Pháp luật đại cương 3

TRÖÔØNG ĐẠI HỌC MỞ TP.HCM

TAÄP BAØI GIAÛNG

PHAÙP LUAÄT ÑAÏI CÖÔNG

Bieân soaïn: ThS. Vuõ Theá Hoaøi

TP. HOÀ CHÍ MINH - 2009

http://www.ebook.edu.vn 2

LÔØI NOÙI ÑAÀU

Ngày nay, việc hiểu biết pháp luật để sống và làm việc theo pháp luật của các

thành viên trong xã hội là yêu cầu rất cần thiết, phù hợp với tiến bộ xã hội. Đảng và

Nhà nước ta đã đặt ra yêu cầu tăng cường giáo dục pháp luật trong các trường học. Vì

vậy “Pháp luật đại cương” là một môn khoa học xã hội quan trọng trong chương trình

đào tạo đã được Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định. Môn khoa học này cung cấp cho

sinh viên những kiến thức lý luận cơ bản nhất về hai “hiện tượng” Nhà nước và pháp

luật, hệ thống pháp luật nói chung, pháp luật XHCN nói riêng. Từ những kiến thức cơ

bản này sẽ là cơ sở giúp sinh viên có nhận thức, quan điểm đúng đắn về thực tại, tương

lai của Nhà nước và xã hội mà chúng ta đang sống.

Tập bài giảng môn học Pháp luật đại cương được biên soạn với nội dung

đúng chương trình khung giáo dục đào tạo dành cho hệ cao đẳng đã được Bộ Giáo

dục và Đào tạo ban hành năm 2002, đảm bảo tính liên thông giữa giáo dục phổ thông,

giáo dục chuyên nghiệp và giáo dục Đại học – Cao đẳng. Tập bài giảng gồm 7 chương

với thời lượng 30 - 45 tiết là tương đối phù hợp với đào tạo cao đẳng hiện nay; đáp

ứng các mục tiêu, yêu cầu cơ bản sau:

- Trang bị cho sinh viên những kiến thức cơ bản về pháp luật đại cương theo

chương trình làm cơ sở cho việc học tập, nghiên cứu môn học pháp luật kinh tế và

những môn học chuyên ngành.

- Xây dựng tình cảm, niềm tin và thái độ giác độ, ý thức công dân của sinh viên

đối với pháp luật. Trên cơ sở đó, giúp cho sinh viên tạo lập thói quen ứng xử phù hợp

và theo chuẩn mực pháp luật. Tác giả cố gắng lựa chọn vấn đề, thuật ngữ pháp lý phù

hợp, tránh dùng từ ngữ trừu tượng về nhà nước và pháp luật; tuy nhiên trong công tác

biên soạn khó tránh khỏi những thiếu sót cả về hình thức lẫn nội dung.

Chúng tôi đã cố gắng trình bày nội dung các bài giảng, các khái niệm, các thuật

ngữ pháp lý cơ bản một cách dễ tiếp cận nhất. Bên cạnh đó, tập bài giảng đã chú trọng

phổ biến những quy định của pháp luật thực định trong một số lĩnh vực, nhằm phát

triển khả năng tiếp cận thực tiễn, đáp ứng yêu cầu giáo dục - đào tạo sinh viên không

chỉ có chuyên môn, mà còn hiểu biết quy định của pháp luật, có ý thức, nếp sống làm

việc theo pháp luật.

Rất mong bạn đọc góp nhiều ý kiến quý báu để tập bài giảng này ngày càng

đáp ứng tốt hơn yêu cầu học tập về pháp luật của sinh viên trong các trường cao đẳng.

Tp. Hoà Chí Minh - naêm 2009, taùc giaû:

ThS. Vuõ Theá Hoaøi

http://www.ebook.edu.vn 3

Chöông I

NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN VEÀ NHAØ NÖÔÙC

I. NGUOÀN GOÁC NHAØ NÖÔÙC

Về sự ra đời của Nhà nước trong xã hội, từ trước tới nay có nhiều quan điểm

khác nhau, song có thể xếp làm hai loại: quan điểm phi mácxit và quan điểm mácxit.

1. Một số quan điểm phi mácxit về sự ra đời Nhà nước

Thuyết thần học là thuyết cổ điển nhất về sự ra đời của nhà nước. Thuyết này

cho rằng “Thượng đế” là người sáng lập và sắp đặt mọi trật tự trên trái đất, trong đó

có Nhà nước. Nhà nước do Thượng đế sáng tạo ra, thể hiện ý chí của Thượng đế

thông qua người đại diện của mình là nhà vua. Vua là “thiên tử” thay Thượng đế

“hành đạo” trên trái đất. Do đó, việc tuân theo quyền lực của nhà vua là tuân theo ý

trời và nhà nước tồn tại vĩnh cửu trong xã hội.

Những nhà tư tưởng theo thuyết gia trưởng thì cho rằng, nhà nước là kết quả sự

phát triển của gia đình, là hình thức tổ chức tự nhiên của cuộc sống con người. Vì vậy,

cũng như gia đình, nhà nước tồn tại trong mọi xã hội và quyền lực nhà nước về bản

chất giống như quyền gia trưởng của người chủ trong gia đình.

