Sinh kế bền vững của dân cư vùng đệm vườn quốc gia Phong Nha Kẻ Bàng, Quảng Bình

ĐẠI HỌC HUẾ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ

TRẦN THỊ THU THỦY

SINH KẾ BỀN VỮNG CỦA CƯ DÂN VÙNG ĐỆM VƯỜN

QUỐC GIA PHONG NHA - KẺ BÀNG, QUẢNG BÌNH

U N N TIẾN SĨ KINH TẾ

HUẾ- NĂM 2021

ĐẠI HỌC HUẾ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ

TRẦN THỊ THU THỦY

SINH KẾ BỀN VỮNG CỦA CƯ DÂN VÙNG ĐỆM VƯỜN QUỐC GIA

PHONG NHA - KẺ BÀNG, QUẢNG BÌNH

Ngành : Kinh tế nông nghiệp

Mã số: 9620115

U N N TIẾN SĨ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN:

PGS.TS. NGUYỄN ĐĂNG HÀO

PGS.TS. NGUYỄN XUÂN KHO T

HUẾ- NĂM 2021

i

ỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Nội dung trình bày, các

số liệu, kết quả nghiên cứu hoàn toàn trung thực, các giải pháp đưa ra dựa trên những

nghiên cứu, phân tích chi tiết tại địa bàn nghiên cứu. Nếu có gì gian dối, tôi xin hoàn toàn

chịu trách nhiệm.

Tác giả luận án

Trần Thị Thu Thủy

ii

ỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận án tiến sĩ ”Sinh kế bền vững của cư dân vùng đệm Vườn quốc

gia Phong Nha - Kẻ Bàng Quảng Bình”, tôi đã nhận được sự giúp đỡ quý báu của một số

cơ quan, tập thể và cá nhân.

Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS. TS. Nguyễn Đăng Hào và

PGS.TS. Nguyễn Xuân Khoát là tập thể người hướng dẫn khoa học đã tận tình định

hướng, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận án.

Tôi xin chân thành cảm ơn đến Ban Giám đốc Đại học Huế; Trường Đại học Kinh

tế, Đại học Huế; Ban Đào tạo và Phòng công tác sinh viên, Đại học Huế; Phòng Đào tạo

trường Đại học Kinh tế; Khoa Kinh tế và Phát triển; Bộ môn Quản lý kinh tế; các phòng

chức năng và tập thể các nhà khoa học của Trường Đại học Kinh tế đã giúp đỡ, tư vấn,

góp ý cho tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu.

Tôi cũng xin bày tỏ lời cảm ơn đến:

- Lãnh đạo trường Đại học Quảng Bình, Khoa Kinh tế - Du lịch, các Phòng – Ban

liên quan đã bố trí và giúp đỡ tôi trong công việc để tôi hoàn thành nhiệm vụ.

- Văn phòng UBND huyện Bố Trạch, Minh Hóa, Quảng Ninh; UBND của 13 xã

vùng đệm; Ban quản lý Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng; Chi cục Kiểm lâm Quảng

Bình; Trưởng các thôn, bản và các hộ gia đình đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá

trình thu thập thông tin, điều tra, phỏng vấn thu thập số liệu tại địa phương.

- Cảm ơn gia đình, quý thầy cô, bạn bè và đồng nghiệp đã quan tâm, khích lệ, động

viên tôi trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận án.

Xin trân trọng cảm ơn!

