Rèn luyện kỹ năng đọc hiểu đoạn trích của truyện ngắn Số phận con người (Sôlôkhốp) cho học sinh lớp 12

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

NGUYỄN HOÀNG HOA

RÈN LUYỆN KĨ NĂNG ĐỌC HIỂU

ĐOẠN TRÍCH CỦA TRUYỆN NGẮN

SỐ PHẬN CON NGƯỜI (SÔLÔKHỐP)

CHO HỌC SINH LỚP 12

Chuyên ngành: Lý luận và Phƣơng pháp dạy học Văn - Tiếng Việt

Mã số: 60 14 10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS NGUYỄN THANH HÙNG

THÁI NGUYÊN - 2012

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai

công bố trong bất cứ công trình nào khác.

Tác giả

Nguyễn Hoàng Hoa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài luận văn thạc sĩ chuyên

ngành Lý luận và Phương pháp dạy học Văn - Tiếng Việt, Khoa Ngữ văn,

Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, chúng tôi đã nhận được sự ủng hộ,

giúp đỡ nhiệt tình của các thầy cô giáo, các đồng nghiệp, bạn bè và gia đình !

Trước tiên tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến GS.TS Nguyễn

Thanh Hùng - người thầy đã tận tình giúp đỡ truyền đạt những kiến thức, kinh

nghiệm quý báu để tôi có thể hoàn thành luận văn này.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến các thầy cô giáo khoa Ngữ

văn trường Đại học sư phạm Thái Nguyên, khoa Sau đại học - Đại học Thái

Nguyên đã nhiệt tình giảng dạy trong suốt quá trình tôi học tập và nghiên cứu

tại trường.

Cuối cùng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới toàn thể gia đình, bạn bè đã

luôn cổ vũ động viên tôi trong suốt thời gian qua

Trong quá trình thực hiện luận văn do còn hạn chế về mặt thời gian,

kinh phí cũng như trình độ chuyên môn nên không tránh khỏi những sai sót.

Rất mong nhận được những ý kiến nhận xét quý báu của các thầy cô giáo, các

nhà khoa học, cùng bạn bè, đồng nghiệp!

Xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, ngày 26 tháng 4 năm 2012

Tác giả

Nguyễn Hoàng Hoa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

MỤC LỤC

Trang

Trang bìa phụ

Lời cam đoan...................................................................................................... i

Lời cảm ơn ........................................................................................................ii

Mục lục.............................................................................................................iii

Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................... vi

PHẦN 1: MỞ ĐẦU.......................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài....................................................................................... 1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề kĩ năng đọc hiểu............................................. 3

2.1. Lịch sử nghiên cứu kĩ năng đọc hiểu trong dạy học Ngữ văn ........... 3

2.2. Lịch sử nghiên cứu kĩ năng đọc hiểu đoạn trích của truyện ngắn

Số phận con người (Sô-lô-khốp)....................................................... 9

3. Mục đích nghiên cứu................................................................................ 11

4. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................. 11

5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................... 12

6. Phương pháp nghiên cứu......................................................................... 12

7. Giả thuyết khoa học ................................................................................ 13

8. Cấu trúc luận văn .................................................................................... 13

PHẦN 2: NỘI DUNG.................................................................................... 14

Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA KĨ NĂNG

ĐỌC HIỂU..................................................................................................... 14

1.1. Cơ sở lý luận ........................................................................................ 14

1.1.1. Khái niệm kĩ năng đọc hiểu .......................................................... 14

1.1.2. Nội dung kĩ năng đọc hiểu ............................................................ 25

1.1.3. Tầm quan trọng của kĩ năng đọc hiểu trong day học tác phẩm

văn chương...................................................................................... 34

1.1.4. Nguyên tắc thực hiện kĩ năng đọc hiểu trong dạy đọc hiểu tác

phẩm văn chương............................................................................ 39

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

1.2. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................... 41

1.2.1. Thực tiễn nghiên cứu và vận dụng đọc hiểu tác phẩm văn chương...... 41

1.2.2. Thực tiễn nghiên cứu và vận dụng đọc hiểu tác phẩm văn

chương trong chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn trung

học phổ thông.................................................................................. 42

