Ruộng đất và kinh tế nông nghiệp Châu Thượng Lang, tỉnh Cao Bằng nửa đầu thế kỉ XIX

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐÀO THỊ BÍCH PHƯỢNG

RUỘNG ĐẤT VÀ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP

CHÂU THƯỢNG LANG, TỈNH CAO BẰNG

NỬA ĐẦU THẾ KỈ XIX

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

THÁI NGUYÊN - 2019

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

ĐÀO THỊ BÍCH PHƯỢNG

RUỘNG ĐẤT VÀ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP

CHÂU THƯỢNG LANG, TỈNH CAO BẰNG

NỬA ĐẦU THẾ KỈ XIX

Ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số:8229013

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS ĐÀM THỊ UYÊN

THÁI NGUYÊN - 2019

i

LỜI CAM ĐOAN

Luận văn “Ruộng đất và kinh tế nông nghiệp châu Thượng Lang, tỉnh

Cao Bằng nửa đầu thế kỉ XIX” được thực hiện từ tháng 8/2018 đến tháng

8/2019. Luận văn sử dụng thông tin từ nhiều nguồn khác nhau. Tôi xin cam đoan

đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2019

Tác giả luận văn

ĐÀO THỊ BÍCH PHƯỢNG

ii

LỜI CẢM ƠN

Tác giả xin bày tỏ long biết ơn sâu sắc nhất tới cô giáo hướng dẫn PGS.TS.

Đàm Thị Uyên, các thầy cô giáo trong bộ môn lịch sử Việt Nam và khoa Lịch

sử, trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã động viên, giúp đỡ, hướng dẫn tận

tình trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn.

Tác giả xin trân trọng cảm ơn Trung tâm lưu trữ Quốc gia I Hà Nội, Thư viện

Quốc gia Việt Nam…đã giúp đỡ tác giả trong quá trình hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, ngày 28 tháng 6 năm 2019

Tác giả luận văn

ĐÀO THỊ BÍCH PHƯỢNG

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................ii

MỤC LỤC............................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT.....................................................................iv

DANH MỤC CÁC BẢNG .....................................................................................v

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ................................................................................vi

MỞ ĐẦU..............................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề...............................................................................2

3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................5

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................5

5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu .....................................................6

6. Đóng góp của luận văn ....................................................................................7

7. Cấu trúc luận văn.............................................................................................7

Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ CHÂU THƯỢNG LANG, TỈNH CAO BẰNG......8

1.1. Vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên..................................................................8

1.2. Lịch sử hành chính......................................................................................14

1.3. Các thành phần dân tộc...............................................................................19

1.4. Tình hình kinh tế, chính trị - xã hội............................................................23

Tiếu kết chương 1..............................................................................................26

Chương 2: SỞ HỮU RUỘNG ĐẤT CHÂU THƯỢNG LANG, TỈNH CAO

BẰNG NỬA ĐẦU THẾ KỈ XIX ........................................................................28

2.1. Tình hình sở hữu ruộng đất của châu Thượng Lang nửa đầu thế kỉ XIX

theo địa bạ Gia Long 4 (1805).................................................................28

2.1.2. Sở hữu ruộng đất tư .................................................................................35

2.2. Sở hữu ruộng đất của châu Thượng Lang theo địa bạ Minh Mạng 21 (1840) .......44

2.2.1. Tình hình ruộng đất .................................................................................44

iv

2.2.2. Sở hữu ruộng đất tư .................................................................................45

2.3. So sánh ruộng đất ở châu Thượng Lang nửa đầu thế kỉ XIX giữa địa bạ

Gia Long 4 (1805) và Minh Mạng 21 (1840)..........................................50

2.4. Chế độ tô thuế.............................................................................................56

Chương 3: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP..............................................................62

3.1. Trồng trọt....................................................................................................62

3.2. Chăn nuôi....................................................................................................70

3.3. Kinh tế tự nhiên ..........................................................................................72

3.4. Thủ công nghiệp, thương nghiệp................................................................75

3.5. Nghi lễ và tín ngưỡng liên quan đến trồng trọt ..........................................78

KẾT LUẬN ........................................................................................................92

TÀI LIỆU THAM KHẢO..................................................................................94

PHỤ LỤC.........................................................................................................100

iv

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Cb : Chủ biên

ĐHSPHN : Đại học sư phạm Hà Nội

GS : Giáo sư

HN : Hà Nội

KH : Kí hiệu

KHXH : Khoa học xã hội

M.s.th.t.p : Mẫu, sào, thước, tấc, phân

Nxb : Nhà xuất bản

PGS : Phó giáo sư

TCN : Trước công nguyên

TS : Tiến sĩ

TTLTQGI : Trung tâm lưu trữ Quốc gia I

UBND : Ủy ban nhân dân

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1: Tình hình ruộng đất châu Thượng Lang theo địa bạ Gia

