Sinh kế của nông dân nghèo trong bối cảnh thực thi chính sách giảm nghèo tại TP. Hồ Chí Minh (Nghiên cứu trường hợp tại xã Tân An Hội-huyện Củ Chi-TP.HCM)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

--------∞0∞--------

PHẠM NGUYỄN ANH KIỆT

SINH KẾ CỦA NÔNG DÂN NGHÈO TRONG

BỐI CẢNH THỰC THI CHÍNH SÁCH GIẢM NGHÈO

TẠI TP. HỒ CHÍ MINH (NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP

TẠI XÃ TÂN AN HỘI-HUYỆN CỦ CHI-TP.HCM)

Chuyên ngành: Xã hội học

Mã số chuyên ngành: 8 31 03 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ

XÃ HỘI HỌC

Giảng viên hướng dẫn : PGS.TS. NGUYỄN ĐỨC LỘC

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2021

TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỞ

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

KHOA ĐÀO TẠO SAU ĐẠI HỌC

CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM

Độc lập – Tự do – Hạnh phúc

GIẤY XÁC NHẬN

Tôi tên là: Phạm Nguyễn Anh Kiệt.

Ngày sinh: 29/3/1991. Nơi sinh: TP. Hồ Chí Minh.

Chuyên ngành: Xã hội học. Mã học viên: 1783103010005.

Tôi đồng ý cung cấp toàn văn thông tin luận văn tốt nghiệp hợp lệ về bản quyền cho

Thư viện trường đại học Mở Thành phố Hồ Chí Minh. Thư viện trường đại học Mở

Thành phố Hồ Chí Minh sẽ kết nối toàn văn thông tin luận văn tốt nghiệp vào hệ thống

thông tin khoa học của Sở Khoa học và Công nghệ Thành phố Hồ Chí Minh.

Ký tên

Phạm Nguyễn Anh Kiệt

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan rằng luận văn “Sinh kế của nông dân nghèo trong bối cảnh

thực thi chính sách giảm nghèo tại TP. Hồ Chí Minh (Nghiên cứu trường hợp tại

xã Tân An Hội, huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh)” là bài nghiên cứu của chính tôi.

Ngoại trừ tài liệu tham khảo được trích dẫn trong luận văn này, tôi cam đoan

rằng toàn phần hay những phần nhỏ của luận văn này chưa từng được công bố hoặc

được sử dụng để nhận bằng cấp ở những nơi khác.

Không có sản phẩm/nghiên cứu nào của người khác được sử dụng trong luận

văn này mà không được trích dẫn theo đúng quy định.

Luận văn này chưa bao giờ được nộp để nhận bất kỳ bằng cấp nào tại các

trường đại học hoặc cơ sở đào tạo khác.

Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2021

Phạm Nguyễn Anh Kiệt

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn tốt nghiệp này, ngoài những cố gắng, nỗ lực không

ngừng của bản thân, tác giả luận văn còn nhận được sự hướng dẫn giúp đỡ tận tình

của quý thầy cô.

Trước hết tác giả luận văn xin gửi lời cảm ơn chân thành tới ba mẹ và người

thân luôn bên cạnh ủng hộ, động viên tác giả trong những khi tác giả gặp khó khăn

nhất.

Xin cảm ơn quý thầy cô trong Khoa đào tạo Sau đại học, các thầy cô bộ môn

đã tận tình truyền đạt những kiến thức vô cùng quý báu trong suốt gần hai năm học

vừa qua và tạo mọi điều kiện thuận lợi để luận văn thực hiện tốt đẹp.

Trong quá trình thực hiện khóa luận, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn tới :

PGS.TS Nguyễn Đức Lộc – người trực tiếp hướng dẫn trong suốt quá trình

thực hiện luận văn. Thầy đã gợi mở phương pháp, tận tình hướng dẫn, góp ý kiến đối

với luận văn song song với việc thường xuyên khích lệ tinh thần học trò của mình để

có thể hoàn thành tốt luận văn.

Và tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn tới UBND xã cùng cán bộ, công chức và

nhân dân xã Tân An Hội, huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh đã tạo mọi điều kiện thuận

lợi cho tác giả hoàn thành luận văn.