1.2.3. Thực tiễn đọc hiểu tác phẩm văn học nước ngoài trong nhà

trường phổ thông............................................................................. 44

Chƣơng 2. RÈN LUYỆN KĨ NĂNG ĐỌC HIỂU ĐOẠN TRÍCH

TRUYỆN NGẮN SỐ PHẬN CON NGƢỜI (SÔLÔKHÔP)..................... 46

2.1. Vận dụng kĩ năng đọc hiểu trong quá trình dạy đoạn trích truyện

ngắn Số phận con người (Sô-lô-khốp)........................................................ 46

2.1.1. Trang bị tri thức đọc hiểu đọc văn học nước ngoài cho học sinh ...... 46

2.1.2. Trang bị tri thức đọc hiểu đọc đoạn trích của truyện ngắn Số

phận con người (Sô-lô-khốp) cho học sinh..................................... 51

2.2. Định hướng hoạt động đọc hiểu để học sinh tự đọc hiểu đoạn

trích của truyện ngắn Số phận con người (Sô-lô-khốp).............................. 54

2.2.1. Đọc chính xác đoạn trích để đọc hiểu giá trị ý nghĩa tầng cấu trúc

ngôn từ đoạn trích truyện ngắn Số phận con người (Sô-lô-khốp)........... 54

2.2.2. Đọc kĩ và đọc phân tích từng đoạn văn để đọc hiểu giá trị ý

nghĩa tầng cấu trúc hình tượng nghệ thuật của đoạn trích

truyện ngắn Số phận con người (Sô-lô-khốp).................................. 57

2.2.3. Đọc sáng tạo những hình tượng nghệ thuật để khám phá giá

trị ý nghĩa của tầng cấu trúc tư tưởng và ý vị nhân sinh của

truyện ngắn Số phận con người (Sô-lô-khốp) ................................ 65

2.2.4. Đọc tích lũy và khái quát hóa ý nghĩa tư tưởng và hình thức nghệ

thuật độc đáo của truyện ngắn Số phận con người (Sô-lô-khốp).......... 71

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

v

Chƣơng 3. THIẾT KẾ THỰC NGHIỆM DẠY ĐỌC HIỂU ĐOẠN

TRÍCH TRUYỆN NGẮN SỐ PHẬN CON NGƢỜI (SÔ-LÔ-KHỐP).... 76

3.1. Mục đích thiết kế thực nghiệm ............................................................ 76

3.2. Địa bàn thực nghiệm............................................................................ 76

3.3. Kế hoạch thực nghiệm ......................................................................... 76

3.4. Quy trình thực nghiệm ......................................................................... 76

3.4.1. Soạn thiết kế thực nghiệm............................................................. 76

3.4.2. Dạy thực nghiệm và dạy đối chứng .............................................. 87

3.5. Kết quả thực nghiệm đối chứng ........................................................... 89

3.5.1. Bảng so sánh kết quả (Khảo sát qua điểm kiểm tra trắc nghiệm)...... 89

3.5.2. Nhận xét kết quả so sánh............................................................... 89

3.6. Đánh giá hiệu quả của thiết kế thực nghiệm........................................ 90

PHẦN 3. KẾT LUẬN.................................................................................... 92

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 94

PHỤ LỤC....................................................................................................... 97

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vi

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

GV: Giáo viên

HS: Học sinh

SGK: Sách giáo khoa

SGV: Sách giáo viên

THPT: Trung học phổ thông

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

PHẦN 1: MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Đổi mới phương pháp dạy học đang là một vấn đề thu hút được sự

quan tâm của toàn xã hội. Dạy học nhằm phát huy tính tích cực, tự giác, chủ

động của học sinh. Trong dạy học tác phẩm văn chương, đọc hiểu là mục đích

cao nhất của việc đọc văn nhưng vận dụng như thế nào có hiệu quả vào thực

tế vẫn còn là điều khó khăn với không ít giáo viên dạy Văn hiện nay. Dạy

Văn như thế nào để giúp học sinh vừa rèn luyện kĩ năng đọc hiểu vừa không

làm giảm chất văn của môn Văn ?

