Quan niệm sinh tử trong thơ trung đại Việt Nam thế kỷ X-XV

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

NGÔ THỊ THẮM

QUAN NIỆM SINH TỬ TRONG THƠ TRUNG ĐẠI

VIỆT NAM THẾ KỶ X – XV

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 60 22 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Thị Phƣơng Thái

Thái Nguyên – 2016

Xác nhận khoa chuyên môn Xác nhận của ngƣời hƣớng dẫn khoa học

PGS.TS. Phạm Thị Phƣơng Thái

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều

trung thực và chƣa từng đƣợc công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 10 năm 2016

Tác giả luận văn

Ngô Thị Thắm

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn

Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Văn – Xã hội, trƣờng Đại học Khoa

học – Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp

đỡ trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tác giả xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hƣớng

dẫn PGS.TS Phạm Thị Phƣơng Thái đã luôn tận tình hƣớng dẫn, chỉ bảo trong

suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, ngƣời thân, bạn bè và đã giúp

đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 10 năm 2016

Tác giả luận văn

Ngô Thị Thắm

iii

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .........................................................................................................1

1.1. Lý do khoa học .........................................................................................................1

1.2. Lý do thực tiễn..........................................................................................................2

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề...........................................................................................2

2.1. Quan niệm sinh tử trong thơ trung đại thế kỷ X – XV từ góc nhìn Phật giáo.................2

2.2. Quan niệm sinh tử trong thơ trung đại thế kỷ X – XV từ góc nhìn Nho giáo.................5

2.3. Quan niệm sinh tử trong thơ trung đại thế kỷ X – XV từ góc nhìn Đạo giáo .................7

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..............................................................................9

3.1. Mục đích nghiên cứu ................................................................................................9

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................................10

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .............................................................................10

4.1. Đối tƣợng nghiên cứu.............................................................................................10

4.2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................10

5. Phƣơng pháp nghiên cứu ...........................................................................................11

6. Đóng góp của đề tài...................................................................................................11

7. Kết cấu của đề tài.......................................................................................................11

CHƢƠNG 1: NỀN TẢNG HỌC THUYẾT QUAN NIỆM SINH TỬ TRONG

THƠ TRUNG ĐẠI THẾ KỶ X - XV.........................................................................12

1.1. Điểm lƣợc diện mạo thơ ca trung đại Việt Nam thế kỷ X – XV............................12

1.2. Sự ảnh hƣởng của các học thuyết tôn giáo đối với nền thơ ca trung đại thế kỷ X – XV 15

1.2.1. Triết học Phật giáo – luận thuyết khởi sinh dòng thơ Thiền đạt đạo ..................15

1.2.2. Tƣ tƣởng Nho giáo – học thuyết nhân văn nhìn từ mối quan hệ Tam Tài...............18

1.2.3. Đạo giáo với quan niệm hƣớng tới chủ nghĩa tự nhiên, lý tính ôn hòa...............20

1.3. Quan niệm về vấn đề sinh tử trong thơ ca trung đại thế kỷ X - XV.......................23

1.3.1. Quan niệm lẽ sinh tử............................................................................................23

1.3.2. Quan niệm sinh tử trong dòng chảy thơ ca trung đại thế kỷ X – XV dƣới góc

nhìn của Nho – Phật – Đạo............................................................................................26

CHƢƠNG 2: QUAN NIỆM SINH TỬ TRONG THƠ CA TRUNG ĐẠI THẾ KỶ

X- XV DƢỚI GÓC NHÌN PHẬT GIÁO...................................................................31

2.1. Quy luật sinh tử - triết lý tuần hoàn của nhà Phật ..................................................31

iv

2.1.1. Sinh tử đời ngƣời là vô thƣờng bất biến..............................................................31

2.1.2. Luân hồi sinh tử trong Thập nhị nhân duyên ......................................................36

2.2. Chấp nhận lẽ sinh tử - biện pháp khai phóng tâm lý của ngƣời theo đạo Thiền ................41

2.2.1. Đốn ngộ quy luật sinh tử khi đang sống..............................................................41

2.2.2. Đón nhận cái chết trong thanh bình, an lạc .........................................................47

