Sự chuyển biến của quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc từ năm 1802 đến năm 1885

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ MỸ HẠNH

SỰ CHUYỂN BIẾN CỦA QUAN HỆ NGOẠI

GIAO GIỮA VIỆT NAM VÀ TRUNG QUỐC

TỪ NĂM 1802 ĐẾN NĂM 1885

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

HÀ NỘI – năm 2014

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN THỊ MỸ HẠNH

SỰ CHUYỂN BIẾN CỦA QUAN HỆ NGOẠI

GIAO GIỮA VIỆT NAM VÀ TRUNG QUỐC

TỪ NĂM 1802 ĐẾN NĂM 1885

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 62.22.03.13

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC:

PGS.TS TRẦN THỊ VINH

HÀ NỘI-năm 2014

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Đề tài

không trùng với bất cứ nghiên cứu nào đã được công bố. Những số liệu và kết quả

nghiên cứu được nêu lên trong luận án là trung thực, khách quan và đảm bảo tính

khoa học về nguồn gốc xuất xứ.

Hà Nội, tháng 9/2014

Tác giả

Nguyễn Thị Mỹ Hạnh

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận án này, ngoài nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận được

nhiều sự giúp đỡ quý báu từ phía Thầy Cô, đồng nghiệp và người thân. Trước hết,

tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc đến PGS.TS. Trần Thị Vinh, cô giáo hướng dẫn của tôi.

Trong suốt thời gian qua, Cô đã tận tình chỉ bảo, định hướng nhận thức để tôi hoàn

thành luận án tiến sĩ này.

Ngoài ra, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các Thầy Cô đang công

tác tại Viện Sử học, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Viện Văn học - Viện Hàn lâm

Khoa học xã hội Việt Nam…Các Thầy Cô đã nhiệt thành chỉ bảo và góp ý, bổ sung

thêm tư liệu hữu ích để luận án của tôi được hoàn thành.

Nhân đây, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới các Thầy Cô, bạn bè đồng nghiệp tại

Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã luôn chia sẻ, động viên, cung cấp thêm thông

tin tư liệu để tôi sớm hoàn thành luận án.

Cuối cùng, sự khích lệ tinh thần của gia đình là động lực rất lớn giúp tôi vượt

qua nhiều khó khăn, trở ngại trong suốt thời gian qua để theo đuổi công trình nghiên

cứu này của mình.

Hà Nội, tháng 9 năm 2014

Tác giả

Nguyễn Thị Mỹ Hạnh

MỤC LỤC

Trang

MỞ ĐẦU 1

1. Lí do chọn đề tài 1

2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu 3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4

4. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu 5

5. Đóng góp của luận án 8

7. Bố cục của luận án 9

Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 10

1.1. Các công trình nghiên cứu của các tác giả trong nƣớc và ngoài nƣớc có liên

quan đến đề tài luận án 10

1.1.1. Những công trình nghiên cứu của các tác giả trong nước 10

1.1.2. Những công trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài 22

1.2. Những vấn đề còn tồn tại và hƣớng nghiên cứu tiếp theo của đề tài luận án27

Chƣơng 2: QUAN HỆ NGOẠI GIAO GIỮA VIỆT NAM VÀ TRUNG QUỐC

GIAI ĐOẠN 1802 – 1858 31

2.1. Hoàn cảnh lịch sử tác động đến quan hệ ngoại giao Việt – Trung giai đoạn

1802 – 1858. 31

2.2. Nội dung của hoạt động ngoại giao Việt–Trung giai đoạn 1802 – 1858 34

2.1.1. Xin đổi quốc hiệu 34

2.2.2. Cầu phong, thụ phong 36

2.2.3. Triều cống, lễ sính 43

2.2.4. Giải quyết các vấn đề về biên giới, lãnh thổ 48

2.2.5. Trao đổi văn thơ bang giao 53

2.2.6. Thƣơng mại triều 60

2.2.7. Buôn bán trên bộ 64

2.2.8. Buôn bán trên biển 66

2.3. Đóng góp của những vị chánh, phó sứ tiêu biểu giai đoạn 1802 – 1858 70

Tiểu kết chương 2 78

Chƣơng 3: QUAN HỆ NGOẠI GIAO GIỮA VIỆT NAM VÀ TRUNG QUỐC

GIAI ĐOẠN 1858 – 1885 81

3.1. Hoàn cảnh lịch sử tác động đến quan hệ ngoại giao Việt – Trung giai đoạn

1858 – 1885 81

3.2. Nội dung của hoạt động ngoại giao Việt – Trung giai đoạn 1858-1885 85

3.2.1. Cầu phong, thụ phong 85

3.2.2. Triều cống, lễ sính 85

3.2.3. Giải quyết các vấn đề về biên giới, lãnh thổ 87

3.2.4. Trao đổi văn thơ bang giao 89

3.2.5. Thương mại triều cống 100

3.2.6. Buôn bán trên bộ 104

3.2.7. Buôn bán trên biển 105

3.3. Đóng góp của những vị chánh, phó sứ tiêu biểu giai đoạn 1858 – 1885 107

Tiểu kết chương 3 112

Chƣơng 4: ĐÁNH GIÁ VỀ NHỮNG CHUYỂN BIẾN CỦA QUAN HỆ

NGOẠI GIAO VIỆT – TRUNG (1802 - 1885) 114

4.1. Về những chuyển biến trong hoạt động ngoại giao Việt – Trung trƣớc và

sau khi thực dân Pháp xâm lƣợc (1858) 115

4.1.1. Trong hoạt động cầu phong, thụ phong 115

4.1.2. Trong hoạt động triều cống, lễ sính 116

4.1.3. Trong việc giải quyết các vấn đề biên giới, lãnh thổ 121

4.1.4. Trong hoạt động trao đổi văn thơ bang giao 124

4.1.5. Trong hoạt động thƣơng mại triều cống 126

4.1.6. Trong hoạt động buôn bán trên bộ, trên biển 128

4.2. Về những chuyển biến trong thái độ giữa nhà Nguyễn và nhà Thanh trước hoạt

động quân sự của thực dân Pháp ở Việt Nam 130

4.2.1. Từ những nỗ lực tự chủ chống Pháp đến sự cầu viện triều Thanh của nhà

Nguyễn 130

4.2.2. Từ thái độ giằng co, tranh chấp sang thái độ thỏa hiệp với Pháp về vấn đề

Việt Nam của nhà Thanh 135

Tiểu kết chương 4 141

KẾT LUẬN 143

TÀI LIỆU THAM KHẢO 151

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN

LUẬN ÁN 168

PHỤ LỤC 170

DANH MỤC PHỤ LỤC

Trang

I. Một số khái niệm có liên quan đến luận án 171

II. Bản đồ Việt Nam thời Nguyễn 174

II.1. Đại Nam nhất thống toàn đồ (大南ー統全圖) (1838) 174

II.2. Bản đồ thế giới xác nhận chủ quyền của Việt Nam trên quần đảo Hoàng Sa,

Trường Sa thế kỷ XIX 175

III. Các bảng thống kê về những hoạt động ngoại giao giữa Việt Nam và

Trung Quốc (1802 - 1885) 182

III.1. Bảng thống kê các sứ bộ Việt Nam dưới triều Nguyễn sang cầu phong

Trung Quốc 182

III.2. Bảng thống kê các sứ bộ Trung Quốc sang sắc phong cho các vua

triều Nguyễn (1802 - 1858) 183

III.3. Bảng các sứ bộ Việt Nam sang triều cống nhà Thanh (1802 – 1858)

(Qua Đại Nam thực lục) 184

III.4. Bảng các sứ bộ Việt Nam sang triều cống nhà Thanh (1802 – 1858)