Cuối cùng bằng tình cảm chân thành tác giả xin kính chúc ba mẹ, quý thầy

cô, cán bộ, công chức và nhân dân xã Tân An Hội, cùng toàn thể các bạn học viên

trong lớp dồi dào sức khỏe và thành công. Một lần nữa tác giả khóa luận xin chân

thành cảm ơn!

iii

TÓM TẮT

Đói nghèo hiện đang là nỗi bức xúc của toàn xã hội. Bằng những dữ liệu thu

thập được, đề tài này đã nêu lên được thực trạng và các hoạt động sinh kế của người

nông dân nghèo trong bối cảnh thực thi chính sách giảm nghèo bền vững tại xã Tân

An Hội, huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh.

Từ những phân tích và kết quả nghiên cứu của đề tài, tác giả rút ra một số kết

luận cơ bản sau:

Một là, sinh kế là những thay đổi mang tính chiến lược đem lại lợi thế cho

đời sống kinh tế - xã hội của cộng đồng. Sinh kế bền vững chính là chiến lược phát

huy sức mạnh của con người với vị trí trung tâm và các nguồn lực xung quanh đem

lại các giá trị to lớn, bền vững và lâu dài. Hoạt động sinh kế bền vững đã và đang trở

thành mối quan tâm hàng đầu của cả xã hội. Đặc biệt đối với những hộ nghèo tại xã

Tân An Hội, huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh, là đối tượng thụ hưởng chính của chính

sách giảm nghèo. Do đó, vấn đề này phải nhận được sự quan tâm sâu sắc, cụ thể bằng

nhiều hoạt động, chính sách thiết thực của các cơ quan chức năng có liên quan, sự

phối hợp đồng bộ, chặt chẽ của các tổ chức chính trị - xã hội, xã hội – từ thiện.

Hai là, việc thực hiện chính sách giảm nghèo tại xã Tân An Hội, huyện Củ

Chi, TP. Hồ Chí Minh được quan tâm thực hiện và đạt một số kết quả cụ thể cũng

như phơi bày ra những hạn chế:

+ Chính sách đào tạo nghề có nhiều chính sách hỗ trợ học phí, tiền xăng, tiền

ăn cho các hộ nghèo nhưng người dân không mặn mà khi tham gia các lớp học trên,

do đã có công ăn việc làm ổn định, ngại thay đổi để có một nghề mới, có thu nhập

cao hơn.

+ Còn chính sách cho vay vốn đã đáp ứng được nhu cầu về vốn của hộ nghèo,

giúp họ mở rộng sản xuất, chăn nuôi, giải quyết thời gian nông nhàn, xây mới và sửa

chữa nhà vệ sinh, chuồng trại, hạn chế tín dụng đen. Tuy nhiên vẫn còn một bộ phận

hộ nghèo vay vốn để giải quyết nợ nần cũ, mua sắm đồ dùng gia đình làm ảnh hưởng

đến việc sử dụng hiệu quả nguồn vốn.

iv

+ Chính sách BHYT miễn phí thật sự là cứu cánh cho người nghèo, giúp họ

trang trải viện phí, giảm gánh nặng kinh tế, nhất là trên địa bàn xã có nhiều người bị

bệnh mãn tính như: HIV/AIDS, suy thận, ung thư,...phài dùng thuốc thường xuyên.

Người dân nhất là người nghèo đã thấy được lợi ích khi tham gia BHYT, dự phòng

cho bản thân và gia đình khi ốm đau.

+ Chính sách miễn, giảm học phí và vận động mạnh thường quân tặng học

bổng, xe đạp, bữa ăn trưa đã giúp gia đình các em giảm gánh nặng chi phí, tạo cảm

giác yên tâm khi các em đi học, không bị thụt lại phía sau do khó khăn.

Ba là, thực trạng và hoạt động sinh kế của những người nông dân nghèo còn

nhiều khó khăn, hạn chế để có thể thoát nghèo bền vững. Vừa có yếu tố thuận lợi để

thoát nghèo khi có nguồn nhân lực dồi dào, chính sách hỗ trợ từ chính quyền địa

phương, điều kiện tự nhiên ưu đãi, được vay vốn với lãi suất ưu đãi cộng với hệ thống

hạ tầng dần hoàn thiện theo chương trình nâng chất xây dựng Nông thôn mới. Nhưng

những yếu tố khó khăn vẫn còn đó như sức khỏe kém, trình độ học vấn thấp, ảnh

hưởng đến việc tiếp thu các tiến bộ khoa học kĩ thuật nhằm nâng cao chất lượng sản

phẩm nông nghiệp.