2.3. Nhận thức về sự sống – cái chết qua một số biểu tƣợng ........................................51

2.3.1. Hiện tƣợng sinh – diệt thể hiện qua thiên nhiên..................................................52

2.3.2. Dấu hiệu tuổi già đời ngƣời.................................................................................57

CHƢƠNG 3: QUAN NIỆM SINH TỬ CỦA NHO GIÁO VÀ ĐẠO GIÁO

TRONG THƠ CA TRUNG ĐẠI THẾ KỶ X – XV..................................................64

3.1. Lẽ sinh tử trong quan niệm của Nho giáo ..............................................................64

3.1.1. Vấn đề sinh tử nhìn từ thuyết Thiên mệnh………………………………….….64

3.1.2. Thái độ ứng xử trƣớc quy luật sinh tử.................................................................76

3.2. Đạo giáo trong cách luận giải về lẽ sinh tử kiếp ngƣời…………………………..88

3.2.1. Sinh tử theo quan niệm của thuyết Vô vi ............................................................88

3.2.2. Biện chứng sinh tử theo quan niệm của Đạo gia.................................................99

KẾT LUẬN ................................................................................................................109

TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1. Lý do khoa học

Hành trình tồn tại của con ngƣời luôn khởi nguồn và kết thúc trong vòng xoay

của sinh tử. Song, sự sống là gì? Bản chất của cái chết là nhƣ thế nào? Có thật cuộc

sống của con ngƣời sẽ kết thúc khi giã từ cuộc đời này, liệu rằng có một thế giới khác

đang tồn tại và sẽ đón lấy chúng ta hòa nhập vào một cuộc sống mới...? Từ cổ chí kim,

đó luôn là những câu hỏi lớn của đời ngƣời. Cuộc sống với mỗi con ngƣời luôn là điều

quan trọng nhất. Ai trên đời này lại không yêu cuộc sống. Đó là điều không thể phủ

nhận. Cái chết, theo đó cũng trở thành sự ám ảnh bởi họ coi đó là nỗi sợ hãi và bất

hạnh lớn nhất khi con ngƣời không còn hơi thở trên cõi đời này. Trên thực tế, trong sự

sống luôn ẩn tàng nhân tố của cái chết, rồi ai cũng phải trải qua giai đoạn đó. Thế

nhƣng, bất luận từ xƣa đến nay, từ Đông sang Tây, vấn đề sinh tử không đƣợc nhiều

ngƣời nhắc tới, thậm chí là né tránh. Mặc dù vậy, sinh tử vẫn luôn là vấn đề quan trọng

của mỗi cá nhân mà bất cứ ai dù thuộc thành phần nào cũng phải một lần đối diện.

Sự sống – cái chết không phải là một khoảnh khắc mà luôn là hai mặt của một

chu trình có liên quan mật thiết với nhau trên lộ trình sinh tồn của một kiếp ngƣời. Là

hai phạm trù quan trọng trên hành trình nhân sinh đời ngƣời, vấn đề sinh tử, nhƣ một

lẽ tất yếu, trực tiếp ảnh hƣởng nhiều đến các hình thái ý thức xã hội cụ thể, trong đó có

văn học. Xét trong toàn bộ tiến trình văn học dân tộc, văn học trung đại Việt Nam từ

thế kỷ X – XV giữ một vị trí đặc biệt quan trọng, góp phần phản ánh diện mạo nền văn

học trung đại mƣời thế kỷ qua. Ở giai đoạn đầu nền văn học chuyển mình từ văn học

dân gian sang văn học thành văn, văn học thời kỳ này chịu ảnh hƣởng và có mối quan

hệ khăng khít với các học thuyết tƣ tƣởng ngoài Mác xít, gắn liền với các cảm quan

tôn giáo, trong đó có Nho – Phật – Đạo. Do chịu ảnh hƣởng của các luận thuyết tƣ

tƣởng “tam giáo”, đồng thời, nhận chân đƣợc tầm quan trọng của sự sống và cái chết

trên lộ trình tồn tại của con ngƣời, các thi sĩ đã trình bày cách nhìn nhận của mình về

lẽ sinh tử đời ngƣời nhìn dƣới quan điểm sinh tử của Nho – Phật – Đạo. Tuy nhiên,

mỗi học thuyết lại có cách nhìn nhận, quan niệm và kiến giải khác nhau về sự sống và

cái chết. Nếu nhƣ Phật giáo coi lẽ sinh tử là vô thƣờng bất biến, là triết lý tuần hoàn

