So sánh trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG THỊ TỐ QUYÊN

SO SÁNH TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN

CÔNG HOAN

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC

Thái Nguyên - 2010

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

So sánh trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Hoàng Thị Tố Quyên 1

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 3

NỘI DUNG .............................................................................................................. 9

Chương I: CƠ SỞ LÍ THUYẾT LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI............................. 9

I.1. Khái quát về truyện ngắn ............................................................................ 9

I.1.1.Khái niệm truyện ngắn.......................................................................... 9

I.1.2. Đặc trưng thẩm mĩ của ngôn ngữ truyện ngắn................................. 10

I.2. Khái quát về phép so sánh.............................................................11

I.2.1. Khái niệm so sánh và cấu trúc cấu trúc của phép so sánh............... 11

I.2.2. Các kiểu quan hệ so sánh .................................................................... 22

I.2.3. Quan niệm của luận văn...................................................................... 24

Chương II: ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI – CẤU TRÚC CỦA PHÉP SO SÁNH

VÀ CÁC KIỂU SO SÁNH TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NHÀ VĂN

NGUYỄN CÔNG HOAN ...................................................................................... 30

II.1. Đặc điểm hình thái – cấu trúc của phép so sánh.................................. 30

II.1.1. Đặc điểm hình thái – cấu trúc của vế cần được so sánh ................. 30

II.1.2. Đặc điểm hình thái – cấu trúc của yếu tố thể hiện quan hệ so sánh........36

II.1.3. Đặc điểm hình thái –cấu trúc của vế được đem ra làm chuẩn để so sánh (B)......... 41

II.2. Phân loại các kiểu so sánh......................................................................... 46

II.2.1. Dựa vào cấu trúc ................................................................................ 46

II.2.2. Dựa vào quan hệ ngữ nghĩa giữa vế A và vế B................................ 50

II.2.3. Dựa vào trường ngữ nghiã của yếu tố đưa ra làm chuẩn để so sánh.................... 53

II.2.4. Dựa vào mục đích so sánh ................................................................. 59

Chương III: GIÁ TRỊ CỦA PHÉP SO SÁNH TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA

NHÀ VĂN NGUYỄN CÔNG HOAN................................................................... 64

III.1. Phép so sánh với giá trị nhận thức ........................................................ 64

III.1.1. Nhận xét chung ................................................................................. 64

III.1.2. Vai trò của ngôn cảnh trong việc tạo dựng giá trị nhận thức ...... 65

So sánh trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Hoàng Thị Tố Quyên 2

III.1.3. Giá trị nhận thức trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan.......... 68

III.2. Phép so sánh với giá trị gợi cảm............................................................. 71

III. 3. So sánh như là yếu tố tạo nên phong cách tác giả............................. 73

KẾT LUẬN............................................................................................................. 81

TÀI LIỆU TRÍCH DẪN........................................................................................ 84

TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 89

So sánh trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Hoàng Thị Tố Quyên 3

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Ngôn ngữ có hai chức năng cơ bản đã được hầu hết các nhà ngôn

ngữ học thừa nhận – đó là phương tiện để giao tiếp và là công cụ của tư duy.

Tuy nhiên, ngôn ngữ còn có những chức năng khác mà một trong số đó tồn tại

dưới nhiều hình thức diễn đạt của lời nói hàng ngày của nhân dân, đặc biệt cô

đúc trong ngôn ngữ văn chương, thường được gọi là “chức năng thẩm mĩ”.

Nhờ chức năng này ngôn ngữ đã trở thành yếu tố đầu tiên và là chất liệu duy

nhất trong các tác phẩm văn chương. Đồng thời thông qua chức năng này, nhà

văn đã xây dựng được các hình tượng nghệ thuật độc đáo và nhờ đó mà

chuyển tải được những ý tình của mình tới các độc giả.

Các nhà văn nổi tiếng - những nghệ sĩ bậc thầy về ngôn từ - luôn luôn

có ý thức tạo dựng cho mình một phong cách ngôn ngữ riêng. Để có được

điều này thì người nghệ sĩ (bên cạnh việc tích lũy một vốn sống phong phú,

một trình độ văn hoá cao) họ còn phải luôn luôn đổi mới cách diễn đạt của

mình thông qua những phương tiện và thủ pháp nghệ thuật - đặc biệt là thủ

pháp so sánh.

