Nghiên cứu văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn (Việt Nam) gửi triều đình nhà Thanh (Trung Quốc) giai đoạn 1802-1885)

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

* * * * * * * * *

HOÀNG PHƢƠNG MAI

NGHIÊN CỨU VĂN KIỆN NGOẠI GIAO

CỦA TRIỀU ĐÌNH NHÀ NGUYỄN (VIỆT NAM)

GỬI TRIỀU ĐÌNH NHÀ THANH (TRUNG QUỐC)

GIAI ĐOẠN 1802 - 1885

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

HÀ HỘI, 2014

1

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

* * * * * * * * *

HOÀNG PHƢƠNG MAI

NGHIÊN CỨU VĂN KIỆN NGOẠI GIAO

CỦA TRIỀU ĐÌNH NHÀ NGUYỄN (VIỆT NAM)

GỬI TRIỀU ĐÌNH NHÀ THANH (TRUNG QUỐC)

GIAI ĐOẠN 1802 - 1885

Chuyên ngành: Hán Nôm

Mã số: 62 22 40 01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học:

1. PGS Trần Nghĩa

2. PGS. TS Nguyễn Thị Oanh

HÀ HỘI, 2014

2

LỜI CẢM ƠN

Trước tiên, tôi xin chân thành bày tỏ lời cảm ơn chân thành

tới hai thày hướng dẫn khoa học là PGS. Trần Nghĩa và PGS. TS

Nguyễn Thị Oanh đã tận tình hướng dẫn và chỉ bảo cho tôi những

kiến thức hết sức quý báu, động viên tôi hoàn thành Luận án này.

Tôi cũng xin được bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc tới Ban Lãnh

đạo Viện Nghiên cứu Hán Nôm, các thày cô trong Học viện Khoa

học xã hội, Bộ môn Hán Nôm – Khoa Văn học trường

ĐHKHXH&NV, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, cùng các cô chú và

các anh chị đồng nghiệp đã hết lòng dạy bảo, chia sẻ kinh nghiệm,

tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thể học tập, nghiên cứu và

hoàn thành Luận án.

Nhân đây, tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn tới toàn thể bạn

bè và người thân trong gia đình, những người đã hỗ trợ, chia sẻ,

động viên, tạo điều kiện cho tôi để tôi cố gắng hoàn thành Luận án.

Hà Nội, ngày 18 tháng 03 năm 2014.

Tác giả Luận án

Hoàng Phương Mai

3

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan Luận án “Nghiên cứu văn kiện ngoại

giao của triều đình nhà Nguyễn (Việt Nam) gửi triều đình

nhà Thanh (Trung Quốc) giai đoạn 1802 - 1885” là kết quả

làm việc, nghiên cứu của riêng tôi.

Tôi xin cam đoan Luận án đã được tiến hành một cách

nghiêm túc.

Tôi xin cam đoan rằng kết quả của các nhà nghiên cứu

đi trước đã được tiếp thu một cách chân thực, cẩn trọng, có

trích nguồn dẫn cụ thể trong Luận án.

Hà Nội, ngày 18 tháng 03 năm 2014.

Tác giả Luận án

Hoàng Phương Mai

4

QUY ƢỚC VIẾT TẮT

- CBTN: Châu bản triều Nguyễn

- ĐNTL: Đại Nam thực lục

- KĐĐNHĐSL: Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ

- QTCBTY: Quốc triều chính biên toát yếu

- TTLTQG I: Trung tâm lưu trữ Quốc gia I

- TVQG: Thư viện Quốc gia

- TVVS: Thư viện Viện Sử học

- TVVV: Thư viện Viện Văn học

- TTL: Thanh thực lục

- VNCHN: Viện Nghiên cứu Hán Nôm

- VTTKHXH: Viện Thông tin Khoa học xã hội

5

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................................ 1

PHẦN NỘI DUNG ......................................................................................................................... 9

Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận án .............................. 9

1.1 Tình hình nghiên cứu .................................................................................................................. 9

1.2 Cơ sở lý thuyết của đề tài ........................................................................................................... 22

1.3 Các khái niệm và thuật ngữ liên quan ......................................................................................... 22

Tiểu kết chương 1 ............................................................................................................................. 25

Chƣơng 2: Khái quát tình hình giao thiệp giữa triều đình nhà Nguyễn và triều đình nhà

Thanh giai đoạn 1802 – 1885 ......................................................................................................... 26

2.1 Thời điểm mở đầu và kết thúc mối quan hệ giữa triều đình nhà Nguyễn với triều đình nhà

Thanh ................................................................................................................................................ 26

2.1.1 Thời điểm mở đầu .................................................................................................................. 26