2

của nhà Phật trong vòng quay sinh trụ dị diệt; thì Nho giáo nhìn nhận sinh tử trong mối

quan hệ tam tài, do thiên mệnh quy định; còn Đạo giáo lại quan niệm sinh tử có số

mệnh, có căn nguyên của nó nên Đạo giáo hƣớng con ngƣời sống thuận theo tự nhiên

bởi con ngƣời sau khi chết đi sẽ quay trở về với cái bụi – trạng thái trở lại với đại tự

nhiên. Bằng những cách nhìn nhận, lí giải khác nhau, các thi sĩ đã vận dụng thấu triệt

phạm trù sinh tử của Nho – Phật – Đạo nhƣ một đối tƣợng hết sức quan trọng, giúp

cho thơ ca giai đoạn này mang đậm màu sắc tôn giáo, độc đáo và trở nên hấp dẫn hơn

bao giờ hết. Đây cũng chính là điểm thu hút chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu

“Quan niệm sinh tử trong thơ trung đại Việt Nam thế kỷ X – XV”.

1.2. Lý do thực tiễn

Trên diễn trình phát triển mƣời thế kỷ trung đại, thơ ca giai đoạn từ thế kỷ X –

XV là dấu mốc quan trọng góp phần tạo nên diện mạo thơ ca trung đại Việt Nam.

Trong đó, sự cộng hƣởng giữa thơ ca và mạch văn hóa Nho – Phật – Đạo nói chung và

quan điểm sinh tử luận giải theo “tam giáo” này nói riêng không chỉ mang đậm dấu ấn

lịch sử thời đại mà trở thành khuôn mẫu ứng xử, đạo đức rất riêng của Việt Nam cổ

truyền. Với vị trí quan trọng trong nền văn hóa, văn học nƣớc nhà, những tác phẩm thơ

ca thời kỳ này đã đƣợc lựa chọn trong chƣơng trình đào tạo ở các cấp học từ phổ thông

cho đến chuyên nghiệp, đồng thời gợi mở ra nhiều hƣớng nghiên cứu liên ngành cho

hàng loạt các công trình nghiên cứu khoa học có giá trị. Thực hiện đề tài, chúng tôi

mong muốn góp thêm một tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu, học tập, giảng

dạy những sáng tác thơ ca trung đại từ thế kỷ X – XV.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

2.1. Quan niệm sinh tử trong thơ trung đại thế kỷ X – XV từ góc nhìn Phật giáo

Sự xuất hiện của các nhà sƣ – thi sĩ – chính trị gia trong nền thơ ca trung đại

Việt Nam thế kỷ X – XV đã làm cho văn chƣơng giai đoạn này mang màu sắc Phật

giáo độc đáo, đặc biệt là ở thời đại Lý – Trần. Hiện tƣợng hiếm có này đã phản ánh sự

phong phú và cởi mở trong tâm hồn, ý thức xã hội Việt Nam thời kì dựng nƣớc. Thấm

nhuần tƣ tƣởng Phật giáo, thơ Thiền đặc biệt chú ý thể hiện một trong những quan

niệm về bản thể đó là lẽ sinh tử đời ngƣời trên con đƣờng tu chứng và giải thoát.

3

Trong nhiều chục năm trở lại đây, giới nghiên cứu phê bình văn học đã đặt ra

một số vấn đề nhìn nhận, kiến giải lẽ sinh tử của Phật giáo thể hiện trong các tác phẩm

thi ca trung đại giai đoạn thế kỷ X – XV qua những công trình mang tính phác họa.

Qua sơ khảo một số công trình viết về lẽ sinh tử, trong tầm khả năng cho phép, chúng

tôi sẽ điểm diện một số công trình, bài viết mang tính mở đầu, đƣợc xem là chỉ dẫn

quan trọng và liên quan mật thiết đến đối tƣợng nghiên cứu của đề tài.

Dƣới góc nhìn văn hóa học – nhân chủng học, nhà nghiên cứu Trần Đình Sử

với bài viết “Con ngƣời cá nhân trong văn học Lý – Trần”, Nghiên cứu Phật học, số

4/1995 đã nhận định quy luật sinh tử là tuần hoàn bất biến, đồng thời nhấn mạnh tâm

thế, thái độ chấp nhận lẽ sinh tử nhƣ một biện pháp khai phóng tâm lý của ngƣời theo

đạo Thiền.