Để có thể vươn lên thoát nghèo một cách bền vững, đỏi hỏi các hộ phải

thường xuyên nâng cao tay nghề, kiến thức, kỹ năng nhằm ứng dụng vào lao động,

sản xuất một cách hiệu quả; sử dụng vốn vay một cách hiệu quả, đúng đắn; tích cực

tham gia vào hoạt động của các Tổ tự quản giảm nghèo tại địa phương nhằm nắm bắt

kịp thời chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về giảm nghèo bền vững; hạn

chế đến mức thấp nhất tình trạng nghỉ, bỏ học giữa chừng của con, em trong gia đình.

Việc thực hiện chính sách giảm nghèo bền vững của chính quyền cần thực hiện một

cách thiết thực, không chạy theo thành tích và cần tăng mức hỗ trợ đối với các hộ có

hoàn cảnh khó khăn thật sự.

v

SUMMARY

Poverty is an issue that reflects the anxiety of the whole society. Based on

the data collection, this thesis states the current situation and livelihood activities of

poor farmers in the course of implementing sustainable poverty reduction policies in

Tan An Hoi Commune, Cu Chi District, Ho Chi Minh City.

From the analysis and research results of the thesis, there are some basic

conclusions as follows:

Firstly, livelihoods are strategic changes with advantages to the socio￾economic life of the community. The sustainable livelihood will be a strategy to

promote power of people with a central position and difference resources that bring

great, sustainable and long-term values. Sustainable livelihood activities have became

a significant concern of the whole society. Especially for poor households in Tan An

Hoi Commune, Cu Chi District, Ho Chi Minh City, they are the main beneficiaries

of poverty reduction policies. Thus, this issue should be fully paid attention with

specific activities and practical policies of relevant competent agencies, synchronous

and close cooperation of political – social organizations and social – charity

organizations.

Secondly, the implementation of poverty reduction policies in Tan An Hoi

Commune, Cu Chi District, Ho Chi Minh City is paid attention and has achieved

some specific results as well as limitations:

+ The vocational training policies aim to support tuition fees, petrol costs and

meals for poor households. However, but people are not interested in participating in

these classes because they already have their stable jobs. They are afraid to change to

a new job with higher income.

+ The loan policy has met the capital needs of the poor that supports them to

expand production, raise livestock, solve their leisure time, build and repair toilets

and barns, and limit bad credits. However, there is still a part of poor households that

borrow money to pay their old debts and buy household appliances. As a results, it

affects the effective use of the loan.

vi

+ The free health insurance policy is really practical and important for the

poor that supports them to cover hospital fees and reduce economic burden.

Especially, there are many people in the Commune with chronic diseases such as

HIV/AIDS, kidney failure, cancer, etc. They must take medicine regularly. People,

particularly the poor, have seen the benefits from participating in health insurance

and have a backup plan for themselves and their families when they are sick.

+ The policies of exemption and reduction of tuition fees, and mobilization

of sponsors to donate scholarships, bicycles and meals support their families to reduce

economic burden, create a sense of peace of mind when their children go to school

without slown learning process due to difficulties in financial issues.

Thirdly, the current situation and livelihood activities of poor farmers still

have many difficulties and limitations to escape poverty sustainably. There are

favorable factors to escape poverty, including abundant human resources, incentive

policies from local authorities, favorable natural conditions, loans with preferential

interest rates and a gradually completed infrastructure system under the National

Target Program on new rural building of Viet Nam. However, there are still difficult

factors such as poor health and low level of education that affect application of

scientific and technical advances to improve the quality of agricultural products.

In order to escape poverty in a sustainable way, it is required that households

should regularly improve their skills and knowledge to effectively apply them to

working and production; effectively and properly use loans; actively participate in

activities of local self-management groups for poverty reduction. Therefore, it will

timely follow up with the guidelines and policies of the Committee Party and the

State of Vietnam on sustainable poverty reduction. In addition, it needs to minimize

absenteeism and dropping out of school of children in families. The implementation

of the government's sustainable poverty reduction policies should be implemented in

a practical manner without only achievements. Moreover, it is necessary to increase

more support policies for households with really difficult circumstances.

vii

MỤC LỤC

Trang

Lời cam đoan ..............................................................................................................i

Lời cám ơn .................................................................................................................ii

Tóm tắt ..................................................................................................................... iii

Summary....................................................................................................................v

Mục lục .....................................................................................................................vii

Danh mục hình và biểu đồ.......................................................................................xi

Danh mục bảng...................................................................................................... xiii