Long 4 (1805)............................................................................34

Bảng 2.2: Quy mô sở hữu ruộng đất tư châu Thượng Lang năm Gia

Long 4 (1805)............................................................................36

Bảng 2.3: Bình quân sở hữu ruộng đất các xã châu Thượng Lang năm

Gia Long 4 (1805).....................................................................37

Bảng 2.4: Giới tính trong sở hữu ruộng đất châu Thượng Lang năm

Gia Long 4 (1805).....................................................................38

Bảng 2.5: Thống kê tình hình sở hữu ruộng đất của chủ nữ năm Gia

Long 4 (1805)............................................................................39

Bảng 2.6: Quy mô sở hữu ruộng đất tư theo nhóm họ năm Gia Long 4

(1805) ........................................................................................40

Bảng 2.7: Sở hữu ruộng đất của các chức sắc châu Thượng Lang theo

địa bạ Gia Long 4 (1805) ..........................................................42

Bảng 2.8: Quy mô sở hữu ruộng đất của các chức dịch châu Thượng

Lang Theo địa bạ Gia Long 4 năm 1805 ..................................43

Bảng 2.9: Các loại ruộng đất của châu Thượng Lang ...............................44

Bảng 2.10: Quy mô sở hữu ruộng đất tư .....................................................45

Bảng 2.11: Bình quân sở hữu ruộng đất của các xã châu Thượng Lang.....46

Bảng 2.12: Sở hữu ruộng đất của chủ nữ, chủ namở châu Thượng Lang .........47

Bảng 2.13: Thống kê tình hình sở hữu ruộng đất của chủ nữ .....................47

Bảng 2.14: Sở hữu ruộng đất tư theo nhóm họ............................................48

Bảng 2.15: Sở hữu ruộng đất của các chức sắc ...........................................49

Bảng 2.16: Quy mô sở hữu ruộng đất của các chức sắc..............................50

Bảng 2.17: So sánh tình hình ruộng đất của châu Thượng Lang giữa địa

bạ Gia Long 4 (1805) và Minh Mạng 21 (1840) ......................51

vi

Bảng 2.18: So sánh quy mô sở hữu ruộng đất của châu Thượng Lang giữa

địa bạ Gia Long 4 (1805) và địa bạ Minh Mạng 21 (1840)............51

Bảng 2.19: So sánh quy mô sở hữu ruộng đất theo nhóm họ của châu

Thượng Lang giữa địa bạ Gia Long 4 (1805) và địa bạ Minh

Mạng 21 (1840).........................................................................52

Bảng 2.20: So sánh tình hình sở hữu ruộng đất của các chức sắc năm

Gia long 4(1805) và Minh Mạng 21 (1840)..............................55

Bảng 2.21. Biểu thuế ruộng đất công và tư dưới thời Gia Long 4 (1802).........58

Bảng 2.22: Biểu thuế ruộng đất công và tư thời Minh Mạng 21 (1840).....59

vi

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 2.1: Quy mô sở hữu ruộng đất năm 1805....................................... 36

Biểu đồ 2.2: Sở hữu ruộng đất của các nhóm họ lớn................................... 41

Biểu đổ 2.3: Sự phân bố ruộng đất của châu Thượng Lang năm 1840 ....... 45

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nước ta đi lên là một nước nông nghiệp vì vậy nông nghiệp luôn giữ vai trò

chủ đạo trong nền kinh tế, ruộng đất là cơ sở của nền kinh tế đất nước, vì vậy

tình hình sở hữu ruộng đất và kinh tế nông nghiệp có ý nghĩa quan trọng đối với

mỗi thời kì lịch sử. Nghiên cứu về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp

không chỉ giúp chúng ta hiểu về chính sách ruộng đất, thực trạng nông nghiệp

mà còn cung cấp những hiểu biết về vấn đề kinh tế, xã hội của địa phương. Dưới

chế độ phong kiến ruộng đất luôn giữ vai trò chủ đạo trong nền kinh tế. Các triều

đại phong kiến trong lịch sử Việt Nam, đặc biệt là triều Nguyễn rất coi trọng vấn