Tác giả Đoàn Thị Thu Vân với bài “Quan niệm về con ngƣời trong thơ thiền Lý

Trần”, Tạp chí Văn học, số 2 (2003) có sự khám phá mới lạ hình tƣợng con ngƣời từ

mối quan hệ giữa văn chƣơng và tôn giáo, trong đó, tác giả chỉ ra những biểu hiện con

ngƣời cá nhân thấu triệt chân lý, quan điểm nhân sinh của Phật giáo.

Năm 2004, Nguyễn Hữu Sơn xuất bản cuốn Văn học trung đại Việt Nam –

Quan niệm về con người và tiến trình phát triển, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội.

Trong đó, tác giả lý giải sự ảnh hƣởng của văn hóa Phật giáo nói chung và lẽ sinh tử

nói riêng qua bài viết Căn rễ văn hóa của nền văn học thời Lý – Trần thông qua một

số bài thơ tiêu biểu. Tác giả nhận định: “Văn học Lý - Trần đặc biệt chú ý thể hiện

quan niệm về bản thể với các dạng thức tồn tại như pháp, pháp bản, chân thân, huyễn

thân, thân tâm… Đương nhiên, sự biểu cảm các dạng thức tồn tại đó bao giờ cũng

phải bộc lộ qua các mối liên hệ như hữu – vô, sinh – tử, tu chứng – giải thoát…”[37,

132]. Đây là một trong những sự gợi mở quý báu giúp chúng tôi tìm hiểu lẽ sinh tử

trong thơ ca dƣới góc nhìn Phật giáo.

Năm 2008, luận án tiến sĩ Ngữ văn Giá trị văn học trong tác phẩm của Thiền

phái Trúc Lâm của Trần Lý Trai đã lý giải các sáng tác của các tác giả thuộc Thiền

phái về các mặt nhƣ: cảm hứng nhân văn – thế sự, cảm hứng thiên nhiên, cảm hứng

bản thể giải thoát…

4

Năm 2009, tác giả Trần Thị Thu Hiền tiến hành luận văn Thạc sĩ Những đóng

góp của Tuệ Trung Thượng sĩ cho thơ Thiền Việt Nam, trƣờng Đại học Sƣ phạm thành

phố Hồ Chí Minh. Đây là công trình có giá trị tƣ tƣởng đặc sắc, trong đó tác giả đã đề

cập đến những vần thơ viết về lẽ sinh tử của Tuệ Trung và coi đó là một trong những

địa hạt quan trọng trên con đƣờng tu tịnh của thi sĩ.

Cuốn Văn học Việt Nam thế kỷ X – nửa đầu thế kỷ XVIII do Đinh Gia Khánh

chủ biên (NXB Giáo dục Việt Nam, 2010) là công trình nghiên cứu sâu về văn học

trung đại gần mƣời thế kỷ. Trong đó, nhóm tác giả nhấn mạnh cách luận giải vấn đề

sinh tử của Phật giáo trong thơ ca giai đoạn từ thế kỷ X – XV đó là cái chết chỉ là sự

hủy diệt của thân xác, bản thể mới là cái tồn tại vĩnh viễn.

Tác giả Trần Nho Thìn với cuốn Văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến hết thế kỷ

XIX, NXB Giáo dục Việt Nam, 2012 khi bàn về phạm trù Tâm – một trong những vấn

đề quan trọng của Phật giáo. Trong đó, nhà nghiên cứu kiến giải cách nhìn nhận lẽ

sinh tử thông qua việc giữ Tâm (nghĩ đến sống chết nhƣ ngƣời bình thƣờng), diệt Tâm

(tự do tự tại, không vƣớng bận sống chết).

Bàn về lẽ sinh tử, tác giả Nguyễn Đức Diện viết cuốn Tư tưởng triết học Thiền

của Tuệ Trung Thượng Sĩ, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 2014. Qua đó, nhà nghiên

cứu đã chỉ ra cách nhìn nhận về sự sống và cái chết của Tuệ Trung đó là bản chất của

sinh tử là vô thƣờng, sinh – tử là hai mặt của quan hệ duyên sinh: “tử và sinh là hai

mặt của một vấn đề, cái này làm tiền đề cho cái kia, cứ như vậy theo vòng tuần hoàn,

nó tự nhiên nhi nhiên, như sự thay đổi của thời tiết…”[5, 59].