2.1.2 Thời điểm kết thúc .................................................................................................................. 26

2.2 Tình hình giao thiệp giữa triều đình nhà Nguyễn và triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 –

1885 .................................................................................................................................................. 29

2.2.1 Tình hình giao thiệp thông qua sứ bộ bang giao ..................................................................... 29

2.2.2 Tình hình giao thiệp thông qua sứ thần, phái viên đi công cán .............................................. 45

2.2.3 Tình hình giao thiệp thông qua đường dịch trạm .................................................................... 56

Tiểu kết chương 2 ............................................................................................................................. 60

Chƣơng 3: Khảo sát nguồn tƣ liệu văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều

đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885 ......................................................................................... 61

3.1 Công việc biên soạn và lưu trữ văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn giai đoạn

1802 – 1885 .................................................................................................................................... 61

3.2 Hiện trạng văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai

đoạn 1802 – 1885 ............................................................................................................................ 62

3.2.1 Văn kiện ngoại giao trong Châu bản triều Nguyễn ................................................................. 63

3.2.2 Văn kiện ngoại giao trong thư tịch Hán Nôm ......................................................................... 74

3.2.3 Văn kiện ngoại giao trong Sử tịch .......................................................................................... 98

3.3 Đánh giá tổng quan về tình hình văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều

đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885. 100

Tiểu kết chương 3 103

Chƣơng 4: Giá trị nguồn văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà

Thanh giai đoạn 1802 – 1885 ........................................................................................................ 105

4.1 Phản ánh đường lối đối ngoại của triều đình nhà Nguyễn đối với triều đình nhà Thanh giai

đoạn 1802 – 1885 ............................................................................................................................. 105

4.1.1 Thiết lập và duy trì mối quan hệ bang giao vốn có từ các triều đại trước .............................. 105

4.1.2 Trao đổi nhằm giải quyết các vấn đề song phương ................................................................. 115

6

4.1.3 Trao đổi nhằm giải quyết các vấn đề đa phương ................................................................... 128

4.2 Thể hiện sự phong phú về thể loại và ngôn từ của văn kiện ngoại giao triều đình nhà Nguyễn

gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885 ................................................................ 135

4.2.1 Về mặt thể loại ........................................................................................................................ 135

4.2.2 Về mặt ngôn ngữ và văn tự ..................................................................................................... 143

Tiểu kết chương 4 ............................................................................................................................. 147

PHẦN KẾT LUẬN ......................................................................................................................... 149

Tài liệu tham khảo

Danh mục các công trình đã công bố có liên quan đến đề tài Luận án

PHẦN PHỤ LỤC

Phụ lục 1: Bảng thống kê hoạt động trao trả tội phạm, giặc cướp người Thanh .............................. 1

Phụ lục 2: Danh mục văn kiện ngoại giao trong Châu bản triều Nguyễn ........................................ 5

Phụ lục 3: Bảng đối chiếu văn kiện ngoại giao của sứ bộ Phạm Thế Trung .................................... 13

Phụ lục 4: Bảng đối chiếu văn kiện ngoại giao của sứ bộ Lý Văn Phức .......................................... 15

Phụ lục 5: Bảng đối chiếu văn kiện ngoại giao của sứ bộ Lê Tuấn .................................................. 17

Phụ lục 6: Danh mục văn kiện thống kê từ nhóm trước tác của sứ thần (Bảng 1) .......................... 21

Phụ lục 7: Bảng đối chiếu các văn kiện trong Bang giao lục A.691/2q3 và HN.220/3 ................... 27

Phụ lục 8: Danh mục văn kiện ngoại giao từ nhóm văn bản bang giao (Bảng 2) ............................ 30

Phụ lục 9: Danh mục văn kiện ngoại giao từ nhóm văn bản hành chính (Bảng 3) .......................... 34

Phụ lục 10: Danh mục văn kiện ngoại giao từ nhóm văn bản thơ văn (Bảng 4) ............................. 35

Phụ lục 11: Danh mục văn kiện ngoại giao từ nhóm văn bản sử học (Bảng 5) ................................ 38

Phụ lục 12: Kết hợp bảng 1 và bảng 2 ............................................................................................. 39

Phụ lục 13: Bảng 1 - 2 kết hợp bảng 3 ............................................................................................. 47

Phụ lục 14: Bảng 1 – 2 - 3 kết hợp bảng 4 ...................................................................................... 55

Phụ lục 15: Bảng thống kê việc các vua nước ta cử sứ giả sang Trung Quốc cầu phong ................ 65