Danh mục từ viết tắt ..............................................................................................xiv

PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................1

2. Mục đích nghiên cứu ..........................................................................................3

3. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu .......................................................................4

3.1. Câu hỏi nghiên cứu......................................................................................4

3.2. Giả thuyết nghiên cứu .................................................................................4

4. Đối tượng nghiên cứu và khách thể nghiên cứu.................................................4

4.1 Đối tượng nghiên cứu...................................................................................4

4.2 Khách thể nghiên cứu...................................................................................4

5. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................5

5.1 Phạm vi về khách thể nghiên cứu.................................................................5

5.2 Phạm vi về thời gian.....................................................................................5

5.3 Phạm vi về nội dung nghiên cứu ..................................................................5

6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn ............................................................................5

viii

7. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................6

8. Khung phân tích................................................................................................11

9. Bố cục luận văn.................................................................................................11

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ

THUYẾT VỀ SINH KẾ BỀN VỮNG ...................................................................13

1.1 Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài ...........................................................13

1.1.1 Các nghiên cứu về phương pháp nghiên cứu về sinh kế, sinh kế

bền vững ...........................................................................................................13

1.1.2 Các nghiên cứu thực nghiệm về sinh kế nông dân nghèo .......................15

1.1.3 Các nghiên cứu thực nghiệm về Chính sách giảm nghèo của Nhà nước 18

1.1.4 Các nghiên cứu về lý thuyết và hướng tiếp cận lý thuyết của đề tài.......21

1.1.4.1 Lý thuyết phát triển con người........................................................21

1.1.4.2 Lý thuyết sinh kế bền vững..............................................................23

1.1.4.3 Lý thuyết lựa chọn hợp lý ................................................................24

1.2 Các khái niệm chính làm cơ sở lý luận của đề tài ..........................................26

1.2.1 Các nguồn lực sinh kế .............................................................................33

1.2.2 Chiều kích đảm bảo sinh kế bền vững ....................................................35

CHƯƠNG 2: QUAN ĐIỂM CHÍNH SÁCH VÀ VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH

SÁCH GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG TẠI XÃ TÂN AN HỘI, HUYỆN CỦ CHI,

TP. HỒ CHÍ MINH.................................................................................................40

2.1 Tổng quan về xã Tân An Hội, huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí Minh ...................40

2.2 Đặc điểm nhân khẩu người nghèo xã Tân An Hội, huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí

Minh ..........................................................................................................................44

2.3 Quan điểm, chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước về sinh

kế bền vững cho các hộ nghèo..............................................................................45

ix

2.3.1 Quan điểm, chủ trương của Đảng Cộng sản Việt Nam về sinh kế

bền vững ...........................................................................................................46

2.3.2 Những quy định của pháp luật nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam

về đảm bảo sinh kế bền vững ...........................................................................49

2.4 Việc thực hiện chính sách giảm nghèo bền vững tại xã Tân An Hội, huyện Củ

Chi, TP. Hồ Chí Minh giai đoạn 2015-2020 ........................................................52

2.4.1 Chính sách cho vay vốn...........................................................................52

2.4.2 Chính sách miễn, giảm học phí ...............................................................55

2.4.3 Chính sách đào tạo nghề miễn phí...........................................................58

2.4.4 Chính sách BHYT miễn phí ...................................................................60

CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG CÁC NGUỒN VỐN VÀ HOẠT ĐỘNG SINH KẾ

CỦA NGƯỜI NGHÈO TẠI XÃ TÂN AN HỘI, HUYỆN CỦ CHI, THÀNH PHỐ

HỒ CHÍ MINH .......................................................................................................65

3.1 Thực trạng các nguồn vốn sinh kế của người nghèo xã Tân An Hội, huyện Củ

Chi, TP. Hồ Chí Minh...........................................................................................65

3.1.1 Nguồn vốn con người..............................................................................65

3.1.2 Nguồn vốn tự nhiên.................................................................................74

3.1.3 Nguồn vốn vật chất..................................................................................80

3.1.4 Nguồn vốn tài chính ................................................................................85

3.1.5 Nguồn vốn xã hội ....................................................................................94

3.2 Các hoạt động sinh kế của người nghèo xã Tân An Hội, huyện Củ Chi, TP. Hồ

Chí Minh .............................................................................................................101

3.2.1 Nghề nghiệp của người nghèo xã Tân An Hội, huyện Củ Chi, TP. Hồ

Chí Minh.........................................................................................................101