Trong thời kỳ Phục hưng xuất hiện các quan điểm mới về sự xuất hiện của nhà

nước. Những người theo quan điểm này cho rằng sự xuất hiện của nhà nước là kết quả

của một bản khế ước (hợp đồng) được ký kết giữa những con người sống trong trạng

thái tự nhiên, không có nhà nước. Nhà nước phản ánh lợi ích của các thành viên trong

xã hội, chủ quyền nhà nước thuộc về nhân dân. Trong trường hợp nhà nước không giữ

được vai trò của mình, các quyền tự nhiên của con người bị vi phạm thì nhân dân có

quyền lật đổ nhà nước và ký kết khế ước mới, thành lập nhà nước mới.

2. Quan điểm mácxit về sự ra đời của Nhà nước

Học thuyết Mác - Lênin coi nhà nước là hiện tượng có quá trình phát sinh, tồn

tại và phát triển trong xã hội. Nhà nước nảy sinh từ xã hội, là sản phẩm có điều kiện

của xã hội loài người, Nhà nước chỉ xuất hiện khi xã hội phát triển đến một mức độ

nhất định.

Theo học thuyết Mác - Lênin, chế độ cộng sản nguyên thuỷ là hình thái kinh tế

- xã hội xuất hiện đầu tiên trong lịch sử loài người, trong xã hội này không có giai

cấp, không có nhà nước và pháp luật, nhưng trong lòng nó lại chứa đựng những nhân

tố làm nảy sinh ra nhà nước và pháp luật. Do đó, việc nghiên cứu về xã hội cộng sản

nguyên thuỷ giúp chúng ta tìm căn cứ để chứng minh quá trình phát sinh nhà nước và

pháp luật, từ đó làm rõ thêm bản chất của các hiện tượng này.

Cơ sở kinh tế - xã hội của chế độ cộng sản nguyên thuỷ là chế độ sở hữu công

cộng về tư liệu sản xuất ở mức độ rất sơ khai. Tương ứng với chế độ kinh tế ấy là hình

thức tổ chức bầy người nguyên thuỷ. Trước tiên là sự xuất hiện những nhóm nhỏ gồm

những người du mục cùng nhau kiếm ăn và tự bảo vệ, do một thủ lĩnh cầm đầu, dần

dần xã hội loài người tiến lên một hình thức tương đối bền vững hơn, đó là thị tộc.

http://www.ebook.edu.vn 4

2.1. Xaõ hoäi nguyeân thuûy vaø toå chöùc thò toäc, boä laïc

Việc sản xuất tập thể và phân phối tập thể yêu cầu phải thiết lập chế độ sở hữu

công cộng của công xã về ruộng đất, gia súc, nhà cửa. . . Thị tộc là hình thức tổ chức

xã hội đầu tiên, là nét đặc thù của chế độ cộng sản nguyên thuỷ đã phát triển. Thị tộc

là tế bào cơ sở của xã hội cộng sản nguyên thủy. Nó được hình thành trên cơ sở huyết

thống và lao động tập thể cùng với những tài sản chung. Chính quan hệ huyết thống là

khả năng duy nhất để tập hợp các thành viên vào một tập thể sản xuất có sự đoàn kết

chặt chẽ và kỷ luật tự giác cao.

Đại diện cho ý kiến chung của thị tộc là Hội đồng thị tộc. Hội đồng thị tộc là tổ

chức nắm giữ quyền lực cao nhất, quyết định các vấn đề quan trọng của thị tộc, bao

gồm các thành viên đã trưởng thành của thị tộc. Đứng đầu thị tộc là tù trưởng.

Việc quản lý công xã thị tộc do tù trưởng đảm nhiệm, đây là người có uy tín

Hội đồng thị tộc bầu lên. Lúc có xung đột giữa các thị tộc thì một thủ lĩnh quân sự

được bầu ra để chỉ huy việc tự vệ và bảo vệ thị tộc.

Tù trưởng và thủ lĩnh quân sự hàng ngày cùng lao động như các thành viên

khác của thị tộc. Họ có thể bị thị tộc bãi miễn. Quyền lực của họ cũng có tính chất

cưỡng chế nhưng hoàn toàn dựa trên uy tín và sự ủng hộ của mọi thành viên trong thị

tộc. Họ không có một bộ máy cưỡng chế đặc biệt nào cả. Những công việc quan trọng

đều do Hội đồng thị tộc quyết định, còn việc thi hành thì do tù trưởng đảm nhiệm. Tù

trưởng thể hiện lợi ích của toàn thể thị tộc, do đó được tập thể ủng hộ.

Đặc điểm của hình thức tổ chức xã hội thị tộc là:

+ Không có quyền lực tách riêng ra khỏi xã hội mà việc quản lý phục vụ lợi ích

cả cộng đồng.

+ Không có bộ máy cưỡng chế đặc biệt được tổ chức một cách có hệ thống.

Do vậy, quyền lực trong xã hội thị tộc được gọi là “quyền lực xã hội”, phân

biệt với “quyền lực nhà nước” ở các giai đoạn sau này.