Nghiên cứu sinh

Trần Thị Thu Thủy

iii

DANH MỤC C C TỪ VIẾT TẮT

AH Ảnh hưởng

ANLT An ninh lương thực

BNNPTNN Bộ nông nghiệp và phát triển nông thôn

CN-XD Công nghiệp – Xây dựng

CQ Chính quyền

CS; C/s Chính sách

DT Diện tích

DTTS Dân tộc thiểu số

ĐDSH Đa dạng sinh học

HĐ/HĐSK Hoạt động/Hoạt động sinh kế

HGĐ Hộ gia đình

HST Hệ sinh thái

HVS Hợp vệ sinh

KBT/KBTTN Khu bảo tồn thiên nhiên

KTTN Khai thác tự nhiên

LĐ Lao động

TL Tỷ lệ

LN Lâm nghiệp

LT Lương thực

LTBQ Lương thực bình quân

LSNG Lâm sản ngoài gỗ

NK Nhân khẩu

NN Nông nghiệp

TS Thủy sản

TSSK Tài sản sinh kế

PNKB Phong Nha Kẻ Bàng

PT Phương tiện

QH Quy hoạch

iv

QSDĐ Chứng nhận quyền sử dụng đất

SHCĐ Sinh hoạt cộng đồng

SLSI Chỉ số an ninh sinh kế bền vững

SK Sinh kế

SX Sản xuất

TĐHV Trình độ văn hóa

TNBQ Thu nhập bình quân

TG Tham gia

Tr.Đ Triệu đồng

VHĐP Văn hóa địa phương

VQG Vườn quốc gia

VT-TM Vận tải – thương mại

UBND Ủy ban nhân dân

v

MỤC ỤC

LỜI CAM ĐOAN...............................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................................ii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT.................................................................................iii

MỤC LỤC......................................................................................................................... v

DANH MỤC BIỂU, BẢNG............................................................................................ix

DANH MỤC HÌNH ẢNH, BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ ............................................................... x

PHẦN I. MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1

1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................................ 1

2. Mục tiêu nghiên cứu...................................................................................................... 3

2.1. Mục tiêu chung........................................................................................................... 3

2.2. Mục tiêu cụ thể ........................................................................................................... 3

3. Câu hỏi nghiên cứu ....................................................................................................... 4

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 4

4.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................................ 4

4.2. Phạm vi nghiên cứu.................................................................................................... 4

5. Đóng góp của luận án.................................................................................................... 5

6. Kết cấu của luận án ....................................................................................................... 5

PHẦN II. NỘI DUNG VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU.................................................. 6

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ SINH KẾ BỀN

VỮNG................................................................................................................................ 6

1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu sinh kế bền vững trên thế giới...................... 6

1.1.1. Một số công trình nghiên cứu sinh kế bền vững dựa trên các lợi thế về nguồn lực

sinh kế của địa phương...................................................................................................... 6

1.1.2. Một số công trình nghiên cứu sinh kế bền vững vùng đệm dựa trên việc sử dụng

mô hình các nhân tố ảnh hưởng........................................................................................ 7

1.1.3. Một số công trình nghiên cứu sinh kế bền vững dựa trên việc sử dụng chỉ số đo

lường sinh kế bền vững..................................................................................................... 9

1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu sinh kế bền vững trong nước......................11

1.2.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu ở các địa phương trong nước ..................11

vi

1.2.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu sinh kế ở Phong Nha - Kẻ Bàng .............15

1.3. Khoảng trống cho nghiên cứu luận án.....................................................................16

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ...............................................................................................17

CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ SINH KẾ BỀN VỮNG CỦA

CƯ DÂN VÙNG ĐỆM VƯỜN QUỐC GIA.................................................................18

2.1. Cơ sở lý luận............................................................................................................18

2.1.1. Quan điểm sinh kế bền vững, khung phân tích và tiêu chí đánh giá tính bền

vững của sinh kế..............................................................................................................18

2.1.2. Chỉ số sinh kế bền vững........................................................................................27

2.1.3. Vùng đệm, vườn quốc gia và vùng đệm vườn quốc gia ......................................33

2.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến sinh kế bền vững của cư dân vùng đệm VQG........37

2.2. Cơ sở thực tiễn .........................................................................................................42

2.2.1. Kinh nghiệm phát triển sinh kế bền vững của cư dân vùng đệm Vườn quốc gia

trên thế giới và ở Việt Nam.............................................................................................42

2.2.2. Bài học rút ra cho Vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng .................45

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ...............................................................................................47

CHƯƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.............48

3.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu...................................................................................48

3.1.1. Điều kiện tự nhiên.................................................................................................48

3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội......................................................................................52

3.2. Phương pháp nghiên cứu .........................................................................................55

3.2.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích............................................................55