3.2.2 Mức sống của người nghèo xã Tân An Hội, huyện Củ Chi, TP. Hồ Chí

Minh ...............................................................................................................107

KẾT LUẬN............................................................................................................121

x

TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................128

PHỤ LỤC...............................................................................................................134

PHỤ LỤC A............................................................................................................134

PHỤ LỤC B............................................................................................................149

xi

DANH MỤC HÌNH VÀ BIỂU ĐỒ

Trang

Hình 2.1 Bản đồ Thành phố Hồ Chí Minh............................................................... 41

Hình 2.2 Bản đồ huyện Củ Chi, Thành phố Hồ Chí Minh ...................................... 42

Hình 2.3 Thẻ BHYT của một người thuộc hộ nghèo............................................... 62

Hình 3.1 Nhà tình thương của một hộ nghèo........................................................... 82

Hình 3.2 Bồn nước sạch do Công ty TNHH cấp thoát nước Củ Chi đặt tại các tuyến

đường chưa có đường ống nước sạch cho người dân sử dụng miễn phí.................. 89

Biểu đồ 3.1 Số người trong độ tuổi lao động của hộ nghèo..................................... 65

Biểu đồ 3.2 Trình độ học vấn hộ nghèo................................................................... 67

Biểu đồ 3.3 Tình trạng sức khỏe hộ nghèo .............................................................. 69

Biểu đồ 3.4 Tình trạng sức khỏe hộ nghèo, phân theo các loại hộ nghèo ............... 70

Biểu đồ 3.5 Việc khám sức khỏe của hộ nghèo trong một năm qua........................ 71

Biểu đồ 3.6 Loại thẻ BHYT của các hộ nghèo ........................................................ 72

Biểu đồ 3.7 Sở hữu đất nông nghiệp của các hộ nghèo ........................................... 74

Biểu đồ 3.8 Tình trạng sở hữu đất nông nghiệp của hộ nghèo, phân theo các loại

hộ nghèo ................................................................................................................... 76

Biểu đồ 3.9 Sở hữu đất ở của các hộ nghèo ............................................................. 77

Biểu đồ 3.10 Nguồn nước tưới tiêu hộ nghèo sử dụng ............................................ 79

Biểu đồ 3.11 Tình trạng nhà ở của hộ nghèo ........................................................... 80

Biểu đồ 3.12 Đồ dùng trong gia đình của hộ nghèo ................................................ 83

Biểu đồ 3.13 Chi tiêu cho ăn uống của hộ nghèo .................................................... 86

Biểu đồ 3.14 Thu nhập của hộ nghèo so với chi tiêu............................................... 90

Biểu đồ 3.15 Tỷ lệ hộ nghèo tham gia hội họp địa phương..................................... 94

xii

Biểu đồ 3.16 Việc tham gia các đoàn thể, nhóm xã hội của hộ nghèo .................... 97

Biểu đồ 3.17 Mức độ tham gia nói chuyện với bạn bè của hộ nghèo...................... 99

Biểu đồ 3.18 Nghề nghiệp của các hộ nghèo, phân theo các loại hộ nghèo .......... 101

Biểu đồ 3.19 Thu nhập của hộ nghèo phân theo nghề nghiệp ............................... 106

Biểu đồ 3.20 Thu nhập hàng tháng của các hộ nghèo, phân theo các loại

hộ nghèo ................................................................................................................. 107

Biểu đồ 3.21 Chi tiêu của các hộ nghèo, phân theo các loại hộ nghèo trong

một tháng................................................................................................................ 109

Biểu đồ 3.22 Chi phí khám chữa bệnh của các hộ nghèo, phân theo các loại

hộ nghèo ................................................................................................................. 111

Biểu đồ 3.23 Nơi chữa trị khi bị bệnh nhẹ/nặng của hộ nghèo.............................. 112

Biểu đồ 3.24 Tiền tiết kiệm trong một tháng của các hộ nghèo, phân theo các loại

hộ nghèo ................................................................................................................. 114

Biểu đồ 3.25 Mục đích sử dụng tiền tiết kiệm của hộ cận nghèo và

thoát nghèo ............................................................................................................. 115

Biểu đồ 3.26 Tình hình vay của các hộ nghèo, phân theo các loại hộ nghèo ........ 116

Biểu đồ 3.27 Tình hình mượn tiền của các hộ nghèo, phân theo các loại

hộ nghèo ................................................................................................................. 118