1.2. So sánh là một thủ pháp nghệ thuật độc đáo, là một trong những

phương thức chủ yếu để làm cho sự diễn đạt tư tưởng và tình cảm được tốt

hơn, hay hơn. Nghiên cứu phép so sánh - nghĩa là một cách để chúng ta tìm

hiểu nội dung bên trong của tác phẩm và những tư tưởng, tình cảm, những

ngụ ý, tâm sự mà tác giả gửi gắm qua ngôn ngữ trong tác phẩm của mình.

Hiện nay trong lời ăn tiếng nói hàng ngày hay trong các tác phẩm văn

chương, thủ pháp so sánh được sử dụng rất nhiều và trở nên quen thuộc với

mọi người. Chính vì nó đã trở nên quen thuộc như thế, nên các nhà văn, nhà

So sánh trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Hoàng Thị Tố Quyên 4

thơ cũng sử dụng nhiều trong quá trình sáng tạo nghệ thuật của mình. Vì vậy,

chúng ta rất cần nghiên cứu về phép so sánh một cách có hệ thống để làm nổi

bật giá trị nhận thức và giá trị thẩm mĩ của phương tiện tu từ ngữ nghĩa này.

1.3. Nói đến Nguyễn Công Hoan trước hết là nói đến một bậc thầy

truyện ngắn trong văn học Việt Nam hiện đại. Thế giới truyện ngắn của

Nguyễn Công Hoan đa dạng, phong phú như một “bách khoa thư”, một “tấn

trò đời” mà đặc trưng là xã hội phong kiến của thực dân Việt Nam nửa đầu

thế kỉ XX.

Truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan có nhiều nét gần với truyện cười

dân gian, tiếp thu được truyền thống lạc quan của nhân dân muốn dùng tiếng

cười như một “vũ khí của người mạnh” để tống tiễn cái lạc hậu, cái xấu xa

vào dĩ vãng. Từ những truyện đầu tiên, ông đã tìm đề tài trong những người

nghèo khổ, cùng khốn của xã hội. Đa số nhân vật phản diện của ông đều

thuộc tầng lớp thượng lưu giàu có và quan lại, cường hào. Toàn những cảnh

xấu xa, bỉ ổi, những chuyện bất công, ngang ngược, những con người ghê

tởm, đáng khinh bỉ. Một trong những yếu tố làm nên thành công trong các

sáng tác của ông là lối so sánh ví von.

Các tác phẩm của Nguyễn Công Hoan được chọn lọc và giảng dạy

trong trường phổ thông.

Vì tất cả các lí do trên, chúng tôi đã lựa chọn Nguyễn Công Hoan và

các truyện ngắn của ông, tiến hành luận văn với đề tài nghiên cứu: “Tìm hiểu

phép so sánh trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan”.

2. Sơ lược lịch sử vấn đề:

Nói đến lịch sử nghiên cứu phép so sánh, đầu tiên nhất phải nhắc đến

tên tuổi của nhà triết học, nhà hùng biện lỗi lạc của Hi Lạp cổ đại Arisstotle

So sánh trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Hoàng Thị Tố Quyên 5

(384- 322 TCN). Trong cuốn Thi học, khi trình bày những cách tu từ chủ yếu,

phổ dụng, Arisstotle đã chú ý đến so sánh tu từ và coi đó là một trong những

biện pháp được sử dụng rất phổ biến trong văn chương, đặc biệt là rất đắc

dụng trong thơ ca nhằm tăng hiệu quả biểu cảm và thẩm mĩ.

Ở Trung Hoa cổ đại, qua những lời bình giải về hai thể tỉ và hứng trong

thơ ca dân gian Trung Quốc, người ta cũng nói tới, cùng với ẩn dụ, lí luận về

so sánh. Các học giả Trung Hoa thường dùng khái niệm “tỉ” và “hứng” như

một phương thức nghệ thuật để chỉ cách nói ví von, bóng gió. Ở Việt Nam,

cho đến nay, đã có hàng loạt nghiên cứu về các phương thức tu từ - trong đó

có so sánh tu từ, tiêu biểu là các tác giả sau: Đinh Trọng Lạc với Giáo trình

Việt ngữ (Nxb GD, 1964), 99 phương tiện và biện pháp tu từ tiếng Việt (Nxb

GD, 1996), Phong cách học tiếng Việt (Nxb GD,1998); Cù Đình Tú với cuốn

Phong cách học và đặc điểm tu từ tiếng Việt (Nxb ĐH ∞ THCN, 1983); Hữu

Đạt với cuốn Phong cách học tiếng Việt hiện đại (Nxb ĐHQGHN, 2001).