Thị tộc tổ chức theo huyết thống ở giai đoạn đầu do những điều kiện về kinh tế

và hôn nhân, đặc biệt do phụ thuộc vào địa vị chủ đạo của người phụ nữ trong thị tộc

nên nó được tổ chức theo chế độ mẫu hệ. Quá trình phát triển của kinh tế xã hội, của

chiến tranh đã làm thay đổi quan hệ trong hôn nhân, địa vị của người phụ nữ trong thị

tộc cũng thay đổi. Người đàn ông đã dần dần giữ vai trò chủ đạo trong đời sống thị tộc

và chế độ mẫu hệ đã chuyển dần sang chế độ phụ hệ.

Trong quá trình mở rộng quan hệ đối ngoại như liên kết chống xâm lược, trao

đổi sản phẩm, các quan hệ hôn nhân ngoại tộc (chế độ ngoại tộc hôn) xuất hiện. . ., nó

đòi hỏi các thị tộc phải mở rộng quan hệ với các thị tộc khác, dẫn đến sự xuất hiện các

bào tộc và bộ lạc.

Chính sự phát triển của lực lượng sản xuất và năng suất lao động xã hội đã làm

biến đổi tổ chức thị tộc. Nghề chăn nuôi và trồng trọt không bắt buộc phải lao động

tập thể, những công cụ lao động đã được cải tiến dần dần và những kinh nghiệm sản

xuất được tích luỹ tạo ra khả năng cho mỗi gia đình có thể tự chăn nuôi, trồng trọt một

cách độc lập. Do đó nhà cửa, gia súc, sản phẩm từ cây trồng, công cụ lao động đã trở

thành vật thuộc quyền tư hữu của những người đứng đầu gia đình. Trong thị tộc xuất

http://www.ebook.edu.vn 5

hiện gia đình theo chế độ gia trưởng, chính nó đã làm rạn nứt chế độ thị tộc. Dần dần

gia đình riêng lẻ đã trở thành lực lượng đối lập với thị tộc. Mặt khác, do năng suất lao

động nâng cao đã thúc đẩy sự phân công lao động xã hội dần dần thay thế sự phân

công lao động tự nhiên.

2.2. Söï phaân hoaù giai caáp trong xaõ hoäi vaø Nhaø nöôùc xuaát hieän

Trong lịch sử đã trải qua ba lần phân công lao động xã hội lớn. Sau mỗi lần, xã

hội lại có những bước tiến mới, sâu sắc hơn, thúc đẩy nhanh quá trình tan rã của chế

độ cộng sản nguyên thuỷ.

- Sự phân công lao động lần thứ nhất dẫn đến kết quả là ngành chăn nuôi tách

khỏi trồng trọt. Do quá trình con người biết thuần dưỡng được động vật đã mở ra kỷ

nguyên mới trong sự phát triển sản xuất của loài người, tạo điều kiện cho lao động sản

xuất chủ động và tự giác hơn, biết tích luỹ tài sản dự trữ để đảm bảo nhu cầu cho

những ngày không thể ra ngoài kiếm ăn được. Đây là mầm mống sinh ra chế độ tư

hữu. Bởi ngành chăn nuôi phát triển mạnh dẫn đến sự xuất hiện ngày càng nhiều gia

đình chuyên làm nghề chăn nuôi và dần dần chăn nuôi trở thành một ngành kinh tế

độc lập, tách ra khỏi trồng trọt.

Con người đã tạo ra nhiều của cải hơn mức nhu cầu duy trì cuộc sống của chính

bản thân họ, vì vậy đã xuất hiện những sản phẩm lao động dư thừa và phát sinh khả

năng chiếm đoạt những sản phẩm dư thừa đó. Tất cả các gia đình đều chăm lo cho

kinh tế của riêng mình, nhu cầu về sức lao động ngày càng tăng, do đó tù binh chiến

tranh dần dần không bị giết chết mà được giữ làm nô lệ để bóc lột sức lao động. Các

tù trưởng và thủ lĩnh quân sự lợi dụng địa vị xã hội của mình chiếm đoạt nhiều gia

súc, đất đai, chiến lợi phẩm và tù binh sau các cuộc chiến tranh thắng lợi. Quyền lực

được thị tộc trao cho họ trước đây họ đem sử dụng vào việc bảo vệ lợi ích riêng của

mình. Họ bắt nô lệ và những người nghèo khổ phải phục tùng họ. Quyền lực ấy được

duy trì theo kiểu cha truyền con nối. Các tổ chức hội đồng thị tộc, bào tộc, bộ lạc dần

dần tách ra khỏi dân cư, biến thành các cơ quan thống trị, bạo lực, phục vụ cho lợi ích

những người giàu có. Một nhóm người thân cận được hình thành bên cạnh người cầm

đầu thị tộc, bào tộc, bộ lạc. Lúc đầu họ chỉ là những vệ binh, sau đó được hưởng

những đặc quyền, đặc lợi. Đây là mầm mống của đội quân thường trực sau này.

Sau lần phân công lao động xã hội đầu tiên, chế độ tư hữu đã xuất hiện, xã hội

đã phân chia thành người giàu, người nghèo. Chế độ tư hữu xuất hiện cũng làm thay

đổi quan hệ hôn nhân, từ quần hôn biến thành chế độ một vợ một chồng.