Trong bài “Bài kệ của Ni sƣ Diệu Nhân về sống và chết”, Tạp chí Nghiên cứu

Tôn giáo, số 05/2014, tr. 36 – 42, tác giả Hà Thúc Minh đƣa ra những căn cƣớc quý

báu luận bàn về lẽ sinh tử: “Sinh – lão – bệnh – tử là Khổ (dukha) đầu tiên được đề

cập trong Khổ đế. Đó là nỗi khổ về sinh lý con người. Khi đã sinh ra thì ắt phải có tử.

Chẳng thể nào có sinh mà không có tử hoặc có tử mà không có sinh” [25].

“Vần thơ sinh tử của Vô Nhị Thƣợng Nhân” của tác giả Nhật Chiêu đăng trên

Tạp chí Văn hóa Phật giáo, số 8 (2014) có thể nói là bài viết tiêu biểu cho cái nhìn liễu

sinh tử (rõ cái chết), coi thân xác chỉ là hƣ huyễn. Và theo ông, chỉ khi nhận chân thấy

điều đó, con ngƣời mới đạt đến sự giác ngộ tuyệt đối

5

Bài viết “Cội nguồn triết học của tinh thần Thiền nhập thế của Trần Nhân

Tông”do tác giả Nguyễn Kim Sơn viết, đăng trên web Văn học và Ngôn ngữ, trƣờng

Đại học KHXH & NV Tp Hồ Chí Minh, 2015 đã đi đến nhận định tinh thần hƣớng nội

vào bản Tâm chính là hƣớng tới sự giải thoát, từ đó thể ngộ đƣợc sự an lạc khi đứng

trƣớc quy luật sinh tử kiếp ngƣời.

Kế tiếp đó, bài viết Hình tượng con người thâm ngộ triết lý Phật giáo qua một số

bài thơ Thiền Lý – Trần của Hoàng Trọng Tâm là bài viết sâu sắc luận bàn về triết lý vô

thƣờng, lấy đó làm tiền đề luận giải quan niệm sinh – diệt của kiếp ngƣời, từ đó giác ngộ

tinh thần thảnh thơi, vô sự trƣớc quy luật sinh tử đời ngƣời.

Tác giả Hà Văn Hoàng với bài Sự đốn ngộ của các bậc chân tu qua thơ

Thiền Lý – Trần đã cho ngƣời đọc thấy rõ những vấn đề về nhân sinh quan, mà

tiêu biểu là quy luật sinh – lão - bệnh - tử của đời ngƣời. Đồng thời, phản ánh tƣ

tƣởng nhập thế của các bậc Thiền sƣ trên con đƣờng đạt Đạo, hƣớng tới tinh thần

“phá chấp”, tịch diệt.

Ngoài ra, còn có rất nhiều chuyên khảo nghiên cứu về thơ ca ảnh hƣởng của

Phật giáo nói chung và lẽ sinh tử dƣới góc nhìn Phật giáo nói riêng nhƣ hai chuyên

luận của tác giả Nguyễn Công Lý: Bản sắc dân tộc trong văn học Thiền tông thời Lý –

Trần (NXB Văn hóa Thông tin, 1977), Văn học Phật giáo thời Lý Trần – diện mạo và

đặc điểm (NXB Đại học Quốc gia Tp.Hồ Chí Minh, 2002) và nhiều bài nghiên cứu,

bài viết nhỏ lẻ luận bàn về quan niệm sinh tử trong thơ ca trung đại giai đoạn từ thế kỷ

X – XV. Trong phạm vi giới hạn, chúng tôi chƣa thể khảo tả một cách đầy đủ và trọn

vẹn. Tuy nhiên, cần khẳng định rằng, đó là những bài viết mang tính gợi mở, định

hƣớng quý báu cho chúng tôi thực hiện đề tài này.

2.2. Quan niệm sinh tử trong thơ trung đại thế kỷ X – XV từ góc nhìn Nho giáo

Trong học thuyết Nho giáo không luận bàn nhiều về cái chết, bởi giáo lý chủ

yếu đó là bàn về đạo đức, con đƣờng tu thân của con ngƣời. Tuy nhiên, từ quan niệm

đạo đức xuất phát từ con ngƣời, lấy con ngƣời làm trung tâm của sự phản ánh, nên

trong thơ ca của các nhà Nho, vấn đề sinh tử đã đƣợc nhắc đến rất nhiều lần. Trong

phạm vi ban đầu, chúng tôi xin điểm lƣợc một số công trình có liên quan đến phạm vi

đề tài nghiên cứu.

