So sánh chế độ cai trị của Tây Ban Nha và Mỹ ở Philippin dưới thời thuộc địa

So s¸nh ch’ ÆÈ cai trfi

cÒa T©y Ban Nha vµ M¸ Î Philippin

D÷Ìi thÍi thuÈc Æfia

Tr«n Kh¸nh*

P

hilippin lµ mÈt trong nh˜ng trˆÍng

hÓp di”n h×nh v“ s˘ Æi“u chÿnh m´

h×nh cai trfi th˘c d©n ki”u cÚ, tr˘c ti’p,

Æ„ng cˆa thfi trˆÍng vµ ÆÈc quy“n bu´n

b¸n (dˆÌi thÍi thuÈc Æfia T©y Ban Nha

(1571-1898) sang h×nh th¯c cai trfi ki”u

mÌi, gi¸n ti’p vÌi s˘ mÎ rÈng thˆ¨ng m¹i

tˆ nh©n (dˆÌi thÍi cai trfi cÒa M¸ (1899-

1946). Tuy nhi™n, cho Æ’n khi nˆÌc nµy

ƈÓc trao tr¶ ÆÈc lÀp vµo n®m 1946, t×nh

h×nh cÒa Phlippin ›t thay ÆÊi, v…n duy tr×

lµ mÈt n“n ch›nh trfi quan li™u vÌi mÈt n“n

kinh t’ nˆa phong ki’n, nˆa thuÈc Æfia.

ß©y lµ mÈt trong nh˜ng di s¶n b t lÓi,

lµm c¶n trÎ lÌn Æ’n qu¸ tr×nh c´ng nghi÷p

ho¸ vµ hi÷n ƹi ho¸ Æ t nˆÌc cÒa

Philippin. Trong bµi vi’t nµy, chÛng t´i

chÿ tÀp trung so s¸nh nh˜ng n–t giËng

nhau vµ kh¸c nhau c¨ b¶n trong ch›nh

s¸ch cai trfi thuÈc Æfia cÒa T©y Ban Nha vµ

M¸ ÆËi vÌi Philippin, ƈa ra mÈt vµi ÆÆc

Æi”m vµ h÷ qu¶ cÒa chÛng.

1. V“ bÈ m¸y cai trfi hµnh ch›nh

Ngay sau khi chi’m ƈÓc Manila vµo

n®m 1571, nhµ vua T©y Ban Nha bÊ

nhi÷m ngay mÈt ThËng ÆËc, chfiu tr¸ch

nhi÷m cai qu¶n x¯ thuÈc Æfia nµy. TrˆÌc

1821, khi M™hic´ trÎ thµnh nˆÌc ÆÈc lÀp,

tr™n danh ngh‹a ThËng ÆËc Philippin chfiu

s˘ s˘ qu¶n l˝ cÒa Toµn quy“n M™hic´,

nhˆng tr™n th˘c t’ lµ ho¹t ÆÈng tˆ¨ng ÆËi

ÆÈc lÀp. ß” h¹n ch’ s˘ lÈng hµnh cÒa

ThËng ÆËc, nhµ vua T©y Ban Nha vµo

n®m 1583 thµnh lÀp Toµ ¸n tËi cao

Manila. Tuy nhi™n, do quy“n ƈÓc giao

qu¸ lÌn n™n ThËng ÆËc thˆÍng hay can

thi÷p vµo c´ng vi÷c cÒa Toµ ¸n, coi thˆÍng

c¸c ph¸n x–t cÒa th»m ph¸n.

Î thÍi k˙ Æ«u, ngˆÍi T©y Ban Nha song

song vÌi vi÷c duy tr× h×nh th¯c tÊ ch¯c

ki”u lµng x· (barangay)(1), h‰ lÀp n™n c¸c

quÀn huy÷n (pueblo) vµ c¸c khu v˘c Æi“n

trang (encomienda). ߯ng ƫu barangay

lµ mÈt trˆÎng lµng (cabeza) ƈÓc hˆÎng

nhi“u ÆÆc quy“n nhˆ giÌi qu˝ tÈc T©y ban

Nha. M·i cho Æ’n n®m 1786, ch¯c nµy c„

t›nh cha truy“n con nËi, nhˆng sau Æ„ ¸p

dÙng theo nguy™n tæc b«u cˆ. Cfln ngˆÍi

Ưng Æ«u encomienda vµ pueblo lµ do

ch›nh quy“n ch˘c d©n bÊ nhi÷m, lµ ngˆÍi

* PGS. TSKH. Tr«n Kh¸nh, Vi÷n Nghi™n c¯u ß´ng Nam ¸