- Cùng với sự phát triển của chăn nuôi và trồng trọt thì thủ công nghiệp cũng

phát triển để đảm bảo cung ứng các nhu cầu về công cụ lao động và đồ dùng sinh hoạt

trong các gia đình, đặc biệt là sau khi loài người tìm ra kim loại như đồng, sắt… đã

tạo ra khả năng có thể trồng trọt những diện tích rộng lớn hơn, khai hoang được

những miền rừng rú. Nghề gốm, nghề dệt… cũng ra đời. Từ đó, xuất hiện những

người chuyên làm nghề thủ công nghiệp tách ra khỏi hoạt động sản xuất trong nông

nghiệp. Như vậy, kết quả của lần phân công lao động xã hội thứ hai là thủ công

nghiệp đã tách khỏi nông nghiệp.

http://www.ebook.edu.vn 6

- Do có sự phân công lao động xã hội nên giữa các khu vực sản xuất, giữa các

vùng dân cư xuất hiện nhu cầu trao đổi sản phẩm. Do đó thương nghiệp phát triển dẫn

đến sự phân công lao động lần thứ ba - những người buôn bán trao đổi chuyên

nghiệp đã tách ra khỏi hoạt động sản xuất.

Đây là lần phân công lao động có ý nghĩa quan trọng, chính nó làm nảy sinh ra

một giai cấp không tham gia vào quá trình sản xuất nữa, mà chỉ làm công việc trao đổi

sản phẩm, nhưng lại là người nắm giữ quyền điều hành sản phẩm, bắt người sản xuất

phụ thuộc vào mình về mặt kinh tế, họ bóc lột cả người sản xuất lẫn người tiêu dùng.

Chính sự phát triển của thương mại buôn bán đã làm xuất hiện đồng tiền với

chức năng là vật ngang giá chung. Đồng tiền trở thành “hàng hoá của mọi hàng

hoá”, kéo theo nó sự xuất hiện nạn cho vay nặng lãi, hoạt động cầm cố tài sản. Các

yếu tố này đã thúc đẩy nhanh quá trình tích tụ và tập trung của cải vào tay một số ít

người giàu, đồng thời cũng thúc đẩy sự bần cùng hoá và làm tăng nhanh số lượng dân

nghèo, đã làm cho cuộc sống thuần nhất ở thị tộc bị đảo lộn.

Những hoạt động buôn bán, trao đổi, chế độ nhường quyền sở hữu đất đai, sự

thay đổi chổ ở và nghề nghiệp đã phá vỡ cuộc sống định cư của thị tộc. Trong thị tộc

không còn khả năng phân chia dân cư theo huyết thống. Nó đòi hỏi phải có một tổ

chức quản lý dân cư theo lãnh thổ hành chính. Việc sử dụng những tập quán và tín

điều tôn giáo không thể bảo đảm cho mọi người tự giác chấp hành. Để bảo vệ quyền

lợi chung, đặc biệt là quyền sở hữu tài sản của lớp người giàu có đã thúc đẩy họ liên

kết với nhau để thành lập nên một hình thức cơ quan quản lý mới, và phải là một tổ

chức có đông đảo những người được vũ trang để bảo đảm sức mạnh cưỡng chế, để

dập tắt mọi sự phản kháng, tổ chức đó phải khác hẳn với tổ chức thị tộc đã bất lực và

đang tàn lụn dần - tổ chức đó chính là Nhà nước.

Như vậy, nhà nước đã xuất hiện một cách khách quan, nó là sản phẩm của

xã hội phát triển đến một giai đoạn nhất định. Nhà nước không phải là một quyền

lực từ bên ngoài áp đặt vào xã hội, mà là một lực lượng nảy sinh từ trong lòng xã hội,

nhưng lại tựa hồ như đứng trên xã hội, có nhiệm vụ làm dịu bớt sự xung đột và giữ

cho sự xung đột đó nằm trong vòng trật tự.

So với tổ chức thị tộc trước kia thì Nhà nước có hai đặc trưng cơ bản là: phân

chia dân cư theo lãnh thổ, và thiết lập quyền lực công cộng. Quyền lực công cộng đặc

biệt này không còn hoà nhập với dân cư nữa, quyền lực đó không thuộc về tất cả mọi

thành viên của xã hội nữa, mà chỉ thuộc về giai cấp thống trị và phục vụ cho lợi ích

của giai cấp thống trị.

Để đảm bảo cho quyền lực công cộng được thực hiện, Nhà nước phải sử dụng

một thứ công cụ đặc biệt mà xã hội trước kia chưa hề biết đến - đó là pháp luật. Vì thế

cùng với sự ra đời của nhà nước thì pháp luật cũng xuất hiện.

II. KHAÙI NIEÄM, BAÛN CHAÁT NHAØ NÖÔÙC

1. Khaùi nieäm Nhaø nöôùc

Töø vieäc nghieân cöùu veà nguoàc goác cuûa nhaø nöôùc cho chuùng ta thaáy tính giai caáp laø

maët cô baûn theå hieän baûn chaát cuûa nhaø nöôùc. Tuy nhieân, beân caïnh ñoù, nhaø nöôùc coøn

http://www.ebook.edu.vn 7

theå hieän tính xaõ hoäi. Duø trong xaõ hoäi naøo, nhaø nöôùc cuõng moät maët baûo veä lôïi ích cuûa

giai caáp thoáng trò (giai caáp caàm quyeàn), nhöng maët khaùc nhaø nöôùc cuõng phaûi chuù yù

ñeán lôïi ích chung cuûa toaøn xaõ hoäi.