6

Công trình nghiên cứu của Trần Đình Hƣợu mang tên Nho giáo và văn học Việt

Nam trung cận đại, NXB Giáo dục, 1999 là một công trình nghiên cứu sắc sảo, lập

luận một cách hệ thống, lý giải các vấn đề về nội dung và hình thức văn học giai đoạn

này. Đặc biệt, tác giả đề cập đến những vấn đề cơ bản trong thơ Nguyễn Trãi đối với

việc hình thành mẫu ngƣời anh hùng lý tƣởng.

Bài viết “Mấy phƣơng diện thẩm mĩ của thơ Nho gia và Thiền gia” của tác giả

Nguyễn Kim Sơn – Trần Thị Mĩ Hòa in trong cuốn Văn học Việt Nam thế kỷ X –

XIX(Trần Ngọc Vƣơng chủ biên, NXB Giáo dục, 2007) chỉ ra khởi nguyên từ sự vận

động của thiên nhiên, các tác giả nhận định đó là phạm trù thẩm mĩ của hiện tƣợng

sinh sinh hài hòa của đời ngƣời, và vì thế, ngƣời quân tử cần coi đó làm tinh thần tu

dƣỡng then chốt của nhà Nho.

Tác giả Trần Nho Thìn với cuốn Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn

hóa, NXB Giáo dục Việt Nam, 2009 đã đặt chủ thể con ngƣời trong mối quan hệ tam

tài (Thiên – Địa - Nhân) dƣới góc nhìn của Nho giáo. Do đó, một mặt, tất cả cảm

quan, đạo đức xã hội con ngƣời cần phải vận hành theo lẽ tự nhiên. Điều này phù với

cách nhìn nhận quan niệm sinh tử theo thuyết Thiên mệnh của luận thuyết Nho giáo.

Cũng trong công trình Văn học Việt Nam thế kỷ X – nửa đầu thế kỷ XVIII

do Đinh Gia Khánh chủ biên (NXB Giáo dục Việt Nam, 2010), nhóm tác giả đã đi

sâu nghiên cứu văn học thế kỷ XV và chỉ ra cảm hứng anh hùng là âm điệu chủ

đạo trong dòng thơ ca thời kỳ này. Chính vì thế, Nho sĩ coi trọng nền tảng đạo

đức của ngƣời quân tử, lập thân hành đạo chứ không xuất phát từ nguyên giá trị

của thân xác. Điều này cũng giúp chúng ta hiểu đƣợc một phần quan niệm về cái

chết toàn thây của Nho gia.

Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam thế kỉ XVIII – đầu XIX với vấn đề cái chết

của tác giả Vƣơng Thị Phƣơng Thảo, Trƣờng Đại học Khoa học xã hội và nhân văn Hà

Nội, 2011 đã điểm lƣợc lại vấn đề viết về cái chết trong văn học Việt Nam trƣớc thế

kỷ XVIII. Trong đó, tác giả đề cập đến cách nhìn nhận cái chết của nhà Nho trong thơ

ca giai đoạn thế kỷ X – XV đó là tinh thần sẵn sàng chết để bảo toàn nghĩa lớn, trung

thần tiết nghĩa, coi lẽ sinh tử là thƣờng niên…

7

Trong bài viết Con người cá nhân trong văn học Việt Nam từ thế kỷ XV đến

cuối thế kỷ XVII, nhà nghiên cứu Trần Đình Sử đề cập tới con ngƣời Nho giáo trong

văn học thế kỷ XV là hƣớng tới tƣ tƣởng tu thân, dƣỡng thân, “sát thân thành nhân –

xả thân thủ nghĩa”, từ đó sự sống chết của thể xác không có nghĩa lý gì so với việc

thực hành điều nhân nghĩa.

Đồng quan điểm với cách nhìn nhận sinh tử của Trần Đình Sử, nhà nghiên cứu

Trần Nho Thìn trong cuốn Văn học Việt Nam từ thế kỷ X đến hết thế kỷ XIX, NXB

Giáo dục Việt Nam, 2012 một lần nữa nhấn mạnh phạm trù chữ Thân của con ngƣời.