1.2. Đặc biệt hiện nay, việc lựa chọn và giảng dạy văn học nước ngoài

trong nhà trường phổ thông bên cạnh những thành công lớn vẫn còn tồn tại

nhiều hạn chế. Ở trường THPT còn đưa vào không ít văn bản chưa tốt cả về

nội dung và nghệ thuật. Giáo viên trong nhà trường hầu hết giảng dạy văn học

nước ngoài theo bản dịch. Đối với văn xuôi ở mức độ nào đó còn có thể chấp

nhận được nhưng với thơ thì thật khó. Do sự bất đồng ngôn ngữ và sự khác

biệt về nền văn hóa của mỗi dân tộc cũng là khó khăn cho giáo viên và học

sinh trong việc dạy - học văn học nước ngoài.

Vì vậy, trong đề tài này tôi xin đề cập đến “Rèn luyện kỹ năng đọc

hiểu đoạn trích của truyện ngắn Số phận con người - Sôlôkhốp cho học

sinh lớp 12”.

1.3. Hêminguay (1899-1960) văn hào Mĩ, được giải thưởng Nobel về

văn chương năm 1954 đã từng viết: “Tôi rất thích văn học Nga… Trong các

nhà văn hiện đại tôi thích Sôlôkhốp”

Mikhain Alêchxanđrôvich Sôlôkhốp (1905-1984) là nhà văn lỗi lạc

nước Nga, được giải thưởng Nobel về văn chương năm 1965. Ông cũng là

một trong số những nhà văn tự họa mà thành tài, Sôlôkhốp được ca ngợi là

“một trong những nhà văn xuôi lớn nhất thế kỷ 20”.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

Năm 1926, Sô-lô-khốp lần đầu tiên xuất hiện trên văn đàn với hai tập truyện

ngắn: “Truyện sông Đông” và “Thảo nguyên xanh”. Năm 1957, Sô-lô- khốp viết

truyện “Số phận con người” mô tả chiến tranh trong bộ mặt của nó, biểu

dương khí phách anh hùng của người lính Xô viết, khám phá chiều sâu tính

cách Nga bình dị, nhân ái- tất cả được thể hiện bằng một bút pháp nghệ thuật

độc đáo đầy sáng tạo, hấp dẫn vô cùng.

Truyện ngắn Số phận con người là một những kiệt tác kinh điển của văn

học Nga và thế giới thế kỉ XX. Sô-lô-khốp đã dựng lên chân dung một con

người Nga bình thường nhất, một người Xô Viết chân chính. Số phận ấy tiêu

biểu cho bao người con ưu tú đã viết nên trang sử thời đại hào hùng nhất.

Sô-lô-khốp là nhà văn Nga đầu tiên đề cập đến số phận con người sau chiến

tranh, đằng sau sự ngưỡng mộ, biết ơn của mọi người thì ai quan tâm đến mất

mát tinh thần của những người lính trở về từ chiến trường đầy máu lửa ?

Vì vậy, chọn đề tài “Rèn luyện kỹ năng đọc hiểu đoạn trích của truyện

ngắn Số phận con người - Sôlôkhốp cho học sinh lớp 12”, tôi muốn hướng

dẫn học sinh đọc hiểu sự vẻ vang và khổ đau mất mát về tinh thần của con

người trong chiến tranh được thể hiện trong truyện ngắn Số phận con người

(Sô-lô-khốp) - đoạn trích trong Sách giáo khoa Ngữ văn 12. Đồng thời cũng

muốn trả lời câu hỏi, liệu những nỗi đau về tinh thần mà con người phải chịu

đựng do chiến tranh gây ra có phải là vấn đề của toàn nhân loại trong mọi thời

đại hay không ?