Töø nhöõng vaán ñeà treân, chuùng ta ñi ñeán ñònh nghóa nhaø nöôùc: Nhaø nöôùc laø moät boä

maùy quyeàn löïc ñaëc bieät do giai caáp thoáng trò laäp ra nhaèm baûo veä lôïi ích cuûa giai caáp

thoáng trò xaõ hoäi vaø thöïc hieän chöùc naêng quaûn lyù moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi theo yù chí cuûa

giai caáp thoáng trò xaõ hoäi.

2. Baûn chaát Nhaø nöôùc

Baûn chaát Nhaø nöôùc laø vaán ñeà quan troïng cuûa caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi, chuû

nghóa Maùc-Leânin cho raèng ñaây laø vaán ñeà maáu choát, laø vaán ñeà cô baûn cuûa moïi thôøi ñaïi.

Coù nhieàu quan ñieåm ñöa ra nhöõng lyù luaän khaùc nhau ñeå giaûi thích veà baûn chaát Nhaø

nöôùc, nhöng chæ coù hoïc thuyeát Maùc-Leânin veà vaán ñeà Nhaø nöôùc vaø phaùp luaät môùi ñöa

ra cô sôû khoa hoïc ñeå giaûi thích ñuùng ñaén veà baûn chaát Nhaø nöôùc noùi chung vaø Nhaø

nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa noùi rieâng. Baûn chaát cuûa Nhaø nöôùc ñöôïc theå hieän ôû hai maët: baûn

chaát giai caáp vaø baûn chaát xaõ hoäi.

1.1. Baûn chaát giai caáp cuûa Nhaø nöôùc (tính giai caáp)

Töø nguoàn goác cuûa Nhaø nöôùc chuùng ta thaáy, Nhaø nöôùc chæ xuaát hieän vaø toàn taïi

trong xaõ hoäi coù giai caáp, do ñoù Nhaø nöôùc vöøa laø saûn phaåm, vöøa laø bieåu hieän cuûa xaõ

hoäi coù giai caáp. Vì vaäy Nhaø nöôùc luoân mang baûn chaát giai caáp saâu saéc, tính giai caáp laø

maët cô baûn theå hieän baûn chaát Nhaø nöôùc. Leânin ñaõ vieát: “Nhaø nöôùc laø saûn phaåm vaø

bieåu hieän cuûa nhöõng maâu thuaãn giai caáp khoâng theå ñieàu hoøa ñöôïc”. Baûn chaát naøy

ñöôïc theå hieän:

Nhaø nöôùc laø moät boä maùy cöôõng cheá ñaëc bieät naèm trong tay giai caáp caàm quyeàn, laø

giai caáp ñaõ toå chöùc ra vaø söû duïng boä maùy Nhaø nöôùc ñoù ñeå naém quyeàn thoáng trò xaõ hoäi,

baûo veä ñòa vò, quyeàn lôïi cuûa giai caáp mình. Nhaø nöôùc laø coâng cuï saéc beùn nhaát ñeå giai

caáp thoáng trò söû duïng noù duy trì söï thoáng trò cuûa giai caáp mình ñoái vôùi toaøn xaõ hoäi.

Baûn chaát giai caáp cuûa Nhaø nöôùc theå hieän raát roõ trong ñònh nghóa cuûa Leânin veà

Nhaø nöôùc: “Nhaø nöôùc laø moät boä maùy duøng ñeå duy trì söï thoáng trò cuûa giai caáp naøy ñoái

vôùi giai caáp khaùc”. Trong xaõ hoäi coù giai caáp, söï thoáng trò cuûa giai caáp naøy ñoái vôùi giai

caáp khaùc theå hieän ôû ba loaïi quyeàn löïc: quyeàn löïc chính trò, quyeàn löïc kinh teá vaø quyeàn

löïc tö töôûng. Trong ñoù quyeàn löïc kinh teá giöõ vai troø quyeát ñònh, laø cô sôû ñeå baûo ñaûm

cho söï thoáng trò giai caáp. Nhöng baûn thaân quyeàn löïc kinh teá khoâng theå duy trì ñöôïc caùc

quan heä boùc loät, vì vaäy caàn phaûi coù moät boä maùy Nhaø nöôùc ñeå cuûng coá quyeàn löïc cuûa

giai caáp thoáng trò veà maët kinh teá nhaèm ñaøn aùp söï phaûn khaùng cuûa giai caáp bò boùc loät.

Nhôø coù Nhaø nöôùc neân giai caáp thoáng trò thoaït ñaàu chæ giöõ quyeàn thoáng trò veà maët kinh

teá, nhöng sau ñoù ñaõ trôû thaønh giai caáp thoáng trò caû veà maët chính trò vaø tö töôûng.

Töø ñònh nghóa veà Nhaø nöôùc cuûa Leânin, chuùng ta thaáy, neáu trong xaõ hoäi coù giai caáp

ñoái khaùng thì Nhaø nöôùc luoân theå hieän theo ñuùng nghóa cuûa noù: laø boä maùy traán aùp ñaëc

bieät cuûa giai caáp naøy (giai caáp thoáng trò) ñoái vôùi giai caáp khaùc (giai caáp bò thoáng trò).

