Pháp luật lao động về quan hệ lao động đối với công việc không tiêu chuẩn

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

TRẦN THỊ GIANG

PHÁP LUẬT LAO ĐỘNG VỀ QUAN HỆ LAO ĐỘNG

ĐỐI VỚI CÔNG VIỆC KHÔNG TIÊU CHUẨN

LUẬN VĂN THẠC SĨ

CHUYÊN NGÀNH LUẬT DÂN SỰ VÀ TỐ TỤNG DÂN SỰ

ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2021

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

PHÁP LUẬT LAO ĐỘNG VỀ QUAN HỆ LAO ĐỘNG

ĐỐI VỚI CÔNG VIỆC KHÔNG TIÊU CHUẨN

Chuyên ngành: Luật Dân sự và Tố tụng dân sự

Định hƣớng nghiên cứu

Mã số CN: 8380103

Người hướng dẫn khóa học : PGS - TS. Trần Hoàng Hải

Học viên : Trần Thị Giang

Lớp : Cao học Luật Dân sự, Khóa 30

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2021

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự

hướng dẫn khoa học của PGS - TS. Trần Hoàng Hải.

Các thông tin nêu trong luận văn là trung thực.

Các ý kiến, quan điểm không thuộc ý tưởng hoặc kết quả tổng hợp của chính

bản thân đều được trích dẫn đầy đủ.

Tôi xin chịu trách nhiệm về tính trung thực, khách quan của các kết quả

nghiên cứu trong luận văn.

Tác giả luận văn

Trần Thị Giang

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

STT NỘI DUNG TỪ VIẾT TẮT

1 An toàn vệ sinh lao động ATVSLĐ

2 Bảo hiểm xã hội BHXH

3 Bảo hiểm y tế BHYT

4 Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội BLĐ-TBXH

5 Bộ luật Lao động BLLĐ

6 Tổ chức lao động quốc tế ILO

7 Người lao động NLĐ

8 Người sử dụng lao động NSDLĐ

9 Pháp luật lao động PLLĐ

10 Quan hệ lao động QHLĐ

11 Quản lý lao động QLLĐ

12 Quản lý nhà nước QLNN

13 Tai nạn lao động TNLĐ

MỤC LỤC

LỜI MỞ ĐẦU............................................................................................................1

CHƢƠNG 1. KHÁI QUÁT VỀ CÔNG VIỆC KHÔNG TIÊU CHUẨN...........12

1.1. Cơ sở lý luận về công việc không tiêu chuẩn..............................................12

1.1.1. Khái niệm công việc không tiêu chuẩn.....................................................12

1.1.2. Đặc điểm của công việc không tiêu chuẩn...............................................17

1.1.3. Nhu cầu của xã hội đối với các công việc không tiêu chuẩn ...................20

1.1.4. Ý nghĩa của việc điều chỉnh pháp luật đối với các công việc không tiêu

chuẩn ..................................................................................................................28

1.2. Công việc không tiêu chuẩn theo pháp luật một số nƣớc .........................30

1.2.1. Tổng quan quy định pháp luật các nước trong việc điều chỉnh quan hệ

lao động không tiêu chuẩn .................................................................................30

1.2.2. Công việc không tiêu chuẩn tại Nhật Bản................................................33

1.2.3. Công việc không tiêu chuẩn ở Vương quốc Anh ......................................36

KẾT LUẬN CHƢƠNG 1........................................................................................38

CHƢƠNG 2. THỰC TIỄN PHÁP LUẬT LAO ĐỘNG VIỆT NAM VỀ CÔNG

VIỆC KHÔNG TIÊU CHUẨN VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ...............................39

2.1. Tình hình sử dụng lao động làm công việc không tiêu chuẩn ..................39

2.2. Thực trạng pháp luật Việt Nam về công việc không tiêu chuẩn và kiến

nghị hoàn thiện.....................................................................................................42

2.2.1. Quy định về công việc không tiêu chuẩn trước Bộ Luật Lao động năm 2019.....

............................................................................................................................42

2.2.2. Quy định về công việc không tiêu chuẩn sau Bộ Luật Lao động năm 2019.43

2.2.3. Mối quan hệ giữa người làm việc không có quan hệ lao động và người

làm công việc không tiêu chuẩn .........................................................................45

2.3.4. Hạn chế về các quy định trong Bộ Luật Lao động điều chỉnh công việc

không tiêu chuẩn và kiến nghị hoàn thiện..........................................................47