(Qua清代中越宗藩关系研究) 188

III.5. Bảng thống kê các sứ bộ Việt Nam sang lễ sính nhà Thanh

(1802 – 1858) 190

III.6. Bảng thống kê số lần sứ bộ Việt Nam sang Trung Hoa thuần túy mua hàng

theo lệnh của triều đình (1802 - 1858) 193

III.7. Bảng thống kê các sứ đoàn Việt Nam sang triều cống Trung Hoa

(1858 - 1885) 194

III.8. Bảng thống kê các sứ đoàn Việt Nam sang triều cống

Trung Hoa (1858 - 1885) (Qua清代中越宗藩关系研究) 196

III.9. Bảng thống kê các sứ bộ Việt Nam sang lễ sính Trung Hoa

(1858 - 1885) 197

III.10. Bảng ngạch thuế nhập cảng của các thuyền buôn Trung Hoa sang buôn bán ở

Bắc Kỳ theo quy định của Tự Đức 198

IV. Những tƣ liệu bổ sung cho các hoạt động ngoại giao giữa Việt Nam và

Trung Quốc (1802 - 1885) 199

IV.1. Sứ thuyền thời Nguyễn 199

IV.2. Thể thức việc tiếp sứ 200

IV.3. Đại lễ tuyên phong 204

IV.4. Thiết tiệc 212

IV.5. Tặng phẩm 213

IV.6. Hộ tống 216

IV.7. Thơ văn bang giao trong quan hệ Việt – Trung thế kỷ XIX 221

IV.8. Hiệp ước Thiên Tân Pháp – Trung Hoa 1885 222

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ TRONG NỘI DUNG LUẬN ÁN

Trang

Biểu đồ 4.1. Số lần triều cống Trung Hoa của Việt Nam qua hai giai đoạn 1802-

1858 và 1858-1885 (Theo Đại Nam thực lục) 118

Biểu đồ 4.2. Số lần triều cống Trung Hoa của Việt Nam qua 2 giai đoạn: 1802-1858

và 1858-1885 (theo清代中越宗藩关系研究 (Nghiên cứu quan hệ tông phiên Trung –

Việt thời Thanh)) 118

Biểu đồ 4.3. Số lần lễ sính Trung Hoa của Việt Nam qua 2 giai đoạn: 1802-1858 và

1858-1885 (Theo Đại Nam thực lục) 119

Sơ đồ 4.1. Hoạt động thương mại triều cống giữa Việt Nam và Trung Quốc giai

đoạn 1802 – 1858 127

Sơ đồ 4.2. Hoạt động thương mại triều cống giữa Việt Nam và Trung Quốc giai

đoạn 1858 – 1885 128

BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT

SÔ THỨ TỰ CHỮ CÁI VIẾT TẮT

NGHĨA CỦA CHỮ CÁI

VIẾT TẮT

1 ĐNLT Đại Nam liệt truyện

2 ĐNTL Đại Nam thực lục

3 NXB Nhà xuất bản

4 STT Số thứ tự

5 TG Tác giả

6 VSTGCM Việt sử thông giám cương mục

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Việt Nam vào đầu thế kỷ XIX chưa tham gia nhiều vào các mối quan hệ

quốc tế, những mối quan hệ trọng yếu của Việt Nam lúc bấy giờ chỉ giới hạn trong

khu vực, đặc biệt là với nước láng giềng Trung Quốc.

Có thể nói, trong lịch sử ngoại giao của dân tộc Việt Nam từ xưa đến nay thì

ngoại giao với Trung Quốc luôn chiếm một vị trí đặc biệt quan trọng. Mối quan hệ

này trước hết phản ánh đường lối đối ngoại

1 mang tính bắt buộc do hoàn cảnh lịch

sử - địa lý đặc thù của hai quốc gia quy định.

Suốt hơn 1000 năm qua, kể từ sau thế kỷ X, khi Việt Nam giành được độc

lập, thoát ra khỏi đêm trường Bắc thuộc và bước vào kỉ nguyên dựng nước, thì

trong quan hệ giữa hai nước Việt - Trung đã từng xảy ra những cuộc chiến tranh do

các vương triều phong kiến Trung Quốc phát động nhằm mục đích thôn tính Việt

Nam, biến dải đất này thành quận huyện. Rốt cục, những cuộc chiến tranh ấy đều

kết thúc bằng chiến thắng của nhân dân Việt Nam. Song nếu tính về thời gian thì

những năm tháng chiến tranh đó cộng lại vẫn là ngắn so với những thế kỷ hoà bình

mà hai nước đã xây đắp. Dưới thời Nguyễn, mối quan hệ ngoại giao Việt - Trung từ

năm 1802 đến năm 1885 cũng nằm trong số những thời kỳ “hoà bình”, “bang giao

hảo thoại” nói trên. Tuy nhiên, chính trong thời kỳ “hoà bình” ấy cũng từng phát

sinh bao nhiêu chuyện gay cấn, như: Vấn đề tranh chấp, lấn chiếm đất vùng biên

giới; những mâu thuẫn kinh tế nảy sinh…Do đó, tìm hiểu về sự chuyển biến của

mối quan hệ ngoại giao Việt – Trung từ năm 1802 (năm triều Nguyễn thành lập)

đến năm 1885 (năm chấm dứt vĩnh viễn quan hệ thượng quốc - chư hầu giữa Việt

Nam và Trung Quốc theo Hoà ước Thiên Tân năm 1885 giữa Pháp với Trung Quốc)

tức là chúng ta đi vào khảo cứu về một thời kỳ lịch sử tiêu biểu cho những mối quan

hệ ngoại giao phức tạp giữa Việt Nam và Trung Quốc mà vừa mang những nét

chung của các thời kỳ lịch sử trước, lại vừa có những đặc trưng riêng ảnh hưởng

đến quan hệ ngoại giao ở những thời kỳ về sau.