Neáu trong moät xaõ hoäi coù giai caáp nhöng caùc giai caáp naøy khoâng maâu thuaãn ñoái khaùng

thì khi ñoù Nhaø nöôùc khoâng coøn theå hieän theo ñuùng nguyeân nghóa cuûa noù nöõa, vì Nhaø

http://www.ebook.edu.vn 8

nöôùc naøy khoâng phaûi chæ nhaèm vaøo muïc ñích duy trì söï thoáng trò giai caáp, maø noù coøn laø

coâng cuï cuûa ñaïi ña soá nhaân daân lao ñoäng söû duïng ñeå toå chöùc quaûn lyù moïi maët ñôøi soáng

xaõ hoäi, nhaèm thuùc ñaåy söï phaùt trieån vaø tieán boä cuûa toaøn xaõ hoäi. Nhö nhaø nöôùc xaõ hoäi

chuû nghóa vôùi baûn chaát laø chuyeân chính voâ saûn, noù khoâng coøn laø nhaø nöôùc theo ñuùng

nghóa nöõa maø chæ laø “moät nöûa Nhaø nöôùc”.

Muoán hieåu ñöôïc baûn chaát giai caáp cuûa Nhaø nöôùc, chuùng ta caàn xem xeùt quyeàn

löïc Nhaø nöôùc ñoù thuoäc veà giai caáp naøo, Nhaø nöôùc ñoù vì lôïi ích giai caáp naøo trong xaõ

hoäi, giai caáp naøy chieám thieåu soá hay ña soá trong xaõ hoäi. Tính giai caáp laø maët cô baûn

theå hieän baûn chaát Nhaø nöôùc, nhöng ñoàng thôøi Nhaø nöôùc coøn theå hieän baûn chaát xaõ hoäi.

1.2. Baûn chaát xaõ hoäi cuûa Nhaø nöôùc (tính xaõ hoäi)

Thöïc tieãn lòch söû ñaõ chöùng minh raèng, Nhaø nöôùc seõ khoâng theå toàn taïi neáu noù chæ

phuïc vuï lôïi ích cho giai caáp thoáng trò maø khoâng tính ñeán lôïi ích cuûa caùc giai caáp, taàng

lôùp khaùc trong xaõ hoäi. Baát kyø nhaø nöôùc naøo cuõng ñeàu phaûi baûo ñaûm traät töï an toaøn xaõ

hoäi, nhaø nöôùc naøo cuõng ñeàu phaûi giaûi quyeát nhöõng coâng vieäc chung cuûa xaõ hoäi nhö:

xaây döïng nhöõng coâng trình phuùc lôïi, tröôøng hoïc, beänh vieän, ñöôøng saù, ñaép ñeâ, ñaøo

keânh laøm thuyû lôïi, choáng dòch beänh, choáng oâ nhieãm moâi tröôøng… Veà maët naøy, nhaø

nöôùc ñaõ theå hieän tính xaõ hoäi cuûa noù. Treân thöïc teá, tuyø theo moãi nhaø nöôùc maø baûn chaát

xaõ hoäi cuûa nhaø nöôùc ñöôïc theå hieän ôû möùc ñoä khaùc nhau. Nhaø nöôùc caøng daân chuû thì

baûn chaát xaõ hoäi caøng theå hieän roõ neùt.

III. THUOÄC TÍNH CUÛA NHAØ NÖÔÙC

Thuoäc tính cuûa nhaø nöôùc hay coøn goïi laø daáu hieäu ñaëc tröng cô baûn cuûa nhaø nöôùc.

Trong xaõ hoäi coù raát nhieàu toå chöùc khaùc nhau, nhöng trong ñoù nhaø nöôùc laø moät toå chöùc

ñaëc bieät cuûa quyeàn löïc chính trò, giöõ vai troø laøm trung taâm vì noù taùc ñoäng maïnh meõ tôùi

söï phaùt trieån cuûa toaøn xaõ hoäi. Ngöôïc lai, xaõ hoäi cuõng laø cô sôû toàn taïi, phaùt trieån cuûa

nhaø nöôùc. So vôùi caùc toå chöùc khaùc thì nhaø nöôùc coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng neân nhaø

nöôùc coù theå taùc ñoäng maïnh meõ, toaøn dieän ñeán moïi maët ñôøi soáng xaõ hoäi vaø chi phoái

ñeán caùc toå chöùc khaùc trong xaõ hoäi. Nhöõng thuoäc tính cô baûn cuûa nhaø nöôùc theå hieän:

1. Nhaø nöôùc thieát laäp quyeàn löïc coâng

Nhaø nöôùc thieát laäp moät quyeàn löïc coâng coäng ñaëc bieät, quyeàn löïc naøy khoâng coøn

hoøa nhaäp vôùi daân cö nöõa, ñeå thöïc hieän quyeàn löïc naøy, nhaø nöôùc coù moät lôùp ngöôøi

chuyeân laøm nhieäm vuï quaûn lyù. Lôùp ngöôøi naøy ñöôïc toå chöùc thaønh caùc cô quan nhaø

nöôùc, cuøng vôùi quaân ñoäi, caûnh saùt, nhaø tuø… nhaèm baûo ñaûm cho yù chí giai caáp thoáng trò

trôû thaønh yù chí thoáng trò toaøn xaõ hoäi (coøn goïi laø yù chí nhaø nöôùc).