2.3.5. Nguyên tắc định hướng hoàn thiện quy định pháp luật và biện pháp nâng

cao hiệu quả của việc tuân thủ pháp luật đối với công việc không tiêu chuẩn .75

KẾT LUẬN CHƢƠNG 2........................................................................................86

KẾT LUẬN..............................................................................................................88

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

1

LỜI MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nước ta hiện nay đang phát triển nền kinh tế thị trường theo định hướng xã

hội chủ nghĩa, nền kinh tế trong thời gian qua có sự phát triển mạnh mẽ. Khối kinh

tế tư nhân ngày càng phát triển, nhiều doanh nghiệp, cơ sở sản xuất được thành lập

và giữ vai trò quan trọng. Hệ quả là tốc độ tăng trưởng kinh tế ngày càng cao, sản

phẩm hàng hóa, dịch vụ ngày một đa dạng. Thành tựu đó có được dựa trên nhiều

nguồn lực, trong đó phải kể đến lực lượng lao động. Bởi lẽ, nhân lực là yếu tố

không thể thiếu để thực hiện các hoạt động lao động sản xuất nhằm tạo ra của cải

vật chất và các giá trị tinh thần cho xã hội. Bên cạnh lao động truyền thống thì hiện

nay có nhiều đối tượng lao động đặc thù tham gia vào các quan hệ lao động, có thể

kể đến như lao động là người nước ngoài làm việc tại Việt Nam, lao động là người

cao tuổi, lao động nữ, lao động giúp việc gia đình,... Và lao động thực hiện các công

việc không tiêu chuẩn cũng là đối tượng cần được quan tâm.

Sở dĩ lao động thực hiện công việc không tiêu chuẩn cần được quan tâm là bởi

sự phát triển phổ biến, tính ưu việt và ý nghĩa của loại hình công việc này mang lại

cho nền kinh tế - xã hội. Trên thế giới, công việc không tiêu chuẩn đã xuất hiện khá

sớm, điển hình là các nước Nhật Bản, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ. Theo báo cáo của

Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) đã tổ chức vào tháng 02 năm 2015, một cuộc họp

gồm các chuyên gia được cử đến từ nhiều quốc gia khác nhau. Các chuyên gia đã họp

để thảo luận về những vấn đề liên quan đến hình thức việc làm phi tiêu chuẩn. Bao

gồm các vấn đề về khái niệm, những thời cơ và thách thức của sự gia tăng công việc

không tiêu chuẩn, các con số về tình hình gia tăng việc làm không tiêu chuẩn của các

quốc gia và khu vực trên thế giới. Cuối cùng, báo cáo đã đưa ra những chính sách và

phương hướng nhằm khắc phục những bất cập của các công việc không tiêu chuẩn về

mặt pháp lý cũng như thực tiễn. Báo cáo nhấn mạnh vai trò của Chính phủ và xã hội

phải cùng nhau thực hiện các chính sách để giải quyết đầy đủ điều kiện làm việc, hỗ

trợ chuyển đổi thị trường lao động hiệu quả, thúc đẩy bình đẳng, không phân biệt đối

xử, đảm bảo chế độ về bảo hiểm xã hội, quyền tự do hiệp hội và quyền thương lượng

tập thể. Ở Việt Nam, công việc không tiêu chuẩn đã xuất hiện, phát triển trong những

năm gần đây với sự gia tăng về số lượng và đa dạng về hình thức.

Tuy vậy, hiện pháp luật lao động Việt Nam chưa có khung pháp lý riêng để điều

chỉnh đối với công việc không tiêu chuẩn, vì vậy chưa thể bảo vệ tốt quyền lợi của

2

những đối tượng này. Do đó, trước hết cần tăng cường quyền quản lý lao động của Nhà

nước trên cả ba mặt: ban hành cơ chế, chính sách, pháp luật về lao động; tổ chức thực

hiện pháp luật lao động; theo dõi, kiểm tra, giám sát người sử dụng lao động trong việc

tuân thủ pháp luật lao động; xử lý các hành vi vi phạm pháp luật lao động của các bên

tham gia quan hệ lao động. Đây là hoạt động quản lý lao động của Nhà nước nhằm tạo

lập môi trường pháp lý thuận lợi cho các bên tham gia quan hệ lao động bằng việc quy

định cụ thể các quyền, nghĩa vụ của các bên tham gia quan hệ lao động cũng như các

thiết chế thực thi quyền và nghĩa vụ đó trong thực tiễn; quy định cụ thể nội dung,

phương thức quản lý nhà nước về lao động, các biện pháp xử lý đối với các hành vi vi

phạm pháp luật lao động của các bên tham gia quan hệ lao động.