3.2.2. Phương pháp thu thập dữ liệu, thông tin ..............................................................57

3.2.3. Phương pháp phân tích dữ liệu, thông tin ............................................................62

3.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu...................................................................................65

3.3.1. Hệ thống chỉ tiêu phản ánh các nguồn lực sinh kế...............................................66

3.3.2. Hệ thống chỉ tiêu đo lường sinh kế bền vững ......................................................68

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ...............................................................................................71

CHƯƠNG 4. THỰC TRẠNG SINH KẾ BỀN VỮNG CỦA CƯ DÂN VÙNG ĐỆM

VƯỜN QUỐC GIA PHONG NHA - KẺ BÀNG, QUẢNG BÌNH..............................72

vii

4.1. Thực trạng các nguồn lực cơ bản của vùng đệm tác động đến phát triển sinh kế..72

4.1.1. Cơ sở hạ tầng, vật chất của vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng ...72

4.1.2. Tình hình sản xuất của vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng ..........74

4.1.3. Tình hình vệ sinh môi trường của cư dân vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha -

Kẻ Bàng, Quảng Bình .....................................................................................................75

4.1.4. Thực hiện chương trình, chính sách đối với phát triển sinh kế của vùng đệm

Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng ............................................................................76

4.1.5. Nguồn lực khác .....................................................................................................77

4.2. Đánh giá guồn lực sinh kế, chiến lược sinh kế, kết quả sinh kế của cư dân vùng

đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng....................................................................79

4.2.1. Đặc điểm chung của các hộ cư dân vùng đệm Vườn quốc gia............................79

4.2.2. Thực trạng các nguồn lực cơ bản tác động đến sinh kế bền vững của cư dân

vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng...........................................................83

4.2.3. Kết quả thực hiện các chiến lược của cư dân vùng đệm Vườn quốc gia Phong

Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình ...........................................................................................99

4.3. Đánh giá mức độ bền vững sinh kế của cư dân vùng đệm Vườn quốc gia Phong

Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình .........................................................................................105

4.3.1. Chỉ số sinh kế bền vững của các hộ cư dân vùng đệm ......................................105

4.3.2. Chỉ số đo lường sinh kế bền vững theo hoạt động sinh kế ................................110

4.3.3. Chỉ số đo lường sinh kế bền vững của hộ ..........................................................111

4.3.4. Mối quan hệ giữa chiến lược đa dạng hóa sinh kế với chỉ số sinh kế bền vững112

4.4. Một số hạn chế trong thực hiện sinh kế bền vững của cư dân Vùng đệm và nguyên

nhân................................................................................................................................113

4.4.1. Một số hạn chế ....................................................................................................113

4.4.2. Nguyên nhân .......................................................................................................116

KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 .............................................................................................117

CHƯƠNG 5. PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN SINH KẾ BỀN

VỮNG ĐỐI VỚI CƯ DÂN VÙNG ĐỆM VƯỜN QUỐC GIA PHONG NHA - KẺ

BÀNG, QUẢNG BÌNH................................................................................................119

viii

5.1. Phương hướng phát triển sinh kế bền vững đối với cư dân vùng đệm Vườn quốc

gia Phong Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình........................................................................119

5.1.1. Bối cảnh thực hiện phát triển sinh kế bền vững của vùng đệm Vườn quốc gia

Phong Nha Kẻ Bàng, Quảng Bình................................................................................119

5.1.2. Mục tiêu, chỉ tiêu phát triển sinh kế bền vững đối với cư dân vùng đệm Vườn

quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình...............................................................120

5.1.3. Phương hướng phát triển sinh kế sinh kế bền vững đối với cư dân vùng đệm

Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình ....................................................121

5.2. Giải pháp tăng cường sinh kế bền vững đối với cư dân vùng đệm Vườn quốc gia

Phong Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình..............................................................................123

5.2.1. Nhóm giải pháp hoàn thiện quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội vùng đệm tạo

tiền đề thúc đẩy phát triển sinh kế bền vững đối với cư dân vùng đệm ......................123

5.2.2. Nhóm giải pháp phát huy và sử dụng hiệu quả các nguồn lực sinh kế của cư dân

vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình...................................127