đề ruộng đất. Nghiên cứu về vấn đề ruộng đất và kinh tế nông nghiệp trong lịch

sử cho ta thấy được bức tranh nông nghiệp, nông thôn trong lịch sử, bên cạnh đó

cung cấp những hiểu biết về vấn đề chính trị, xã hội, văn hóa đương thời để có

cái nhìn sâu sắc về lịch sử dân tộc, qua đó rút ra những bìa học kinh nghiệm tạo

cơ sở cho việc xây dựng kế hoạch, chiến lược phát triển trong tương lai. Thông

qua chính sách ruộng đất của các triều đại qua đó sẽ phản ánh được tình hình

quốc gia và vai trò của nhà nước đối với kinh tế, xã hội, đặc biệt đối với tầng lớp

nông dân và chế độ sở hữu ruộng đất.

Châu Thượng Lang nay là huyện Trùng Khánh, nằm phía đông bắc của tỉnh

Cao Bằng, cũng là nơi có vị trí tiếp giáp với huyện Đại Tân (Quảng Tây - Trung

Quốc) nên có vị trí chiến lược quan trọng về chính trị, kinh tế, xã hội, quốc phòng

và an ninh đối với cả nước.

Là vùng biên viễn xa xôi, là phên dậu phía bắc bảo vệ biên giới nên được

các triều đại phong kiến quan tâm. Đây cũng là nơi cư trú của 7 tộc người anh

em: Tày, Nùng, Mông, Dao, Hoa, Kinh…dù có nguồn gốc lịch sử khác nhau

nhưng các dân tộc đã đoàn kết cùng nhau xây dựng bản làng tạo nên những đặc

trưng văn hóa riêng biệt do vị trí địa lý và lịch sử đem lại.

2

Việc nghiên cứu về một thời kì lịch sử của châu Thượng Lang đầu thế kỉ

XIX nhằm phục dựng lại một bức tranh toàn cảnh về tình hình kinh tế, chính trị,

xã hội, đời sống tinh thần phong phú độc đáo của các tộc người châu địa phương,

với mong muốn góp phần phản ánh một cách khoa học, chân thực, bổ sung thêm

nguồn tư liệu, góp phần lý giải một số vấn đề trong lịch sử Việt Nam thời trung

đại về lịch sử bảo vệ biên giới, mối quan hệ giữa miền núi với miền xuôi, mối

quan hệ giữa các tộc người trong lịch sử.

Cho đến nay có nhiều công trình nghiên cứu về ruộng đất, kinh tế nông

nghiệp dưới thời Nguyễn về các tỉnh miền núi phía bắc nhưng nghiên cứu về vấn

đề ruộng đất và kinh tế nông nghiệp của châu Thượng Lang, tỉnh Cao Bằng nửa

đầu thế kỉ XIX đến nay chưa có một công trình nào được thực hiện. Bởi vậy còn

nhiều vấn đề chưa được làm sáng tỏ như vị trí địa lý, nguồn gốc cư dân, chế độ

sở hữu ruộng đất, vì vậy tác giả mạnh dạn lựa chọn vấn đề “Ruộng đất và kinh

tế nông nghiệp Châu Thượng Lang, tỉnh Cao Bằng, nửa đầu thế kỉ XIX” làm đề

tài luận văn thạc sĩ của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Những công trình của các tác giả có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến

đề tài, có thể kể đến như sau:

Cuốn “Chế độ ruộng đất và kinh tế nông nghiệp thời Lê sơ” của tác giả Phan

Huy Lê (NXB Văn Sử Địa, Hà Nội, 1959) cuốn sách viết về những chính sách ruộng

đất và tình hình nông nghiệp của nhà nước Lê sơ ở thế kỉ XV, các hình thức sở hữu,

chiếm hữu ruộng đất.

Năm 1979 tác giả Vũ Huy Phúc với tác phẩm “Tìm hiểu chế độ ruộng đất

Việt Nam nửa đầu thế kỉ XIX” (nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội). Tác phẩm

đã nêu lên chính sách ruộng đất của nhà Nguyễn, tác giả đã hệ thống hóa nội

dung, bản chất những chính sách lớn về ruộng đất của nhà Nguyễn, thiết chế kết

cấu ruộng đất, tác động và hậu quả của nó đối với yêu cầu phát triển của tình

hình kinh tế xã hội Việt Nam nửa đầu thế kỉ XIX. Là tác phẩm có giá trị giúp