Tương tự các quan hệ xã hội khác, sự xuất hiện và gia tăng hình thức công

việc không tiêu chuẩn đã đặt ra yêu cầu tất yếu của quản lý xã hội và vai trò của nhà

nước đối với quan hệ này. Mặt khác, loại hình công việc này phố biến trong xã hội,

có đóng góp quan trọng vào việc phát triển kinh tế - xã hội nên cần phải được quan

tâm nhiều hơn. Với những đặc thù riêng đối với công việc không tiêu chuẩn, không

thể áp dụng các quy định chung của pháp luật lao động vốn dành cho những người

lao động thông thường. Do đó, đặt ra yêu cầu cần được luật hóa hoặc thực hiện các

biện pháp tương tự như luật hóa đối với loại hình công việc này. Từ đó nhằm đảm

bảo hài hoà lợi ích của các bên trong quan hệ lao động, cũng chính là đảm bảo sự

phát triển bền vững của xã hội và đảm bảo vai trò quản lý của Nhà nước. Đây quả

thực là một bài toán khó mà để giải được đòi hỏi phải có các quy định pháp lý cụ

thể, rõ ràng. Có như vậy, các bên trong quan hệ lao động mới có thể yên tâm duy trì

mối quan hệ lao động bền vững.

Hiện nay, với tư cách là thành viên của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO),

đồng thời nước ta cũng đã phê chuẩn một số hiệp định thế hệ mới mang tính chiến

lược như Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP)

và hiệp định Thương mại Tự do giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EU) -

(EVFTA) đã đem lại nhiều cơ hội phát triển. Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra yêu

cầu hoàn thiện chính sách pháp luật lao động nước ta để phù hợp với xu thế chung

của quá trình hội nhập.

Vì những lẽ đó, tác giả quyết định chọn đề tài “Pháp luật lao động về quan

hệ lao động đối với công việc không tiêu chuẩn” làm luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ

Luật học của mình.

3

2. Tình hình nghiên cứu

Sự xuất hiện ngày càng phát triển của loại hình công việc không tiêu chuẩn

trong nền kinh tế nước ta là một trong những xu thế tất yếu. Việc bổ sung và hoàn

thiện các quy định về công việc không tiêu chuẩn là vấn đề quan trọng đối với hệ

thống pháp luật Việt Nam nói chung và pháp luật lao động nói riêng. Tuy nhiên,

những công trình nghiên cứu về đề tài này còn khá ít. Có thể kể đến một số đề tài

nghiên cứu sau:

Tài liệu nƣớc ngoài:

Công việc không tiêu chuẩn xuất hiện và phát triển khá sớm ở các nước trên

thế giới mà điển hình là Nhật Bản, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ. Công việc không

tiêu chuẩn là vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu trên thế giới quan tâm. Hiện nay,

những bài báo và bài viết nghiên cứu khoa học về vấn đề này khá nhiều, có thể kể

đến một số công trình nghiên cứu sau:

1. Yutaka Asao, “Overview of Non – regular Employment in Japan”, The

Japan Institute for Labour and Training;

2. Gary Slater, “Non-Regular Employment in the United Kingdom”,

Bradford University;

3. Nii Lante Wallace – Bruce, “Non- standard and Precarious Employment:

A New Dawn?”, PhD University of Sydney;

4. Valyatypical employment: “Comparison of Janpan and the United States”;

5. Yoji Tatsui, “Situation of Non-Regular Workers in Japan- Toward a

Recommendation on Non-Regular Employment”, ExecutiveDirectorof

Non-Regular EmploymentJapanese Trade Union Confederation;

6. Arian B. Keizer (2008), “The Dynamics between regular and non- regular

employment: Labour market institutionalisation in Japan and the

Netherlands”, Bradford University School of Management and Japan

Institute for Labour Policy and Training;

7. Connolly and Gregory (2008), “The part-time pay penalty: Earnings

trajectories of British women”, in Oxford Economic Papers;

8. Cooke and Brown (2015), “The regulation of non-standard forms of

employment in China, Japan and the Republic of Korea, Conditions of

Work and Employment Series”, Geneva, ILO;

4

9. Costes, Rambert and Saillard (2015), “Part-time work and work-sharing:

A comparison between France and Germany”, in Tresor-Economics;

10. Tobsch (2015), “Non-standard employment across occupations in Germany:

The role of replaceability and labour market flexibility”, in W. Eichhorst;