1.4. Như vậy, với luận văn này tôi hi vọng sẽ góp phần nhỏ vào việc đọc

hiểu và đánh giá đúng giá trị truyện ngắn Số phận con người (Sô-lô-khốp) và

đề xuất được cách rèn luyện kĩ năng đọc hiểu văn học nước ngoài cho học

sinh lớp 12. Qua đó, tôi có thể rút ra những bài học kinh nghiệm bổ ích cho

bản thân nói riêng và giáo viên nói chung khi giảng dạy truyện ngắn Số phận

con người (Sô-lô-khốp) và thâm nhập vào thế giới nghệ thuật muôn màu của

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

văn chương Sô-lô-khốp. Khi luận văn này thành công, chúng ta sẽ có cái nhìn

toàn diện hơn về phong cách truyện ngắn của nhà văn thiên tài này và tìm ra

phương pháp giảng dạy văn học nước ngoài tốt nhất.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề kĩ năng đọc hiểu

2.1. Lịch sử nghiên cứu kĩ năng đọc hiểu trong dạy học Ngữ văn

Trong thời đại kinh tế tri thức và hội nhập thế giới với lượng tri thức

tăng lên hàng ngày theo cấp số nhân. Để đáp ứng nhu cầu càng cao của xã hội

và nâng cao trình độ văn hóa của chính bản thân mình, mỗi người đều phải

biết tự học.

Tự đọc sách là một cách phổ biến của tự học để phát huy năng lực trí

tuệ và lao động tinh thần. Việc tự đọc sách khi đã trở thành ý thức và thói

quen thì sẽ góp phần bồi dưỡng và nâng cao trình độ văn hóa của người đọc.

Tự học có thể thực hiện ở tất cả các môn học trong nhà trường thông

qua việc đọc sách. Nhưng hiệu quả nhất là tự đọc để học văn. Ngôn ngữ

văn chương là nghệ thuật ngôn từ. Tác phẩm văn chương sáng tác ra để cho

mọi người cùng đọc. Đọc là nhu cầu tự nhiên của con người, bởi văn

chương không chỉ chứa đựng tri thức mà còn chứa đựng tư tưởng nghệ

thuật của tác giả gửi gắm qua từng câu chữ. Đọc văn sẽ giúp người đọc

hiểu nhà văn, hiểu bản thân mình và hiểu cuộc đời giúp cho con người

sống đẹp hơn, gần nhau hơn.

Đọc văn là tiền đề của vấn đề đọc hiểu. Đọc văn là biểu hiện của văn

hóa đọc, muốn tìm hiểu và khám phá những gì mình đã đọc một cách thấu

đáo. Từ đó khái niệm đọc hiểu ra đời.

Đọc hiểu là một thuật ngữ kép. Trên thế giới lí thuyết đọc hiểu và dạy

đọc hiểu đã được biết đến và nghiên cứu rất sớm.

Ở Việt Nam những năm gần đây vấn đề đọc hiểu đã được nghiên cứu

và chính thức đưa vào chương trình SGK trung học như định hướng đổi mới

phương pháp dạy học văn, nhất là với dạy học tác phẩm văn chương.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

Người đầu tiên có nhiều bài viết đi sâu về vấn đề này phải kể đến đầu

tiên là GS.TS.Nguyễn Thanh Hùng. Các bài viết của giáo sư được đăng nhiều

trên tạp chí Giáo dục. Trong bài “Đọc hiểu văn chương” trên báo giáo dục số

92, tháng 7/2004, giáo sư đã đưa ra một cách hiểu khá chi tiết về đọc hiểu,

theo giáo sư “đọc hiểu không phải chỉ là tái tạo âm thanh từ chữ mà còn là

quá trình thức tỉnh cảm xúc, quá trình nhuần thấm tín hiệu nghệ thuật chứa

mã văn hóa đồng thời với việc huy động vốn sống, vốn kinh nghiệm cá nhân

người đọc để lựa chọn giá trị tư tưởng thẩm mĩ và ý nghĩa vốn có của tác

phẩm văn chương. Đọc hiểu là đón đầu những gì đang đọc qua từng từ, từng

câu, từng đoạn rồi lại quay về với những gì đã đọc để kiểm chứng và đi tìm sự

hợp sức của tác giả để tác phẩm được tái tạo trong tính cụ thể và giàu tưởng

tượng”. Cũng trong bài viết này, giáo sư cho rằng có ba dạng đọc: đọc kĩ

nghĩa là phải đọc đi đọc lại nhiều lần, tiếp đến là đọc sâu, mục đích của đọc

sâu là để hiểu những gì mà nhà văn muốn chuyển tải trong tác phẩm trong

mối liên hệ giữa nội dung và hình thức. Dạng đọc cuối cùng là đọc sáng tạo.