5.2.3. Thực hiện các chiến lược sinh kế theo hướng bền vững đối với cư dân ở vùng

đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng..................................................................130

5.2.4. Thực hiện đồng bộ, hiệu quả chương trình phát triển nông thôn mới, chiến lược

phát triển bền vững của địa phương là cơ sở để tăng cường sinh kế bền vững đối với

cư dân vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng.............................................132

5.2.5. Kế thừa các kinh nghiệm phát triển bền vững trên thế giới và ở Việt Nam......137

KẾT LUẬN CHƯƠNG 5 .............................................................................................138

PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ....................................................................139

1. Kết luận......................................................................................................................139

2. Kiến nghị ...................................................................................................................141

2.1. Đối với cơ quan quản lý Trung ương và cấp tỉnh .................................................141

2.2. Đối với cơ quan quản lý địa phương .....................................................................142

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN............................143

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................144

ix

DANH MỤC BIỂU, BẢNG

Bảng 2.1. Thang đánh gia tầm quan trọng tương đối của các chỉ tiêu .............................31

Bảng 2.2. Quan hệ chỉ số RI (Random Index) do Saaty đề xuất ......................................32

Bảng 3.3. Tình hình dân số và lao động của vùng đệm giai đoạn 2013 – 2018............... 52

Bảng 3.2. Tình hình đất đai của vùng đệm giai đoạn 2013 – 2018 ............................... 53

Bảng 3.3. Chọn mẫu khảo sát ...............................................................................................61

Bảng 3.4. Hệ thống các chỉ tiêu phân tích về nguồn vốn sinh kế ......................................66

Bảng 3.5. Tiêu chí phản ánh bền vững về sinh kế...............................................................68

Bảng 4.1. Một số chỉ tiêu chủ yếu về cơ sở hạ tầng của vùng đệm năm 2018.............. 72

Bảng 4.2. Một số tài sản và phương tiện sinh hoạt bình quân của cư dân........................73

Bảng 4.3. Một số chỉ tiêu chủ yếu về vệ sinh môi trường..................................................75

Bảng 4.4. Tác động của chương trình, chính đến người dân vùng đệm...........................76

Bảng 4.5. Đặc điểm chung của các hộ cư dân vùng đệm...................................................80

Bảng 4.6. Tỷ lệ các hoạt động sinh kế điển hình của cư dân vùng đệm...........................81

Bảng 4.7. Tình hình nguồn lực con người của các hộ cư dân vùng đệm..........................83

Bảng 4.8. Tình hình về nguồn lực con người theo các hoạt động sinh kế........................84

Bảng 4.9. Tình hình nguồn lực tài chính theo nhóm hộ .....................................................85

Bảng 4.10. Tình hình nguồn lực tài chính phân theo hoạt động sinh kế...........................87

Bảng 4.11. Tình hình về nguồn lực xã hội phân theo nhóm hộ.........................................89

Bảng 4.12. Tình hình nguồn lực xã hội phân theo hoạt động sinh kế...............................90

Bảng 4.13. Tình hình về nguồn lực vật chất phân theo nhóm hộ......................................91

Bảng 4.14. Tình hình nguồn lực vật chất theo hoạt động sinh kế .....................................94

Bảng 4.15. Tình hình nguồn lực tự nhiên phân theo nhóm hộ ..........................................96

Bảng 4.16. Tình hình về nguồn lực tự nhiên phân theo hoạt động sinh kế ......................98

Bảng 4.17. Thu nhập từ hoạt động chăn nuôi của người dân vùng đệm..........................100

Bảng 4.18. Hoạt động sinh kế lâm nghiệp và khai thác tự nhiên ......................................101

Bảng 4.19. Thu nhập từ một số hoạt động phi nông nghiệp .............................................103

Bảng 4.20. Thu nhập hàng năm của một hộ gia đối với các hoạt động sinh kế ..............104

Bảng 4.21. Trọng số của các chỉ tiêu phân tích (Wi)..........................................................106

Bảng 4.22. Hệ số nhất quán của các tiêu chí đối với ba nhóm hộ.....................................107

Bảng 4.23. Chỉ số phán ánh mức độ đo lường sinh kế bền vững......................................108

