Phát Triển Sinh Kế Bền Vững Cho Đồng Bào Dân Tộc Thiểu Số Huyện Mai Châu Tỉnh Hòa Bình

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP

HÀ CÔNG TOÀN

PHÁT TRIỂN SINH KẾ BỀN VỮNG CHO ĐỒNG BÀO DÂN

TỘC THIỂU SỐ HUYỆN MAI CHÂU, TỈNH HÒA BÌNH

CHUYÊN NGÀNH QUẢN LÝ KINH TẾ

MÃ NGÀNH: 8310110

LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. PHẠM THỊ TÂN

Hà Nội, 2021

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là

trung thực và chưa từng được bảo vệ một học vị nào trước đây.

Tôi xin cam đoan mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã

được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn này đã được ghi rõ

nguồn gốc.

Mai Châu, ngày 12 tháng 10 năm 2021

Người cam đoan

Hà Công Toàn

ii

LỜI CẢM ƠN

Với tất cả sự kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất, tôi xin chân thành bày

tỏ lòng biết ơn của mình tới TS. Phạm Thị Tân đã tận tình hướng dẫn, dành

nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập

và thực hiện đề tài.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo Khoa Kinh

tế và Quản trị kinh doanh và phòng Đào tạo sau đại học, Trường Đại học Lâm

nghiệp đã chỉ bảo, giảng dạy trong suốt thời gian học tập tại trường.

Tôi cũng xin chân thành cảm ơn Cơ quan Huyện ủy, Hội đồng nhân

dân, Ủy ban Nhân dân, chi cục thống kê huyện Mai Châu, Ủy ban nhân dân

các xã: Mai Hịch, Tòng Đậu, Nà Phòn đã cung cấp thông tin, giúp đỡ và tạo

điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài.

Mặc dù, luận văn đã hoàn thiện với tất cả sự cố gắng cũng như năng lực

của mình, tuy nhiên không thể tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tôi rất

mong nhận được sự góp ý, chỉ bảo của quý thầy cô, đó chính là sự giúp đỡ

quý báu mà tôi mong muốn nhất để cố gắng hoàn thiện hơn trong quá trình

nghiên cứu và công tác sau này.

Xin chân thành cảm ơn./.

Mai Châu, ngày 12 tháng 10 năm 2021

Tác giả luận văn

Hà Công Toàn

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN..................................................................................................ii

MỤC LỤC.......................................................................................................iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................ v

DANH MỤC BẢNG....................................................................................... vi

DANH MỤC HÌNH........................................................................................ vi

DANH MỤC BIỂU ĐỒ................................................................................viii

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN SINH

KẾ BỀN VỮNG............................................................................................... 4

1.1. Cơ sở lý luận về phát triển sinh kế bền vững.....................................................4

1.1.1 Sinh kế và sinh kế bền vững........................................................................4

1.1.2. Phát triển sinh kế bền vững .....................................................................16

1.1.3. Nội dung nghiên cứu phát triển sinh kế bền vững cho đồng DTTS.....22

1.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển sinh kế bền vững cho đồng bào

DTTS.....................................................................................................................25

1.2. Cơ sở thực tiễn về phát triển sinh kế bền vững cho đồng bào DTTS...........29

1.2.1. Kinh nghiệm ở một số địa phương về phát triển sinh kế bền vững......29

1.2.2. Bài học kinh nghiệm cho huyện Mai Châu ............................................31

Chương 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU33

2.1. Đặc điểm huyện Mai Châu tỉnh Hòa Bình ......................................................33

2.1.1. Đặc điểm tự nhiên.....................................................................................33

2.1.2. Đặc điểm kinh tế xã hội............................................................................34

2.1.3. Thuận lợi và khó khăn đối với phát triển kinh tế xã hội trên địa bàn

huyện ....................................................................................................................38

