139

3.2 Một số giải pháp về Tài chính vi mô hỗ trợ xóa đói giảm nghèo

tại tỉnh Đồng Nai đến năm 2020…………………….………………..141

v

3.2.1 Tạo dựng các tổ chức TCVM tại Đồng Nai…………………...141

3.2.2 Nâng cao năng lực TCVM tại Đồng Nai……………………...145

3.2.3 Đa dạng hóa sản phẩm TCVM tại Đồng Nai………….............148

3.2.4 Nguồn nhân lực TCVM tại Đồng Nai…………………………161

3.2.5 Đẩy mạnh công tác giáo dục, truyền thông TCVM

tại Đồng Nai…………………………………………………...163

3.2.6 Giám sát hoạt động TCVM tại Đồng Nai……………………..165

3.2.7 Hỗ trợ TCVM tại Đồng Nai…………………………………...166

3.2.8 Liên kết các tổ chức TCVM tại Đồng Nai…………….............167

3.2.9 Thiết lập môi trường cạnh tranh TCVM tại Đồng Nai......……168

3.3 Một số kiến nghị………………………………………………………169

3.3.1 Kiến nghị với Chính phủ……………………………………....169

3.3.2 Kiến nghị với Ngân hàng Nhà nước…………………………..173

3.3.3 Kiến nghị với chính quyền Đồng Nai………………………....177

Kết luận chương 3………………………………………………….............180

Phần phụ lục

vi

DANH MỤC: BẢNG – HÌNH – HỘP

BẢNG

Bảng 1.1: Tóm lược một số kinh nghiệm quốc tế ..........................................49

Bảng 2.1: Tăng trưởng GDP bình quân của Đồng Nai 1991-2010.................71

Bảng 2.2: Một số chỉ tiêu của Đồng Nai so sánh với cả nước giai đoạn ........71

Bảng 2.3: Giá trị sản xuất của ngành phần kinh tế .........................................72

Bảng 2.4: Một số chỉ tiêu của Đồng Nai so với cả nước ................................75

Bảng 2.5: Một số kết quả Xóa đói- Giảm nghèo giai đoạn 1993-2000 ..........79

Bảng 2.6: Một số kết quả Xóa đói - Giảm nghèo giai đoạn 2001-2005 .........79

Bảng 2.7: So sánh số hộ nghèo theo chuẩn chung và riêng Đồng Nai ...........80

Bảng 2.8 : Một vài chỉ số cơ bản về tình trạng nghèo 2005-2010 .................80

Bảng 2.9: Tổng hợp hộ nghèo đầu giai đoạn 2006 – 2010 tỉnh Đồng Nai .....82

Bảng 2.10: Nghèo theo phân loại ngành nghề chính của chủ hộ ...................83

Bảng 2.11: Quy mô nhân khẩu, lao động của hộ nghèo Đồng Nai ................85

Bảng 2.12: Tỷ lệ hộ nghèo là người dân tộc thiểu số .....................................86

Bảng 2.13: Tỷ lệ hộ nghèo chưa có nhà, nhà tạm tại Đồng Nai .....................87

Bảng 2.14: Tỷ lệ hộ nghèo chưa có điện, nước, nhà vệ sinh ..........................88

Bảng 2.15 : Một số nhà cung cấp tài chính vi mô ở Đồng Nai ......................90

Bảng 2.16 : Kết quả cho hộ nghèo vay vốn ưu đãi giai đoạn 2006-2010.......93

Bảng 2.17: Tỷ lệ NHCSXH cho vay theo ngành nghề giai đoạn 2006-2010..93

Bảng 2.18 : Dự nợ cuối kỳ tại NHCSXH Đồng Nai ....................................97

Bảng 2.19: Thông tin về cung ứng TCVM ở tỉnh Đồng Nai 2011................100

Bảng 2.20: Phân bố QTDND tại các địa phương của Đồng Nai năm 2011..104

Bảng 2.21: Cơ cấu các nguồn vốn QTDND cơ sở tại Đồng Nai ..................104

Bảng 2.22: Thống kê hoạt động Quỹ CEP (2008 – 2011)............................108

Bảng 2.23: Hoạt động của CEP tại Đồng Nai năm 2011..............................109

vii

Bảng 2.24: Một số kết quả Dự án Việt- Bỉ ...................................................112