Bảng 4.24. Chỉ số phán ánh mức độ đo lường sinh kế bền ...............................................110

Bảng 4.25. Chỉ số đo lường sinh kế bền vững theo tỷ lệ hộ ..............................................111

Bảng 5.1. Một số chỉ tiêu quy hoạch về phát triển sinh kế của vùng đệm VQG.............122

x

DANH MỤC HÌNH ẢNH, BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ

Hình 2.1. Các yếu tố cấu thành khung phân tích sinh kế bền vững .................................... 20

Hình 2.2. Khung phân tích sinh kế nông thôn bền vững (Scoones, 1998).......................... 24

Hình 2.3. Khung sinh kế bền vững (DFID, 2001) ................................................................ 25

Hình 3.4. Mô tả vùng đệm và vùng lõi................................................................................... 48

Hình 3.5. Sơ đồ phân bố các địa phương nghiên cứu............................................................ 60

Hình 4.6. Sơ đồ về một số di tích lịch sử cách mạng trong bán kính 20 km ..................... 78

Biểu đồ 3.1. Diễn biến mức thu nhập bình quân vùng đệm ................................................ 54

Biểu đồ 3.2. Tỷ lệ hộ cận nghèo và hộ nghèo toàn vùng đệm (%) .................................... 54

Biểu đồ 4.1. Một số chỉ tiêu về kết quả phát triển sản xuất của vùng đệm năm 2018 ...... 74

Biểu đồ 4.2. Tình hình đa dạng hóa sinh kế của các nhóm hộ............................................. 82

Biểu đồ 4.3. Thang đo chỉ số sinh kế bền vững của cư dân vùng đệm ............................... 109

Biểu đồ 4.4. Chỉ số sinh kế bền vững của cư dân vùng đệm theo nhóm hộ....................... 109

Biểu đồ 4.5. Chỉ số đo lường các hoạt động sinh kế bền vững ............................................ 111

Biểu đồ 4.6. Phân bố tỷ lệ hộ theo chỉ số (%)........................................................................ 112

Sơ đồ 2.1. Quy trình xác định trọng số theo phương pháp AHP ......................................... 31

Sơ đồ 3.2. Mô hình phân tích SKBV của cư dân vùng đệm Vườn quốc gia ..................... 56

Sơ đồ 3.3. Khung phân tích chỉ số sinh kế bền vững ............................................................ 65

1

PHẦN I. MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Vùng đệm dựa theo Luật Lâm nghiệp tại Điều 2, khoản 25 giải thích: “Vùng đệm là

vùng rừng, vùng đất, vùng mặt nước nằm sát ranh giới của khu rừng đặc dụng có tác dụng

ngăn chặn, giảm nhẹ sự tác động tiêu cực đến khu rừng đặc dụng” [24]. Theo Luật Đa

dạng sinh học quy định tại Điều 3, Khoản 30 thì “Vùng đệm là vùng bao quanh, tiếp giáp

khu bảo tồn, có tác dụng ngăn chặn, giảm nhẹ tác động tiêu cực từ bên ngoài đối với khu

bảo tồn” [23]. Đến năm 2006, ranh giới vùng đệm được quy định trong Quyết định

186/2006/QĐ-TTg tại Điều 24, Khoản 2 “Vùng đệm là vùng rừng, vùng đất hoặc vùng đất

có mặt nước nằm liền kề với Vườn Quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên; bao gồm toàn bộ

hoặc một phần các xã, phường, thị trấn nằm sát ranh giới với Vườn Quốc gia và khu bảo

tồn thiên nhiên” [9]. Vườn Quốc gia (VQG) Phong Nha - Kẻ Bàng thành lập năm 2001

theo Quyết định 189/2001/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ nằm ở phía Tây Bắc tỉnh

Quảng Bình, cách thành phố Đồng Hới trên 50 km về phía Tây Nam, thuộc địa phận ba

huyện Bố Trạch, Minh Hoá và Quảng Ninh, với diện tích vùng lõi và một vùng đệm rộng