2.2. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................40

2.2.1. Phương pháp thu thập số liệu, tài liệu, thông tin ..................................40

iv

2.2.2. Phương pháp xử lý và phân tích số liệu, thông tin................................42

2.2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu...................................................................43

Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN........................ 45

3.1. Thực trạng phát triển sinh kế bền vững cho đồng bào DTTS huyện Mai

Châu, tỉnh Hòa Bình.................................................................................................45

3.1.1. Thực trạng hoạt động sinh kế của hộ gia đình DTTS ...........................45

3.1.2. Hoạt động phát triển sinh kế bền vững cho đồng bào DTTS huyện Mai

Châu .....................................................................................................................64

3.2. Đánh giá mức độ bền vững trong phát triển sinh kế của đồng bào DTTS

huyện Mai Châu........................................................................................................92

3.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển sinh kế bền vững cho đồng bào DTTS

huyện Mai Châu........................................................................................................95

3.3.1. Cơ chế chính sách của địa phương, nhà nước ......................................95

3.3.2. Nguồn vốn sinh kế.....................................................................................96

3.3.3. Kinh nghiệm sản xuất và tri thức bản địa ..............................................97

3.3.4. Phong tục tập quán...................................................................................98

3.3.5. Điều kiện tự nhiên.....................................................................................99

3.4. Giải pháp phát triển sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu số huyện

Mai Châu, tỉnh Hòa Bình.......................................................................................100

3.4.1. Cơ sở khoa học đề xuất giải pháp.........................................................100

3.4.2. Giải pháp đề xuất....................................................................................101

KẾT LUẬN VÀ KIẾNNGHỊ..................................................................... 110

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 113

PHỤ LỤC

v

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Từ viết tắt Viết đầy đủ

BHXH bảo hiểm xã hội

BHYT bảo hiểm y tế

BQ Bình quân

CSHT Cơ sở hạ tầng

ĐB DTTS Đồng bào dân tộc thiểu số

DT Dân tộc

DTBQ diện tích bình quân

ĐVT Đơn vị tính

HTX Hợp tác xã

KD Kinh doanh

KTXH Kinh tế xã hội

LĐ Lao động

LĐNT Lao động nông thôn

LĐTB&XH Lao động Thương binh và xã hội

NNPTNT Nông nghiệp phát triển nông thôn

NSBQ Năng suất bình quân

NSTW Ngân sách Trung ương

QĐ quyết định

SXTTCN Sản xuất tiểu thủ công nghiệp

TB Trung bình

THCS Trung học cơ sở

THPT Trung học phổ thông

UBND Ủy ban nhân dân

VAC vườn ao chuồng

VACR Vườn ao chuồng rừng

XDCB Xây dựng cơ bản

CSXH Chính sách xã hội

vi

DANH MỤC BẢNG

Bảng 2.1. Thống kê hiện trạng sử dụng đất của huyện Mai Châu đến thời

điểm 31/12/2020.............................................................................................. 34

Bảng 2.2. Dân số và lao động huyện Mai Châu giai đoạn 2018-2020 ........... 35

Bảng 2.3. Tình hình thu, chi ngân sách nhà nước trên địa bàn huyện giai đoạn

2018-2020........................................................................................................ 37

Bảng 2.4. Phương pháp thu thập thông tin...................................................... 42

Bảng 3.1. Tình hình sản xuất một số cây trồng chính của huyện Mai Châu .. 49

Bảng 3.2. Số lượng gia súc - gia cầm huyện Mai Châu.................................. 51

Bảng 3.3. Thông tin cơ bản về chủ hộ điều tra ............................................... 54

Bảng 3.4. Tình hình sản xuất một số cây trồng chính của các hộ năm 2020

(BQ/hộ khảo sát) ............................................................................................. 56

Bảng 3.5. Thực trạng chăn nuôi của các hộ năm 2020 (BQ/hộ khảo sát) ...... 59

Bảng 3.6. Hiện trạng nhóm hộ tham gia sản xuất TTCN huyện Mai Châu năm

2020................................................................................................................. 63