Dạng đọc này nhằm bổ sung nội dung mới, làm giàu có về ý nghĩa xã hội và ý

vị nhân sinh của tác phẩm. Ở một bài viết khác “Những khái niệm then chốt

của vấn đề đọc hiểu văn chương” đăng trên Tạp chí giáo dục số 100, tháng

11/2004, GS. Nguyễn Thanh Hùng đi sâu làm rõ vấn đề “hiểu” trong văn bản

văn chương. Giáo sư nhấn mạnh, hiểu văn bản trước hết là hiểu những gì tác

giả gửi gắm trong đó và ông nêu lên năm nội dung cần hiểu đối với một văn

bản văn chương là: Khám phá ý nghĩa nội dung chứa đựng trong văn bản, ý

nghĩa này do tác giả bày tỏ, biểu lộ trong văn bản; Hiểu mối quan hệ ý nghĩa

của văn bản do tác giả xây dựng tổ chức nên; Khẳng định mục đích, ý đồ, nội

dung thực hiện, tiền giả định và sự khái quát hóa của tác giả trong văn bản;

Đánh giá tư tưởng của tác giả; Sáp nhập, hòa đồng thông tin và tư tưởng của

tác giả với tri thức và kinh nghiệm phù hợp của người đọc.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

Trong bài viết này giáo sư còn phân tích rõ “Để quá trình đọc hiểu văn

bản diễn ra một cách có hiệu quả cần phải tìm ra phương thức trình bày nghệ

thuật của văn bản. Đặc trưng thể loại và kiểu hình là nền móng để hộ phát

hiện ra cái mới, cái đặc sắc trong sáng tạo của người viết. Từ đó xác định

những vấn đề khó hiểu, chưa nắm bắt được rõ ràng chứa đựng trong tác

phẩm. Sau đó, người đọc lựa tuyển cách đọc nào để có thể tiếp cận dễ dàng,

đúng hướng giá trị văn bản, mà lại thu nhận tối đa sự hiểu biết, sự đánh giá

và thưởng thức về văn bản”.

Trong bài viết “Con đường nâng cao hiệu quả đọc hiểu cho học sinh”

trên tạp chí giáo dục số 140, tháng 6/2006, giáo sư Nguyễn Thanh Hùng đã

đưa ra vấn đề mang tính thời sự “Chúng ta có thể làm gì để nâng cao khả

năng đào tạo trình độ đọc cho học sinh”. Giáo sư đã đưa ra vài hướng dẫn để

học sinh đọc có hiệu quả cao hơn. Trước hết, giáo viên cần phải hướng vào sự

trải nghiệm và tạo niềm vui cho học sinh, đồng thời phải đảm bảo việc đọc ấy

mang tính khách quan khoa học, nghĩa là chú trọng bản chất của hoạt động

đọc, quá trình đọc. Bước tiếp theo là giúp học sinh biết nắm vững hình thức

đọc đối với tài liệu và mục đích đọc của bản thân.

Như vậy, chỉ trong ba bài báo ngắn gọn, GS.TS.Nguyễn Thanh Hùng đã

trình bày đầy đủ, cụ thể về khái niệm đọc hiểu và cách đọc hiểu văn bản.

Những bài viết này đã đặt nền móng về mặt cơ sở lí luận cho vấn đề đọc hiểu.

TS. Nguyễn Trọng Hoàn là người dành nhiều tâm huyết nghiên cứu vấn

đề đọc hiểu. Trong bài viết “Một số ý kiến về đọc hiểu văn bản ngữ văn ở

trường phổ thông” đăng trên tạp chí giáo dục số 143, kì 1 tháng 8/2006,

TS. Nguyễn Trọng Hoàn cũng bày tỏ một số quan điểm về vấn đề đọc hiểu

“Thông qua việc hiểu văn học, người đọc hình thành những cách thể hiện văn

bản viết (bài tập làm văn). Chính trong quá trình này, sẽ được củng cố sự

hiểu biết về văn bản đã đọc”. Theo ông đọc hiểu văn bản tốt sẽ làm cho kĩ

năng viết của học sinh phát triển.