343.595 ha thuộc 13 xã, có hơn 71.000 người. VQG Phong Nha - Kẻ được UNESCO

công nhận năm 2003 là Di sản thiên nhiên thế giới với nhiều tiêu chí nổi trội về địa chất,

địa mạo và lần thứ 2 năm 2015 về tiêu chí đa dạng sinh học [28]. Vườn quốc gia Phong

Nha - Kẻ Bàng có ý nghĩa lớn với nền du lịch Việt Nam và cả thế giới, thu hút sự quan

tâm của nhiều nhà nghiên cứu, nhiều tổ chức, nhà đầu tư và nhiều khách du lịch. Hàng

năm có trên 1000 sinh viên và nghiên cứu sinh đến tìm hiểu và nghiên cứu, trên 500 nhà

nghiên cứu, khảo cổ học và các viện nghiên cứu, có thể nói đây là lợi thế rất lớn để thực

hiện nhiệm vụ phát triển bền vững của vùng đệm Vườn quốc gia [29]. Vườn quốc gia

Phong Nha - Kẻ Bàng là khu bảo tồn thiên nhiên gắn với sự ra đời của nhiều tộc người

(Rục, Arem, Khùa, Ma coong…). Hiện nay, vùng đệm Vườn quốc gia là nơi sinh sống

của 3 nhóm dân tộc (Kinh, Bru-Vân Kiều, Chứt) với những nét văn hoá đặc trưng, độc

đáo; các tộc người Rục, Arem (dân tộc Chứt) còn lưu giữ những nét văn hoá gắn với thời

tiền sử của loài người [28].

Vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng Quảng Bình có trên 60% dân số

tham gia vào các hoạt động sinh kế phụ thuộc tài nguyên thiên nhiên, với gần 20% là

người dân tộc thiểu số có điều kiện sống vô cùng khó khăn và trên 41% là người nghèo và

2

cận nghèo. Thực trạng trên cho thấy, nguồn lực sinh kế của người dân còn nghèo, nhiều

hoạt động sinh kế phụ thuộc tài nguyên và thiếu bền vững đã ảnh hưởng rất lớn đến tính

bảo tồn và duy trì đa dạng sinh học của Vườn quốc gia.

Trước bối cảnh phải bảo tồn tính đa dạng sinh học và đảm nhiệm thiên chức là Di

sản thiên nhiên thế giới được UNESCO công nhận. Trách nhiệm của vùng đệm là phải

bảo vệ những tác động tiêu cực đến giá trị bảo tồn và làm suy giảm nguồn lực tự nhiên thì

tất yếu phải phát triển bền vững sinh kế vùng đệm. Trước nhiều thách thức đối với xu

hướng và mục tiêu phát triển theo hướng bền vững đã có gần 100 các chương trình, chính

sách, dự án hỗ trợ người dân phát triển sinh kế từ năm 2008 đến nay. Điều này đã làm thay

đổi tình hình kinh tế - xã hội vùng đệm đáng kể, giảm tỷ lệ hộ nghèo gần 50% trong vòng

5 năm, tăng thu nhập bình quân 2%/năm, dịch chuyển cơ cấu lao động nông, lâm nghiệp

sang lĩnh vực phi nông nghiệp gấp đôi, cơ sở hạ tầng phát triển…Tuy nhiên, nhìn tổng thể

nguồn lực sinh kế của cư dân vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng còn rất

nghèo; quá trình tố chức, quản lý và sử dụng nguồn lực còn nhiều bất cập; nhiều tiêu chí

được đánh giá thấp hơn Vùng đệm Vườn quốc gia Xuân Sơn, Vườn quốc gia Tam Đảo

hay một số vùng đệm Vườn quốc gia khác trong nước như an ninh lương thực, thu nhập

của người dân tộc thiểu số.

Trong thời gian qua, vấn đề thực hiện đồng thời nhiệm vụ bảo tồn và nâng cao đời

sống, tăng phúc lợi và hạnh phúc cho cư dân sống xung quanh vườn quốc gia đang là bài

toán mà nhiều vùng, nhiều quốc gia có các bối cảnh tương tự đặt ra.