Bảng 2.25: Phân bổ vốn vay dự án Nike- Habitat 2011................................114

Bảng 2.26: Tổng đầu tư cho XĐGN Đồng Nai ( 2006 – 2010)....................114

Bảng 2.27: Kết quả giảm số hộ nghèo Đồng Nai giai đoạn 2006 – 2010.....115

Bảng 2.28: Phân tích một số chỉ tiêu đầu tư cho hộ nghèo ..........................115

Bảng 2.29: Phân tích một số chỉ tiêu đánh giá TCVM hỗ trợ XĐGN..........116

Bảng 2.30: Nguồn vay để tiêu dùng, sản xuất kinh doanh 2011 .................117

Bảng 2.31 : Mục đích sử dụng vốn vay của người nghèo ............................119

Bảng 2.32: Lãi suất một số hình thức vay phi chính thức ............................121

Bảng 2.33: Ý kiến của người nghèo lãi vay cao nhất ...................................121

Bảng 2.34: Tác động của tài chính phi chính thức đến người nghèo............122

Bảng 2.35: Nguồn cung cấp thông tin tài chính............................................124

Bảng 2.36: Người nghèo tiếp cận với tổ chức tài chính chính thức..............124

Bảng 2.37: Một số nguyên nhân tác động đến người nghèo tiếp cận

ngân hàng, quỹ tín dụng nhân dân ..................................................125

Bảng 3.1: Nguồn lực thực hiện chương trình XĐGN: 2011 – 2015……….144

Bảng 3.2: Chương trình BHYT cho người nghèo giai đoạn 2011 – 2015 ...157

HÌNH

Hình 1.1: TCVM trong tổng thể thị trường tài chính......................................27

Hình 1.2: Tăng trưởng số lượng khách hàng của TCVM toàn cầu.................28

Hình 1.3: Tỷ lệ tăng trưởng khối lượng tài sản và số lượng hoạt

động cho vay TCVM toàn cầu (2003-2010)...............................29

Hình 1.4: Các nhóm đối tượng thụ hưởng Tài chính vi mô...........................40

Hình 1.5: Sản phẩm và dịch vụ Tài chính vi mô.............................................42

Hình 1.6: Các kênh TCVM hỗ trợ người nghèo…………………………….44

Hình 1.7: Mô hình cơ bản của TCVM...........................................................46

Hình 1.8: Các tiêu chí đánh giá TCVM hỗ trợ XĐGN...................................48

viii

Hình 2.1: Cơ cấu dư nợ cho vay của NHCS Đồng Nai……………………...95

Hình 2.2: Số lượng QTDND tại Ðồng Nai 2011…………………...………103

Hình 2.3: Dư nợ cho vay của QTDND tại Đồng Nai………………………104

Hình 2.4 : Tỷ lệ nợ xấu của các QTDND tỉnh Đồng Nai ………………….106

Hình 3.1: Mối liên hệ của các hộ gia đình với các Tổ chức Tài chính.........134

Hình 3.2: Tính liên tục trong thị trường tín dụng dành cho người nghèo.....137

Hình 3.3 : Mục tiêu phát triển TCVM Đồng Nai đến 2020..........................140

Hình 3.4: Tổng hợp và đề xuất hướng phát triển của NHCSXH..................171

HỘP

Hộp 1.1: Những nguyên tắc chính về TCVM hỗ trợ XĐGN..........................41

Hộp 2.1 : Sóng ngầm tín dụng đen ...............................................................128