2. Nhaø nöôùc phaân chia daân cö thaønh caùc ñôn vò haønh chính, laõnh thoå

Nhaø nöôùc coù laõnh thoå vaø thöïc hieän vieäc phaân chia daân cö thaønh caùc ñôn vò haønh

chính laõnh thoå, töø ñoù hình thaønh caùc cô quan nhaø nöôùc töø trung öông ñeán ñòa phöông.

Vieäc phaân chia naøy laø ñeå nhaø nöôùc thöïc hieän söï quaûn lyù ñoái vôùi xaõ hoäi, ñoàng thôøi thieát

laäp moái quan heä giöõa nhaø nöôùc vôùi coâng daân.

3. Nhaø nöôùc coù chuû quyeàn quoác gia

http://www.ebook.edu.vn 9

Chuû quyeàn quoác gia laø thuoäc tính gaén lieàn vôùi nhaø nöôùc vaø mang tính chính trò,

phaùp lyù. Chuû quyeàn quoác gia ñöôïc theå hieän ôû quyeàn ñoäc laäp, töï quyeát cuûa nhaø nöôùc

trong caùc vaán ñeà ñoái noäi, ñoái ngoaïi cuûa nhaø nöôùc maø khoâng heà bò chi phoái bôûi yeáu toá

naøo ôû beân ngoaøi. Moïi quoác gia duø lôùn hay nhoû, khi ñaõ coù chuû quyeàn quoác gia thì ñeàu

ñoäc laäp, bình ñaúng vôùi nhau vaø khoâng theå bò chia caét.

4. Nhaø nöôùc ban haønh phaùp luaät

Trong xaõ hoäi coù giai caáp, chæ coù nhaø nöôùc môùi coù quyeàn ban haønh phaùp luaät.

Phaùp luaät ñöôïc coi laø coâng cuï höõu hieäu nhaát ñeå nhaø nöôùc toå chöùc vaø thöïc hieän quyeàn

löïc cuûa mình. Taát caû caùc quy ñònh cuûa nhaø nöôùc ñeàu phaûi ñöôïc theå hieän trong nhöõng

quy ñònh cuûa phaùp luaät vaø ñöôïc baûo ñaûm thöïc hieän baèng nhieàu bieän phaùp, trong ñoù coù

bieän phaùp cöôõng cheá nhaø nöôùc.

5. Nhaø nöôùc thu thueá vaø phaùt haønh tieàn

Nhaø nöôùc coù quyeàn quy ñònh caùc loaïi thueá vaø thu thueá döôùi nhöõng hình thöùc nhaát

ñònh nhaèm coù nguoàn taøi chính ñeå nuoâi döôõng lôùp ngöôøi laøm vieäc trong boä maùy nhaø

nöôùc vaø ñeå chi phí cho nhöõng coâng vieäc chung cuûa xaõ hoäi.

Trong quoác gia, Nhaø nöôùc laø toå chöùc duy nhaát coù quyeàn phaùt haønh tieàn.

IV. CHÖÙC NAÊNG CUÛA NHAØ NÖÔÙC

1. Khaùi nieäm

Chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc laø nhöõng maët hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa nhaø nöôùc nhaèm

thöïc hieän nhöõng nhieäm vuï ñaët ra cuûa nhaø nöôùc. Chöùc naêng nhaø nöôùc theå hieän vai troø vaø

baûn chaát cuûa nhaø nöôùc.

Chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc ñöôïc xaùc ñònh döïa treân baûn chaát cuûa nhaø nöôùc ñoù, do cô

sôû kinh teá vaø cô caáu giai caáp cuûa xaõ hoäi quyeát ñònh. Chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc cuõng coù

söï thay ñoåi tuyø thuoäc vaøo baûn chaát vaø nhöõng nhieäm vuï ñaët ra trong töøng giai ñoaïn

phaùt trieån cuûa xaõ hoäi.

2. Phaân loaïi chöùc naêng

Thoâng thöôøng chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc bao goàm hai loaïi sau:

2.1. Chöùc naêng ñoái noäi

Chöùc naêng ñoái noäi laø nhöõng maët hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa nhaø nöôùc, dieãn ra trong

phaïm vi noäi boä ñaát nöôùc nhö: toå chöùc quaûn lyù neàn kinh teá vaø caùc maët vaên hoaù, xaõ hoäi,

giaùo duïc; giöõ vöõng an ninh chính trò, traät töï an toaøn xaõ hoäi; baûo veä nhöõng quyeàn vaø lôïi

ích hôïp phaùp cuûa coâng daân; traán aùp nhöõng phaàn töû choáng ñoái chính quyeàn, ñi ngöôïc

laïi lôïi ích chung cuûa xaõ hoäi… Chöùc naêng naøy coøn goïi laø chöùc naêng quaûn lí moïi maêt ñôøi

soáng xaõ hoäi.