11. P. Marx, “Non-standard employment in post-industrial labour markets:

An occupational perspective”, Cheltenham, Edward Elgar Publishing;

Nội dung chính của các tài liệu nêu trên:

Nhìn chung, những bài báo và bài viết nghiên cứu khoa học về vấn đề này

khá nhiều, tuy nhiên các công trình kể trên chủ yếu tập trung vào các vấn đề mô tả

hiện tượng, nêu lên thực trạng về sự gia tăng của công việc không tiêu chuẩn. Đồng

thời, các công trình thông qua việc khảo sát và thống kê số liệu thực tế đã khái quát

được tình hình công việc không tiêu chuẩn dựa trên nhiều tiêu chí khảo sát như độ

tuổi, giới tính, lý do lựa chọn công việc không tiêu chuẩn, mức lương, chế độ phúc

lợi, các ngành nghề sử dụng nhiều lao động không tiêu chuẩn. Từ đó, các tác giả

cho thấy xu thế chung của công việc không tiêu chuẩn trong bối cảnh hiện nay.

Trong một vài công trình còn có sự phân tích so sánh về việc làm không tiêu

chuẩn ở Nhật Bản và Hoa Kỳ trên các phương diện như điều kiện lao động, quy

định pháp luật điều chỉnh và tính khả thi của chính sách pháp luật. Bên cạnh đó, các

tài liệu nêu trên đề cập đến nhiều quy định tiến bộ và đề xuất mới được đưa ra, trở

thành nguồn tham khảo hữu ích cho việc sửa đổi, bổ sung pháp luật điều chỉnh công

việc không tiêu chuẩn. Đa phần tài liệu này đã thể hiện được xu thế phát triển và

tầm quan trọng của việc cần bảo đảm quyền lợi của người lao động trong công việc

không tiêu chuẩn nhưng chưa đưa ra định nghĩa cụ thể, thống nhất cho loại hình

công việc này cũng như những đề xuất hoàn chỉnh quy định pháp luật. Mặt khác, để

áp dụng vào Việt Nam thì những quy định của pháp luật nước ngoài cần được chọn

lọc và sửa đổi cho phù hợp với hoàn cảnh thực tế.

Chủ đề về công việc không tiêu chuẩn đã được nhiều học giả, nhà nghiên cứu

trên thế giới bình luận và mỗi người lại đưa ra cho mình một định nghĩa riêng về các

công việc không tiêu chuẩn. Mặc dù chưa có một định nghĩa nào về các công việc

không tiêu chuẩn được ghi nhận minh thị bằng cơ sở pháp lý, nhưng chính sự phong

phú về các khái niệm công việc không tiêu chuẩn đã giúp cho nó được hình dung rõ

ràng hơn và hội tụ những đặc điểm chung được thừa nhận rộng rãi. Từ đó, trở thành

5

cơ sở để đưa ra định nghĩa về công việc không tiêu chuẩn. Các công trình nghiên cứu

được xem là tài liệu tham khảo bổ ích cho tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu.

12. “Non-standard employment around the world: Understanding challenges,

shaping prospects”, Website International Labour Organization (ILO),

https://www.ilo.org/global/publications/books/WCMS_534326/lang--

en/index.htm.

Nội dung chính của tài liệu:

Báo cáo của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) tổ chức vào tháng 2 năm 2015

gồm 6 chương với nội dung chính như sau: Chương 1, giải thích về ý nghĩa của

công việc không chuẩn và việc làm tiêu chuẩn, xem xét sự khác biệt giữa hai đối

tượng trên nhiều phương diện như tính không chính thức, tính bấp bênh, thời gian

làm việc, tính linh hoạt, phúc lợi. Các tác giả còn cung cấp định nghĩa về từng dạng

công việc không tiêu chuẩn khác nhau trên phương diện thực tiễn tại một số nước,

trong đó có Hoa Kỳ, Singapore và Hà Lan. Ở chương 2, các nhà nghiên cứu trình

bày tổng quan về xu hướng phát triển của các dạng công việc không tiêu chuẩn tại

một số quốc gia trên thế giới. Những xu hướng này được giải thích thông qua thảo

luận về những thay đổi kinh tế và quy định pháp luật có ảnh hưởng đến những xu

hướng gia tăng các công việc không tiêu chuẩn. Chương 3, xem xét kỹ hơn về tỷ lệ

công việc không tiêu chuẩn giữa ba nhóm trong thị trường lao động, đặc biệt là

nhóm đối tượng phụ nữ, thanh niên và người di cư. Từ đó, lý giải tại sao nhóm

người này lại chiếm phần lớn trong cơ cấu lao động đối với các công việc không

tiêu chuẩn. Chương 4, đi sâu phân tích tình hình các công việc không tiêu chuẩn tại

doanh nghiệp, thảo luận về động lực để các doanh nghiệp lựa chọn sử dụng lao

động không tiêu chuẩn thay vì sử dụng lao động thông thường. Đến chương 5, xem

xét ý nghĩa của công việc không tiêu chuẩn đối với người lao động và thị trường lao