1 Xem: Một số khái niệm có liên quan đến luận án – Phụ lục I

2

Trong các sách sử của Việt Nam và Trung Quốc từ trước đến nay đều có ghi

lại khá rõ quan hệ ngoại giao giữa hai quốc gia. Song trên thực tế, nhiều chính

khách ở Trung Quốc, nhiều cơ quan ngôn luận ở Bắc Kinh, thậm chí nhiều nhà

nghiên cứu ở các nước khác đã đề cập đến quan hệ ngoại giao Việt - Trung theo

những thiên kiến chủ quan, sai lệch với thực tiễn khách quan. Đặc biệt, khi xem xét

quan hệ chính trị giữa triều Nguyễn và triều Thanh thế kỷ XIX, vấn đề nổi cộm

được các nhà nghiên cứu tập trung kiến giải là trong quan hệ với Trung Quốc, Việt

Nam độc lập hay bị phụ thuộc? Đã có nhiều người khẳng định về sự phụ thuộc của

Việt Nam trong quan hệ chính trị với Trung Quốc lúc bấy giờ. Hoặc khi đi vào tìm

hiểu về mối quan hệ kinh tế giữa Việt Nam và các nước trên thế giới thời Nguyễn,

từ xưa đến nay, không ít người đã nhìn nhận nó như một bức tranh “u ám” và xem

đó là hậu quả không thể nào tránh khỏi do chính sách “ức thương” và “bế quan tỏa

cảng” mang lại. Từ đấy lại có những suy luận rằng: Mối quan hệ kinh tế Việt –

Trung thời bấy giờ cũng không là ngoại lệ. Hơn thế, từ chỗ khẳng định sự phụ thuộc

của Việt Nam trong quan hệ chính trị với Trung Quốc, không ít nhà nghiên cứu

trong và ngoài nước đã khẳng định sự lệ thuộc của Việt Nam trong quan hệ kinh tế

và văn hóa với Trung Quốc hiện thời…Vậy, thực chất của mối quan hệ ngoại giao

Việt – Trung trên các phương diện: chính trị, kinh tế và văn hóa lúc này ra sao?

Nghiên cứu sâu sắc và nghiêm túc về vấn đề này là hết sức cần thiết.

Hơn thế nữa, bước sang thế kỷ XVIII, đặc biệt là từ đầu thế kỷ XIX, Việt

Nam và Trung Quốc đều bị lôi cuốn vào vòng xoáy của thời đại mới. Đó là thời đại

mà “Những mối quan hệ toàn diện, sự phụ thuộc toàn diện đối với nhau giữa các

dân tộc đang phát triển, thay thế cho tình trạng cô lập trước kia của các địa phương

và của các dân tộc vẫn tự cung tự cấp” [20, tr.23]. Vì vậy, tìm hiểu về mối quan hệ

ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc thời kỳ này (1802 - 1885) sẽ giúp hiểu

thêm về quan hệ quốc tế trong thời đại mới - thời đại của giai cấp tư sản.

Không những vậy, nhận thức về một triều đại, nhất là muốn đánh giá công

lao hay hạn chế của triều đại đó cần phải nghiên cứu một cách toàn diện trên tất cả

các lĩnh vực, từ chính trị, kinh tế, đến văn hoá, xã hội thì mới có thể đi đến một kết

luận khách quan và khoa học. Do đó, tìm hiểu về quan hệ ngoại giao Việt – Trung

3

thời kỳ 1802 - 1885 sẽ góp phần vào việc nghiên cứu chung về triều Nguyễn, với

mong muốn có cái nhìn toàn diện hơn về công trạng và cả hạn chế của vương triều

phong kiến cuối cùng này trên một số lĩnh vực, nhất là lĩnh vực ngoại giao.