Bảng 3.7. Kết quả thực hiện chương trình đầu tư CSHT giai đoạn 2017 -2020 65

Bảng 3.8. Phát triển mạng lưới y tế cộng đồng trên địa bàn huyện Mai Châu

tỉnh Hòa Bình .................................................................................................. 67

Bảng 3.9. Kết quả thực hiện chương hỗ trợ phát triển sản xuất, phát triển ngành

nghề (2018 -2020)........................................................................................... 69

Bảng 3.10: Phát triển lực lượng lao động và đào tạo nghề tại huyện Mai Châu ..73

Bảng 3.11. Thực hiện chính sách tín dụng phát triển sinh kế huyện Mai Châu

năm 2020 ......................................................................................................... 76

Bảng 3.12. Nhà ở các hộ nông dân huyện Mai Châu...................................... 79

Bảng 3.13. Tài sản sinh kế (nguồn vốn vật chất) của hộ DTTS huyện Mai

Châu................................................................................................................. 80

Bảng 3.14. Hơp tác và trao đổi kinh nghiệm của người dân .......................... 81

vii

ĐB DTTS huyện Mai Châu (%) ..................................................................... 81

Bảng 3.15. Tham gia các tổ chức xã hôi của hộ ĐB DTTS huyện Mai Châu 82

Bảng 3.16. Tình hình vốn bình quân của các nhóm hộ điều tra năm 2020 ... 84

Bảng 3.17: Phân tích SWOT để hình thành các chiến lược sinh kế cho đồng

bào DTTS huyện Mai Châu ............................................................................ 86

Bảng 3.18. Đánh giá của người dân về mức độ quan trọng của các yếu tố đến

hoạt động sinh kế -%....................................................................................... 96

Bảng 3.19. Đánh giá mức độ thường xuyên cập nhật kiến thức sản xuất-%.. 98

viii

DANH MỤC HÌNH

Hình 1.1: Khung sinh kế bền vững, DIFID, 2003 ............................................ 7

Hình 3.1. Khung tổng hợp sinh kế bền vững huyện Mai Châu .................... 101

DANH MỤC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 2.1. Biểu đồ giá trị sản xuất của huyện Mai Châu giai đoạn 2018-

2020................................................................................................................. 36

Biểu đồ 3.1. Thực trạng kinh doanh dịch vụ du lịch của nhóm hộ khảo sát,

2020................................................................................................................. 62

Biểu đồ 3.2a. Cơ cấu lao động của các nhóm hô ̣DTTS huyện Mai Châu %. 78

Biểu đồ 3.2b. Trình độ lao động của các nhóm hô ̣DTTS huyện Mai Châu % ....78

Biểu đồ 3.3. Diện tích đất sản xuất của hộ ĐB DTTS huyện Mai Châu (ha/

hộ).................................................................................................................... 83

Biều đồ 3.4. Đánh giá về kinh nghiệm sản xuất truyền thống của người dân %...97

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Sinh kế bền vững là một trong những điều kiện quan trọng cho quá trình

phát triển đời sống của người dân. Mỗi địa phương gắn liền với những hoạt

động sinh kế phù hợp với điều kiện tự nhiên, xã hội khác nhau. Sinh kế bền

vững với mục tiêu giảm nghèo, phát triển bền vững và sinh kế chủ yếu trong

phát triển nông thôn cho nông dân. Mục tiêu của nông dân là tăng thu nhập, bất

cứ từ hoạt động kinh tế nào, do đó họ đa dạng hóa hoạt động kinh tế. Hộ nông

dân có nhiều người có khả năng lao động khác nhau, muốn có thu nhập cao

mỗi thành viên của gia đình phải làm việc thích hợp nhất. Sinh kế bền vững

giúp con người có thể đối phó và phục hồi những áp lực và các cú sốc đồng

thời có thể duy trì hoặc nâng cao khả năng và tài sản cả ở hiện tại lẫn trong

tương lai mà không gây tổn hại đến cơ sở các nguồn tài nguyên thiên nhiên.