Trong các công trình nghiên cứu của các tác giả kể trên, đã hình thành

khái niệm cũng như sự phân loại và xác định giá trị của các phương thức tu từ

nói chung và so sánh tu từ nói riêng. Đây là cơ sở lí thuyết vô cùng quý báu

giúp chúng tôi tham khảo trong quá trình nghiên cứu về phép so sánh trong

truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan.

3. Phương pháp nghiên cứu

3.1. Phương pháp thống kê, phân loại

Phương pháp này được sử dụng đầu tiên để khảo sát, thống kê tần số

xuất hiện và phân loại các kiểu so sánh trong truyện ngắn Nguyễn Công

Hoan, từ đó có được tư liệu để phân tích, miêu tả, nhận xét, đánh giá những

kiểu loại hình thức, đặc trưng về giá trị biểu đạt của đối tượng nghiên cứu.

So sánh trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Hoàng Thị Tố Quyên 6

3.2. Phương pháp phân tích, miêu tả

Đây là phương pháp được sử dụng xuyên suốt trong luận văn. Phương

pháp này đi sâu vào miêu tả để khái quát các kiểu cấu trúc so sánh, chỉ ra các

đặc điểm ngữ nghĩa cùng các vai trò của chúng trong việc xây dựng hình

tượng nghệ thuật của truyện ngắn đồng thời làm nổi bật giá trị nhận thức, giá

trị gợi cảm mà phương pháp này đem lại cho người tiếp nhận văn bản nghệ

thuật.

3.3. Phương pháp so sánh, đối chiếu

Dựa trên các kết quả về kiểu loại so sánh, đặc điểm cấu trúc và đặc

điểm ngữ nghĩa của cái được so sánh và cái đem ra làm chuẩn để so sánh,

luận văn sẽ đi đến kết luận phong cách của nhà văn.

4. Mục đích của luận văn

4.1. Xác định cơ sở lí thuyết của phép so sánh, góp phần xác định giá

trị của biện pháp tu từ ngữ nghĩa này trong văn chương; đưa ra những vấn đề

lí thuyết về truyện ngắn, góp phần giúp cho có được cái nhìn toàn diện về

ngôn từ truyện ngắn.

4.2. Khảo sát tần số xuất hiện và tiến hành thống kê, phân loại, phân

tích các biểu hiện cụ thể về đặc điểm hình thái - cấu trúc của phép so sánh

trong các truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan.

4.3. Từ những sự phân tích trên nêu bật giá trị của phép so sánh trong

việc xây dựng hình tượng nghệ thuật, nâng cao năng lực thẩm mĩ, khả năng

nhận thức và giá trị trong việc tạo dấu ấn phong cách tác giả.

5. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

So sánh trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan

Số hóa bởi Trung tâm Học Liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

Hoàng Thị Tố Quyên 7

Trong luận văn này, phép so sánh sẽ được tìm hiểu với tư cách là một

biện pháp tu từ ngữ nghĩa từ góc nhìn của ngôn ngữ học và phong cách học.

Luận văn sẽ tiến hành phân tích các đặc điểm hình thái – cấu trúc, phân loại

các kiểu so sánh để từ đó thấy được giá trị của phép so sánh trong truyện ngắn

của nhà văn Nguyễn Công Hoan.

* Luận văn giới hạn phạm vi tư liệu trong Nguyễn Công Hoan toàn tập,

tập I, II – truyện ngắn, Nhà xuất bản Văn học, 2003.

6. Đóng góp của luận văn

6.1. Về mặt lí luận

Luận văn là một cố gắng nhằm nghiên cứu một cách đầy đủ và có hệ

thống, theo cách tiếp cận liên ngành ngôn ngữ học - văn học - phong cách

học, về phép so sánh trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan.

Những kết quả thu được sẽ góp phần vào việc nghiên cứu phương tiện tu từ

ngữ nghĩa này sâu hơn ở những công trình khoa học tiếp sau.

6.2. Về mặt thực tiễn

Luận văn sẽ góp thêm tư liệu cho việc nghiên cứu phong cách nhà văn

Nguyễn Công Hoan từ nhiều phương diện khác nhau. Đồng thời luận văn

cũng góp thêm vào hướng tiếp cận mới trong việc nghiên cứu các tác phẩm

văn chương nghệ thuật: đó là con đường khảo sát đi từ thủ pháp nghệ thuật tới

phân tích giá trị nội dung. Cách tiếp cận mới này cũng giúp ích cho các Thày

Cô dạy bộ môn Ngữ văn trong nhà trường phổ thông.

7. Bố cục của luận văn

Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn bao gồm ba chương

Chương I: Cơ sở lí thuyết liên quan đến đề tài