ix

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT

Từ viết tắt Cụm từ tiếng Việt

BHYT Bảo hiểm y tế

LHPN Liên hiệp phụ nữ

NH Ngân hàng

NHCSXH Ngân hàng Chính sách Xã hội

NHNN Ngân hàng nhà nước

NHNo&PTNT Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn

NHTM Ngân hàng thương mại

USD Đô la Mỹ

QTDND Quỹ Tín dụng nhân dân

QTDNDTW Quỹ Tín dụng nhân dân trung ương

TCTC Tổ chức tài chính

TCTCVM Tổ chức tài chính vi mô

TCTD Tổ chức tín dụng

VNĐ Việt Nam Đồng

XĐGN Xóa đói giảm nghèo

x

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH

Từ viết

tắt Cụm từ tiếng Anh Cụm từ tiếng Việt

AAV ActionAid International Vietnam Tổ chức hành động cứu trợ của

Anh tại Việt Nam

ADB Asian Development Bank Ngân hàng phát triển Châu Á

BTC Belgian development agency Cơ quan Phát triển Bỉ

CEP Capital Aid Fund for Employment of

the Poor

Quỹ trợ vốn cho người nghèo

tự tạo việc làm

CGAP Consultative Group to Assist the

Poor

Nhóm tư vấn hỗ trợ người

nghèo

DFID Department for International

Development Bộ Phát triển Quốc tế

DID Desjadin International Development Cơ quan phát triển quốc tế

Canada

ESCAP Economic and Social Commission

for Asia and the Pacific

Hội đồng tư vấn kinh doanh Ủy

ban Kinh tế Xã hội khu vực

châu Á-Thái Bình Dương

FAO Food and Agriculture Organization Tổ chức Lương thực và Nông

nghiệp Liên Hiệp Quốc

GDP Gross domestic product Tổng sản phẩm quốc nội

ILO International Labour Organization Tổ chức lao động quốc tế

IMF International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ Quốc tế

NGO Non-governmental Organization Tổ chức phi chính phủ

OECD Organization for Economic Co￾operation and Development

Tổ chức Hợp tác và Phát triển

Kinh tế

SIDA Swedish International Development

Cooperation Agency

Tổ chức hợp tác phát triển quốc

tế Thụy Điển

TYM I love you fund (Tau Yeu May) Quỹ Tình thương

UNDP United Nations Development

Programme

Chương trình Phát triển Liên

Hiệp Quốc

UNFPA United Nations Population Fund Quỹ dân số Liên Hợp Quốc

UNHCR United Nations High Commissioner

for Refugees)

Cao ủy Liên Hiệp Quốc về

người tị nạn

UNICEF United Nations International

Children's Emergency Fund Quỹ Nhi đồng Liên Hiệp Quốc

WB World Bank Ngân hàng Thế giới

xi

1

LỜI MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu

Tại Việt Nam, Tài chính vi mô bắt đầu từ những năm 1980, qua hơn 30

năm hoạt động liên tục, bước đầu được ghi nhận phầnđóng góp quan trọng

trong sự nghiệp hỗ trợ xoá đói giảm nghèo. Tài chính vi mô tiếp cậnvới khách

hàng trọng tâm là người nghèo và rất nghèo trên phạm vi cả nước, đặc biệt

ởxã vùng sâu, vùng xa nơi mà các ngân hàng thương mại chưa hiện diện.

Để xóa đói giảm nghèo hiệu quả, một trong số giải pháp được Chính phủ

coi trọng là tăng cường năng lực và khả năng tiếp cận nguồn vốn của người

nghèo, giảm mức độ tổn thương của họ, đặc biệt vào những thời điểm nhạy

cảm của nền kinh tế như lạm phát hoặc suy thoái. Với mục tiêu này, hoạt

động TCVM đóng vai trò quan trọng trong việc tăng cường, mở rộng tiếp cận

tài chính cho khu vực nông thôn và người nghèo đô thị.

TCVM ở nước ta được hiểu là Tài chính quy mô nhỏ, hoạt động cung

cấp một số dịch vụ tài chính, ngân hàng nhỏ, đơn giản cho hộ gia đình, cá

nhân có thu nhập thấp, đặc biệt là hộ gia đình nghèo và người nghèo. TCVM

đóng vai trò rất quan trọng trong nền kinh tế xét theo khía cạnh sau đây:(i)

Cung cấp dịch vụ tài chính cho xã hội thông qua việc cung cấp các dịch vụ tài

chính cho người nghèo như tín dụng, thanh toán, bảo hiểm..., mục tiêu của

TCVM được xác định rõ từ đầu đó là người nghèo, đối tượng khách hàng này

thường không phải trọng tâm củangân hàng thương mại, công ty tài chính

chính thức; (ii) Góp phần thúc đẩy sự phát triển chung của hệ thống tài chính,

góp phần bổ sung một nguồn cung vốn tiềm năng, phục vụ cho đối tượng

khách hàng mà trước đó chưa được quan tâm đầy đủ từnhà cung cấp tài chính

chính thức; (iii) Sự phát triển nhanh chóng của TCVM thường đi cùng với

việc xóa đói giảm nghèo hiệu quả tại những địa phương mà TCVM hiện diện,