động nói chung. Phần này cũng phân tích tác động của công việc không tiêu chuẩn

tới việc “thâm hụt” công việc thông thường. Chương cuối, báo cáo đưa ra khuyến

nghị chính sách, dựa trên các tiêu chuẩn của ILO và kinh nghiệm của các quốc gia

trên toàn thế giới, điều đó phản ánh mục tiêu nhằm cân bằng nhu cầu của người lao

động và người sử dụng lao động trong thị trường lao động. Các biện pháp được đề

cập như: (1) hạn chế các khoảng trống về quy định pháp luật; (2) tăng cường thương

lượng tập thể; (3) tăng cường bảo trợ xã hội và một số biện pháp khác. Báo cáo này

cũng đề cập đến một hệ thống số liệu thông qua các biểu đồ, bảng biểu để chứng

6

minh xu thế phát triển, cơ cấu và sự chuyển dịch của nhóm đối tượng là người lao

động không tiêu chuẩn.

Nghiên cứu về cơ chế pháp lý điều chỉnh công việc không tiêu chuẩn là vấn đề

khá mới ở nước ta hiện nay. Nhìn một cách tổng thể, vấn đề chung của tình hình

nghiên cứu hiện nay là không có định nghĩa cụ thể, không có quy định chuyên biệt

cho nhóm đối tượng đặc thù này đồng thời không chỉ rõ cách thức sửa đổi, bổ sung

pháp luật như thế nào để điều chỉnh các công việc không tiêu chuẩn. Vì những lẽ đó,

cần phải có một công trình mang tính cụ thể và chuyên biệt để đáp ứng được yêu cầu

làm sáng tỏ, hệ thống một cách thống nhất và toàn diện vấn đề trên. Đồng thời đưa ra

các kiến nghị cụ thể, hữu ích, gần với thực tế dựa trên tình hình pháp luật của nước ta

cũng như sự học hỏi có chọn lọc các quy định của pháp luật các nước trên thế giới.

Tài liệu trong nƣớc:

Nghiên cứu về các quy định của pháp luật điều chỉnh quan hệ lao động đối

với công việc không tiêu chuẩn là một vấn đề khá mới. Do vậy, hiện nay trong khoa

học pháp lý nước ta chưa có một công trình nghiên cứu một cách đầy đủ và toàn

diện về vấn đề này. Đa phần là giáo trình, các bài tạp chí, bài báo, bài bình luận

xoay quanh các dạng của công việc không tiêu chuẩn như việc làm bán thời gian;

giúp việc gia đình và công việc không trọn thời gian. Điểm qua các công trình

nghiên cứu về vấn đề này, nhìn chung còn khá ít, chủ yếu đề cập đến một số “dạng”

của công việc không tiêu chuẩn có thể kể đến như:

(i) Đối với giáo trình:

- Trường Đại học Luật Tp. Hồ Chí Minh (2013), Giáo trình Luật Lao động,

Trần Hoàng Hải chủ biên, Nxb. Hồng Đức – Hội Luật gia Việt Nam, cung cấp

những vấn đề lý luận và pháp lý cơ bản, cần thiết, giúp cho tác giả có đủ kiến thức

về pháp luật lao động để lý giải các vấn đề lý luận và vận dụng được các quy định

pháp luật vào thực tiễn. Bên cạnh đó, giáo trình này còn đưa ra một cách nhìn tổng

quát hơn về pháp luật lao động, quan hệ lao động và định hướng phát triển của

ngành luật này trong nền kinh tế thị trường, đặc biệt là trong bối cảnh hội nhập của

nước ta hiện nay. Giáo trình được xây dựng dựa theo cấu trúc của Bộ luật Lao động

năm 2012. Các chế định của Bộ luật Lao động được phân tích khá cụ thể, chi tiết từ

những vấn đề lý luận đến luật thực định. Đây thực sự là một tài liệu quý giá phục vụ

cho quá trình nghiên cứu của tác giả.