Đặc biệt, nghiên cứu và rút ra được thực chất của mối quan hệ ngoại giao

Việt - Trung thời bấy giờ cũng sẽ giúp cho việc hiểu biết về Trung Quốc ngày nay

được sâu sắc hơn, góp phần giúp Đảng và Nhà nước Việt Nam hoạch định nên

những chính sách đối ngoại đúng đắn với nước Trung Quốc láng giềng, phù hợp với

đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, đa dạng hoá và đa phương hoá các mối quan hệ

với tinh thần Việt Nam muốn là bạn, là đối tác tin cậy và là thành viên có trách

nhiệm của cộng đồng quốc tế.

Hơn thế, nghiên cứu về sự chuyển biến của quan hệ ngoại giao Việt – Trung

thời kì 1802 – 1885 một cách toàn diện còn là sự tiếp nối và phát triển hướng

nghiên cứu trước đây của tác giả luận án. Vào năm 2008, tác giả đã bảo vệ thành

công luận văn thạc sĩ về quan hệ ngoại giao Việt – Trung thời kì 1802 – 1885 trên

phương diện chính trị. Từ đó đến nay, tác giả đã tiếp tục mở rộng hướng nghiên cứu

này trên nhiều phương diện khác như kinh tế, văn hóa và đã có một số bài báo về

vấn đề này được công bố

2

. Vì vậy, nghiên cứu về mối quan hệ ngoại giao Việt –

Trung thời kì 1802 – 1885 một cách sâu sắc, toàn diện chính là sự tiếp nối hướng

nghiên cứu nêu trên.

Với những ý nghĩa khoa học và thực tiễn đó, tác giả quyết định chọn đề tài

“Sự chuyển biến của quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc từ năm

1802 đến năm 1885” làm đề tài luận án của mình.

2. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu

* Mục tiêu nghiên cứu

- Luận án nhằm làm sáng tỏ sự chuyển biến của mối quan hệ ngoại giao giữa

Việt Nam và Trung Quốc từ năm 1802 đến năm 1885, rút ra được xu hướng, đặc điểm

và thực chất của sự chuyển biến ấy trong quan hệ ngoại giao giữa hai nước thời kì này.

2 Xem: Danh mục các công trình của tác giả luận án

4

- Hiểu được đặc điểm, thực chất của mối quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam

và Trung Quốc thời kì 1802 – 1885 sẽ góp phần giúp cho Đảng và Nhà nước Việt

Nam có được những chính sách đối ngoại đúng đắn, phù hợp với bối cảnh khu vực,

quốc tế hiện nay, góp phần xây dựng và phát triển kinh tế - văn hoá của đất nước,

đảm bảo an ninh quốc phòng cho Tổ quốc, nhất là khi quan hệ giữa hai nước hiện

thời đang tồn tại nhiều vấn đề bất cập.

* Nhiệm vụ nghiên cứu

Để hiểu sâu sắc sự chuyển biến của mối quan hệ ngoại giao Việt – Trung

thời kỳ này, luận án sẽ tập trung giải quyết những nhiệm vụ chính sau đây:

- Nghiên cứu sự tác động của hoàn cảnh lịch sử đến đường lối, chính sách

đối ngoại của triều Nguyễn đối với triều Thanh và ngược lại.

- Tái hiện một cách khách quan, chân thực về mối quan hệ ngoại giao giữa

Việt Nam và Trung Quốc trên các phương diện chính trị, kinh tế và văn hóa thời kì

1802 - 1885.

- Tập trung làm rõ những biến chuyển, thay đổi của mối quan hệ ngoại giao

Việt – Trung trước và sau năm 1858 trên những phương diện cơ bản.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

* Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là những biểu hiện của sự chuyển biến

trong quan hệ ngoại giao Việt – Trung từ năm 1802 đến năm 1885. Trong đó, luận

án đi sâu tìm hiểu về sự chuyển biến ấy trên các phương diện cơ bản: Chính trị,

Kinh tế và Văn hóa.

* Phạm vi nghiên cứu

- Thời gian nghiên cứu được xác định là từ năm 1802 đến năm 1885 (tức là

từ khi triều Nguyễn được xác lập vào năm 1802, mở đầu mối quan hệ giữa hai

vương triều phong kiến: triều Nguyễn ở Việt Nam và triều Thanh ở Trung Quốc,

đến năm 1885 là mốc đánh dấu sự chấm dứt vĩnh viễn quan hệ thượng quốc - chư

hầu giữa Trung Hoa và Việt Nam theo Hoà ước Thiên Tân kí giữa Pháp và triều

đình Mãn Thanh (tháng 6 - 1885)).