Trên thế giới và ở Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu sinh kế bền vững cả

về lý luận và thực tiễn. Hầu hết các nghiên cứu chỉ ra rằng, sinh kế thiếu bền vững là do sự

phụ thuộc quá lớn vào khai thác nguồn lực tự nhiên đã làm giảm đi tính đa dạng sinh học

và suy giảm nguồn lực, thiếu tự chủ về các nguồn lực sinh kế [40], [59], [72]. Một số

nghiên cứu sinh kế bền vững tại vùng đệm thực hiện đánh giá nguồn lực sinh kế, từ đó

nhận định những lợi thế, hạn chế của nguồn lực đối với việc thực hiện các hoạt động sinh

kế theo hướng bền vững [57], [65], [14], [17], [22]. Các nghiên cứu mới hơn đã sử dụng

thang đo chỉ số nhằm đo lường mức độ an ninh sinh kế, bền vững của sinh kế [32], [47],

[31], [68], [64], [51]. Nghiên cứu trong nước và ở địa phương có những cách thức đánh

giá sinh kế bền vững khác nhau, nhưng hầu hết các nghiên cứu cũng tập trung phân tích

thực trạng các nguồn lực sinh kế; đánh giá kết quả thực hiện sinh kế; từ đó nhận định kết

3

quả và mục tiêu thực hiện sinh kế. Tuy nhiên, hầu hết các nghiên cứu sinh kế bền vững tại

vùng đệm chưa có một hệ thống chỉ tiêu đánh giá rõ ràng, các thang đo thiếu thống nhất,

số lượng và chất lượng các chỉ tiêu nghiên cứu phụ thuộc vào ý kiến chủ quan của người

nghiên cứu, do vậy có nhiều kết quả đánh giá khác nhau về SKBV.

Mặt khác, theo các nhà quy hoạch và hoạch định chính sách, Vườn quốc gia Phong

Nha - Kẻ Bàng (PNKB) đang bị đe dọa về tính đa dạng sinh học và tài nguyên bảo tồn bởi

13 nguy cơ [27], trong đó phần lớn các nguy cơ đều liên quan đến các hoạt động sinh kế

của người dân vùng đệm, đây cũng là những nguyên nhân dẫn đến phát triển thiếu bền

vững ở vùng đệm. Vấn đề cốt lõi mà cơ quan, chính quyền địa phương cần quan tâm là

phát triển kinh tế - xã hội vùng đệm mà vẫn bảo tồn các nguồn lực, trong đó bảo tồn, duy

trì nguồn lực tự nhiên là vấn đề quan trọng trong bối cảnh hiện tại.

Trước thực tế đó, các nhà hoạch định chính sách đã quan tâm việc thực thi thể chế

chính sách đối với việc thúc đẩy các nguồn lực sinh kế cho cư dân vùng đệm, tạo cơ hội để

cư dân thực hiện hoạt động sinh kế bền vững. Tuy nhiên, hiệu quả thực thi và ứng dụng tại

các vùng đệm Vườn quốc gia nói chung và vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ

Bàng nói riêng chưa được như mong muốn, kết quả thực hiện sinh kế của cư dân vẫn còn

nhiều hạn chế và chưa bền vững. Cho đến nay, vẫn chưa có một nghiên cứu nào toàn diện

về vấn đề sinh kế bền vững của cư dân vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng

Quảng Bình.

Xuất phát từ những vấn đề trên, tôi quyết định chọn đề tài nghiên cứu:“Sinh kế bền

vững của cư dân vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình” làm luận

án tiến sỹ kinh tế, chuyên ngành kinh tế nông nghiệp.

2. Mục tiêu nghiên cứu

2.1. Mục tiêu chung

Đánh giá đúng thực trạng các hoạt động sinh kế; đo lường mức độ bền vững sinh kế

của người dân vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng; trên cơ sở đó, luận án đề

xuất các giải pháp và hàm ý chính sách nhằm tăng cường sinh kế bền vững cho người dân

vùng đệm Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, Quảng Bình, từ đó giảm phụ thuộc vào

tài nguyên thiên nhiên.

2.2. Mục tiêu cụ thể

- Hệ thống hóa và làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về sinh kế bền vững của