2.2. Chöùc naêng ñoái ngoaïi

Chöùc naêng ñoái ngoaïi laø nhöõng maët hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa nhaø nöôùc dieãn ra trong

moái quan heä vôùi caùc quoác gia khaùc, caùc daân toäc khaùc nhö: thieát laäp moái quan heä ngoại

http://www.ebook.edu.vn 10

giao, quan hệ kinh tế - thương mại vôùi caùc quoác gia khaùc; gia nhaäp vaøo caùc toå chöùc

quoác teá vaø khu vöïc; phoøng thuû ñaát nöôùc, choáng giaëc ngoaïi xaâm…

Giöõa chöùc naêng ñoái noäi vaø chöùc naêng ñoái ngoaïi coù moái quan heä maät thieát vôùi

nhau. Trong ñoù chöùc naêng ñoái noäi giöõ vai troø quan troïng, laøm cô sôû cho vieäc thöïc hieän

chöùc naêng ñoái ngoaïi. Ngöôïc laïi, chöùc naêng ñoái ngoaïi cuõng coù taùc ñoäng maïnh meõ ñeán

vieäc thöïc hieän chöùc naêng ñoái noäi.

3. Hình thöùc thöïc hieän chöùc naêng

Ñeå thöïc hieän ñöôïc chöùc naêng, Nhaø nöôùc thöôøng söû duïng nhieàu hình thöùc vaø

phöông phaùp khaùc nhau, trong ñoù coù ba hình thöùc cô baûn laø: xaây döïng phaùp luaät, toå

chöùc thöïc hieän phaùp luaät vaø baûo veä phaùp luaät. Töông öùng vôùi ba hình thöùc ñoù thì coù ba

loaïi cô quan: cô quan laäp phaùp, cô quan haønh phaùp vaø cô quan tö phaùp.

Tuyø thuoäc vaøo tình hình cuï theå cuûa moãi nhaø nöôùc, maø caùc phöông phaùp ñeå thöïc

hieän chöùc naêng cuûa nhaø nöôùc cuõng raát ña daïng. Nhöng nhìn chung caùc nhaø nöôùc thöôøng

söû duïng hai phöông phaùp chuû yeáu laø phöông phaùp thuyeát phuïc vaø phöông phaùp cöôõng

cheá. Tuyø thuoäc vaøo baûn chaát cuûa nhaø nöôùc maø söû duïng phöông phaùp naøo laøm phöông

phaùp cô baûn. Nhaø nöôùc XHCN chuû yeáu laø giaùo duïc, thuyeát phuïc, ñoäng vieân, khuyeán

khích moïi ngöôøi tham gia vaøo quaûn lyù xaõ hoäi, quaûn lyù nhaø nöôùc. Bieän phaùp cöôõng cheá

chæ aùp duïng khi caàn thieát vaø cuõng laø döïa treân cô sôû thuyeát phuïc.

V. KIEÅU VAØ HÌNH THÖÙC NHAØ NÖÔÙC

1. Kieåu nhaø nöôùc

Kieåu nhaø nöôùc laø toång theå caùc daáu hieäu cô baûn ñaëc thuø cuûa nhaø nöôùc, theå hieän

baûn chaát giai caáp vaø nhöõng ñieàu kieän toàn taïi phaùt trieån cuûa nhaø nöôùc trong moät hình

thaùi kinh teá - xaõ hoäi nhaát ñònh.

Trong lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñaõ traûi qua vaø bieát ñeán nhöõng kieåu

Nhaø nöôùc khaùc nhau, ñoù laø :

- Kieåu nhaø nöôùc chuû noâ

- Kieåu nhaø nöôùc phong kieán

- Kieåu nhaø nöôùc tö saûn

- Kieåu nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa

Cô sôû ñeå xaùc ñònh kieåu nhaø nöôùc laø caùc yeáu toá kinh teá - xaõ hoäi toàn taïi trong moät

giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. Caùc nhaø kinh ñieån chuû nghóa Maùc-Leânin khi nghieân cöùu

veà lòch söû phaùt trieån cuûa nhaân loaïi ñaõ chia quaù trình aáy thaønh naêm hình thaùi kinh teá -

xaõ hoäi, trong ñoù hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi coäng saûn nguyeân thuûy chöa coù nhaø nöôùc.

Coøn laïi thì cöù töông öùng vôùi moãi hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø moät kieåu nhaø nöôùc.

1.1. Kieåu nhaø nöôùc chuû noâ

Laø kieåu nhaø nöôùc ñaàu tieân trong lòch söû. Nhaø nöôùc chuû noâ hình thaønh döïa treân

phöông thöùc saûn xuaát chieám höõu noâ leä. Nhaø nöôùc chuû noâ laø coâng cuï cuûa giai caáp chuû

noâ duøng ñeå aùp böùc boùc loät nhöõng ngöôøi noâ leä.Trong nhaø nöôùc chuû noâ, ngöôøi noâ leä bò

coi nhö moät thöù taøi saûn, moät coâng cuï lao ñoäng bieát noùi. Vieäc chuû noâ sôû höõu nhieàu hay

ít noâ leä laø tieâu chuaån ñaùnh giaù söï giaøu coù cuûa chuû noâ.