Việt Nam là một quốc gia có rất nhiều dân tộc khác nhau, trong đó dân

tộc Kinh chiếm đại đa số, nhưng đồng bào dân tộc thiểu số cũng có vị trí vô

cùng quan trọng trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội. Tỉnh Hòa Bình có

dân số 1.216.773 người, trong đó đồng bào dân tộc thiểu số ở vùng núi, vùng

sâu, vùng xa chiếm khoảng 12%, điều kiện kinh tế - xã hội ở những nơi này

còn nhiều khó khăn, trình độ dân trí, đời sống kinh tế và hiểu biết pháp luật

của bà con còn thấp. Với đặc điểm như vậy cho nên cuộc sống của bà con dân

tộc nơi đây bị hạn chế về nhiều mặt. Ở những xã vùng sâu, vùng xa, vùng đặc

biệt khó khăn, cơ sở vật chất kinh tế, kỹ thuật hạ tầng còn nhiều thiếu thốn

cho nên bà con dân tộc ở đây ít có cơ hội để tiếp xúc với những tiến bộ của

khoa học kỹ thuật, trình độ nhận thức của bà con còn nhiều hạn chế.

Mai Châu là một huyện miền núi của tỉnh Hòa Bình, với thành phần

dân cư chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số. Thu nhập của người dân nơi đây

chủ yếu là từ sản xuất nông nghiệp. Với nguồn thu nhập như vậy Mai Châu

còn nhiều hộ nghèo, cuộc sống sinh hoạt rất khó khăn. Điều kiện cơ sở vật

2

chất kinh tế, kỹ thuật hạ tầng của huyện còn nhiều thiếu thốn, đồng bào ở đây

ít có cơ hội để tiếp xúc với những tiến bộ của khoa học kỹ thuật, trình độ nhận

thức của bà con còn nhiều hạn chế. Điều này càng khiến cho họ khó thoát

nghèo. Vấn đề đặt ra ở đây là “làm thế nào để nâng cao và cải thiện mức sống

của họ?”. Để trả lời được câu hỏi nay cần có sự hợp tác đồng bộ giữa các cơ

quan ban ngành, các tổ chức và người dân để có những chính sách, hoạt động

nhằm hộ trợ, giúp đỡ họ thoát cành nghèo đói, cải thiện cuộc sống.

Để đảm bảo và phát triển sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu

số trên địa bàn huyện Mai Châu các cơ quan ban ngành, các tổ chức cần

hướng dẫn người dân khai thác một cách có hiệu quả các nguồn lực sẵn có,

giúp họ thấy được nguyên nhân chính gây ra cái nghèo, tránh đầu tư sai lầm

trong sản xuất kinh doanh, bảo quản nguồn vốn tốt. Bên cạnh đó cần xây

dựng giúp họ chiến lược sinh kế lâu dài đồng thời hướng dẫn họ thực hiện các

hoạt động. Việc giám sát và đánh giá hiệu quả của các hoạt động sinh kế của

người dân cũng là một vấn đề quan trọng trong quá trình giúp người dân phát

triển sinh kế bền vững. Xuất phát từ những lý do trên, tôi chọn đề tài " Phát

triển sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc thiểu số huyện Mai Châu, tỉnh

Hòa Bình " làm đề tài luận văn tốt nghiệp.

2. Mục tiêu nghiên cứu

a. Mục tiêu chung

Trên cơ sở đánh giá thực trạng phát triển sinh kế của đồng bào dân tộc

thiểu số huyện Mai Châu những năm gần đây, đề xuất giải pháp phát triển

sinh kế bền vững đồng bào dân tộc thiểu số huyện Mai Châu những năm tới.

b. Mục tiêu cụ thể

- Góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận về phát triển sinh kế bền vững

- Đánh giá thực trạng phát triển sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số

Huyện Mai Châu.