Tác giả nhận định rằng, con ngƣời sở dĩ sợ cái chết vì thân xác còn chứa đựng những

ham muốn bản năng, vật chất. Theo đó, các bậc trí tuệ giác ngộ đạo lý Nho gia, vƣợt

thoát phạm trù con ngƣời trần tục, thì cái chết không còn đáng sợ nữa, chỉ mong muốn

chết vì đạo nghĩa: “thân xác tuy thiêng liêng vì là máu thịt của cha mẹ nhưng khi cần

có thể hy sinh cho lý tưởng đạo đức cao đẹp theo mô thức sát thân thành nhân, xả thân

thủ nghĩa”[51, 54].

Tác giả Trần Văn Đoàn với bài viết Sinh tử trong Nho giáo đăng trên Tạp

chí văn hóa Nghệ An, tháng 12/2012 có thể nói là một trong những căn cƣớc cội

gốc chỉ ra các đề chính về quan niệm sinh tử trong luận thuyết Nho giáo của

Khổng Tử và sự ảnh hƣởng của nó trong thơ ca giai đoạn thế kỷ XV.

Bàn về lẽ sinh tử dƣới cái nhìn Nho giáo, trong bài viết Quan điểm Nho – Phật

– Đạo và tinh thần tam giáo đồng nguyên thời Trần của tác giả Phúc Nguyên khẳng

định các nhà Nho luôn lấy tu thân làm gốc, đòi hỏi sự khắc kỉ đối với thân xác, coi nhẹ

cái chết vô nghĩa.

Ngoài ra, còn có nhiều bài viết đăng trên các báo, tạp chí chủ yếu viết về vai trò

của Nho giáo đối với văn học và những quan điểm, cách nhìn nhận của luận thuyết

Nho gia về sự sống và cái chết trong một số tác phẩm của các nhà thơ tiêu biểu thế kỷ

XV nhƣ Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông…

2.3. Quan niệm sinh tử trong thơ trung đại thế kỷ X – XV từ góc nhìn Đạo giáo

Khác với Nho giáo đề cao những giá trị đạo đức làm nên sự bất tử của tinh thần,

Đạo giáo nhìn nhận sự sống và chết là nhƣ nhau. Quan niệm về sự sống chết của Đạo

gia là sinh đạo tƣơng hợp, dƣỡng sinh toàn thân, thản nhiên đón nhận sự sống chết. Tƣ

8

tƣởng này ít nhiều cũng ảnh hƣởng đến các sáng tác thơ ca của các thi sĩ trong giai

đoạn thế kỷ X – XV. Tuy nhiên, trong quá trình khảo cứu, chúng tôi nhận thấy không

có nhiều công trình, bài viết nghiên cứu về sự ảnh hƣởng của quan niệm tƣ tƣởng dƣới

góc nhìn Đạo giáo trong thơ ca giai đoạn thế kỷ X – XV.

Năm 2003, tác giả Lê Thu Yến và các cộng sự đã cho ra đời cuốn Văn học Việt

Nam trung đại những công trình nghiên cứu, NXB Giáo dục. Trong đó, nhóm tác giả

đã tập hợp những bài viết nghiên cứu về tác gia Nguyễn Trãi viết về thiên nhiên, nhân

tình thế thái trong những năm sống ẩn dật. Thông qua những hình ảnh thiên nhiên, thi

sĩ đã lý giải đƣợc cái vô cùng và hữu hạn đời ngƣời, hƣớng tới cái tâm vô vi của Đạo

giáo, coi cái chết là lẽ tự nhiên, trở về với đại tự nhiên.

Trong công trình Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa, NXB

Giáo dục Việt Nam, 2009, nhà nghiên cứu Trần Nho Thìn đã nghiên cứu bi kịch

tinh thần của nhà Nho khảo sát qua trƣờng hợp của Nguyễn Trãi. Theo đó, tác giả

nhận định, ngoài sự ảnh hƣởng của tƣ tƣởng Nho gia, những vần thơ sáng tác khi

về ở ẩn, hƣớng tới tinh thần xuất thế của Nguyễn Trãi khi viết về quy luật thiên

nhiên, lẽ sinh tử đời ngƣời cũng là một trong những phƣơng diện thể hiện tƣ tƣởng

vô vi của Lão Trang. Điều đó thể hiện lẽ sống thuận theo tự nhiên, sống nhàn, phủ

nhận lợi danh ở đời.