3

- Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển sinh kế tại điểm nghiên

cứu - Đề xuất giải pháp phát triển sinh kế bền vững cho đồng bào dân tộc

thiểu số Huyện Mai Châu những năm tới

3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Các nguồn lực và hình thức sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số tại

huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình

3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi không gian: trên địa bàn huyện Mai Châu, tỉnh Hòa Bình

- Phạm vi thời gian:

+ Dữ liệu thứ cấp thu thập trong 3 năm (2018-2020).

+ Dữ liệu sơ cấp khảo sát chuyên sâu năm 2021

- Phạm vi nội dung: Nghiên cứu phát triển sinh kế bền vững cho đồng

bào dân tộc thiểu số trên địa bàn huyện Mai Châu

4. Nội dung nghiên cứu

- Lý luận và thực tiễn về phát triển sinh kế bền vững;

- Thực trạng phát triển sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số Huyện

Mai Châu;

- Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển sinh kế bền vững cho

đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn huyện Mai Châu;

- Đề xuất các giải pháp pháp phát triển sinh kế bền vững cho đồng bào

dân tộc thiểu số Huyện Mai Châu những năm tới.

5. Kết cấu của đề tài

Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn

gồm 3 chương.

Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển sinh kế bền vững

Chương 2: Đặc điểm địa bàn và phương pháp nghiên cứu

Chương 3: Kết quả nghiên cứu và thảo luận

4

Chương 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN

SINH KẾ BỀN VỮNG

1.1. Cơ sở lý luận về phát triển sinh kế bền vững

1.1.1 Sinh kế và sinh kế bền vững

1.1.1.1. Khái niệm

Sinh kế: Hiện nay có nhiều quan điểm về thuật ngữ sinh kế, có ý kiến

cho rằng sinh kế là phương tiện hay cách thức để kiếm sống (Nguyễn Duy

Thắng 2007). Cũng có các ý kiến xem sinh kế của một hộ gia đình hay của

một cộng đồng được gọi là kế sinh nhai, là cách thức kiếm sống của con

người (Nguyễn Văn Sửu (2014). Sinh kế bao gồm khả năng, nguồn lực và các

hoạt động cần thiết làm phương tiện sống của con người (Chambers &cs).

Các hộ gia đình đều có cách kiếm sống (hoạt động sinh kế) dựa vào những

nguồn lực sinh kế có sẵn trong một bối cảnh chính sách và thể chế nhất định ở

địa phương. Tuy nhiên, việc kiếm sống có đáp ứng với nhu cầu, có hiệu quả

hay không còn này chịu ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài như bão lụt, các

tác động mang tính thời vụ. Sự lựa chọn hoạt động sinh kế của hộ gia đình

dựa trên những nguồn lực sinh kế hiện tại là kết quả của sự tương tác giữa các

yếu tố này. Một sinh kế có thể được miêu tả như là sự tập hợp các nguồn lực

và khả năng con người có bao gồm kỹ năng, học thức, sức khỏe, năng lực lao

động, đất đai và các nguồn tài nguyên thiên nhiên khác, thu nhập tiền mặt, tiết

kiệm, tài sản gia đình, công cụ sản xuất, những mạng lưới hỗ trợ từ gia đình,

xã hội.

Như vậy, có thể hiểu sinh kế là việc làm hay phương tiện kiếm sống

của từng người hay một nhóm người. Hay: sinh kế là toàn bộ hoạt động của

con người làm ra cái ăn, mặc, ở để duy trì cuộc sống của mình. Tùy theo hoạt

động sinh kế của mỗi cá nhân hoặc nhóm người mà có thu nhập khác nhau, từ

đó, có chất lượng cuộc sống khác nhau. Sinh kế bao gồm toàn bộ những hoạt

động của con người để đạt được mục tiêu dựa trên những nguồn lực sẵn có