Trong bài viết Quan điểm vô vi của Lão tử và vô vi của đạo Phật của tác giả

Thích Pháp Nhƣ luận bàn về tƣ tƣởng vô vi với tự nhiên, kiếp ngƣời. Tác giả đã trích

dẫn một số vần thơ tiêu biểu viết về lẽ sinh tử và đi đến kết luận, mạng sống của con

ngƣời chỉ là tạm thời, tự nhiên mới là trƣờng cửu. Nếu con ngƣời tuân theo sinh tử vô

vi thì sẽ trở về với sự tốt đẹp của tự nhiên.

Luận bàn sâu về sự ảnh hƣởng của Đạo giáo, tác giả Ngô Thị Thu Thủy với bài

viết Văn học Việt Nam trong mối quan hệ với tư tưởng Lão Trang, nhà nghiên cứu chỉ

rõ lối sống ẩn dật, vui nhàn của một số nhà Nho giai đoạn thơ ca thế kỷ XV nhằm di

dƣỡng tính tình, giữ trọn khí tiết chốn lâm tuyền điền viên, coi nhẹ vấn đề thân xác,

đặc biệt là coi thƣờng cái chết.

Năm 2012, tác giả Nguyễn Khánh Linh tiến hành luận văn Thạc sĩ Đạo đức kinh,

Nam hoa kinh trong văn học cổ điển Việt Nam, ảnh hưởng của tư tưởng lão Trang đến thơ

9

Nôm Nguyễn Trãi: biểu hiện, nguồn gốc kinh điển, giá trị nghệ thuật, Trƣờng Đại học

KHXH & NV Tp.Hồ Chí Minh đã nghiên cứu và khẳng định sự ảnh hƣởng của tƣ tƣởng

Lão Trang trong cách sống vô vi, thuận theo tự nhiên trong nhiều tác phẩm thơ ca của

Nguyễn Trãi…

Trên cơ sở tổng hợp những ý kiến, nhận định của các nhà nghiên cứu trong các bài

viết trên, chúng tôi tạm thời đƣa ra hai kết luận:

- Các nhà nghiên cứu đã có cái nhìn thấu triệt và đƣa ra những nhận định mang

tính khái quát về vấn đề sinh tử dƣới góc nhìn Nho – Phật – Đạo.

- Chỉ ra sự ảnh hƣởng của triết lý sinh tử từ thế giới quan Nho – Phật – Đạo

trong tiến trình thơ ca trung đại thế kỷ X – XV thông qua một số tác giả và tác phẩm

tiêu biểu.

Tuy nhiên, vấn đề sinh tử trong thơ ca thế kỷ X – XV dƣới góc nhìn Tam giáo

chƣa đƣợc nhìn nhận nhƣ một đối tƣợng chuyên biệt trong nghiên cứu văn học mà chỉ

đƣợc đề cập đến nhƣ một khía cạnh chủ chốt. Vì vậy, trên cơ sở những dẫn liệu đã có,

chúng tôi sẽ mở rộng, hoàn thiện vấn đề này trên một đƣờng mạch nghiên cứu liên

ngành nhằm đƣa ra cái nhìn thấu đáo và toàn diện hơn, góp phần vào cuộc hành trình

khám phá sự độc đáo, hấp dẫn của thơ ca trung đại dƣới góc nhìn văn hóa.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

3.1. Mục đích nghiên cứu

Thực hiện đề tài Quan niệm sinh tử trong thơ ca trung đại Việt Nam thế kỷ X

– XV, luận văn nhằm hƣớng đến những mục đích sau:

- Nghiên cứu các phƣơng thức biểu hiện của quan niệm sinh tử trong thơ ca

trung đại thế kỷ X – XV dƣới sự ảnh hƣởng của luận thuyết Phật giáo, Nho giáo

và Đạo giáo.

- Khẳng định sự ảnh hƣởng về tƣ tƣởng văn hóa Nho – Phật – Đạo đối với các

nhà thơ trung đại giai đoạn thế kỷ X – XV khi luận bàn về vấn đề sinh tử, đồng thời

xác lập vị trí quan trọng của quan niệm sinh tử trong việc tạo nên nét độc đáo, hấp dẫn

của thơ ca giai đoạn này.