PHỤ LỤC DỊCH VĂN KIỆN

7

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Hiện nay, nhân loại đang vận động và phát triển trong xu thế hội nhập, tăng

cường các mối quan hệ trên mọi lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, v.v…

Trong xu thế đó, rõ ràng việc xây dựng các mối quan hệ đối ngoại mang tính chiến

lược, bền vững luôn là một trong những mục tiêu và hành động quan trọng đối với

bất kỳ một quốc gia, dân tộc, thời đại, thể chế chính trị nào. Mặc dù chế độ phong

kiến đã lùi vào quá khứ, Việt Nam hiện nay đang phát triển mối quan hệ với nhiều

quốc gia, dân tộc và vùng lãnh thổ trên thế giới; song những trang sử cũ vẫn chứa

đựng những giá trị nhất định cần tham khảo, kế thừa và phát huy. Vì vậy, việc tìm

hiểu lịch sử dân tộc nói chung và lịch sử đối ngoại nói riêng, cũng tức là tìm về

những giá trị mà các thế hệ cha ông đi trước đã gìn giữ, chọn lọc và gửi gắm cho

tương lai.

Do hình thành và phát triển trên cơ sở địa – chính trị đặc biệt, mối quan hệ

ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc thời phong kiến đã trải qua hàng ngàn

năm lịch sử, gắn liền cùng với vận mệnh chính trị, xã hội đầy thăng trầm và biến

đổi của cả hai dân tộc. Đến triều Nguyễn, chế độ phong kiến ở Việt Nam và Trung

Quốc đều đã bước vào giai đoạn hậu kỳ, chế độ quân chủ tập quyền trung ương đi

đến thoái trào. Đồng thời, lúc này triều đình nhà Nguyễn và triều đình nhà Thanh

còn phải lo đối phó với các nước phương Tây và một số quốc gia hùng mạnh khác

chứ không đơn thuần là mối quan hệ giữa các quốc gia lân cận nữa. Trong suốt

giai đoạn đó, triều đình hai nước thường xuyên trao đổi liên lạc nhằm giải quyết

những vấn đề xung quanh việc giao hảo, thông thương, giữ gìn trật tự trị an, bảo

vệ biên cương lãnh thổ, v.v... Để thực hiện được điều đó, hai bên đã sử dụng

những phương tiện liên lạc chủ yếu là những bản tấu, biểu, sắc, thư, v.v... Một số

bộ sử lớn của triều Nguyễn thường ghi chép một cách vắn tắt về các sự kiện ngoại

giao chứ hầu như ít khi thuật lại một cách trọn vẹn những văn kiện ngoại giao –

một trong những nhân tố chính yếu hình thành nên mối quan hệ đó. Trong khi đó,

ngoài những thông tin về văn kiện ngoại giao được ghi chép trong sử tịch triều

Nguyễn, văn kiện ngoại giao giữa triều đình nhà Nguyễn và triều đình nhà Thanh

giai đoạn này được ghi chép trong kho Châu bản triều Nguyễn (CBTN) và rải rác

trong một số văn bản Hán Nôm hiện đang lưu giữ ở các thư viện lớn trong tình

8

trạng thiếu tính hệ thống, thiếu nhất quán về mặt niên đại, thậm chí có sự sai khác

về mặt nội dung sự kiện.

Qua quá trình tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy từ trước đến nay, trong một số

công trình nghiên cứu về lịch sử mối quan hệ ngoại giao Việt Nam – Trung Quốc

có rải rác đề cập đến văn kiện ngoại giao triều Nguyễn, song hầu như chưa có bất

cứ một công trình nào cho dù là của học giả trong nước hay nước ngoài đi sâu

khảo sát và nghiên cứu một cách có hệ thống về lĩnh vực này.

Văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai

đoạn 1802 – 1885 là một đề tài cần sử dụng các kiến thức về văn bản học Hán

Nôm, cùng những tri thức về ngôn ngữ - văn tự của ngành Hán Nôm học, v.v…

Do đó, việc nghiên cứu lĩnh vực này rất phù hợp với mã ngành Tiến sĩ Ngữ văn

chuyên ngành Hán Nôm.

Vì vậy, Luận án chọn đề tài Nghiên cứu văn kiện ngoại giao của triều đình

nhà Nguyễn (Việt Nam) gửi triều đình nhà Thanh (Trung Quốc) giai đoạn 1802

- 1885 nhằm góp phần tìm hiểu mối quan hệ ngoại giao của vương triều phong

kiến cuối cùng nước ta với nước láng giềng Trung Quốc trong một giai đoạn lịch

sử vừa lưu giữ và kế thừa mối quan hệ truyền thống, vừa chịu tác động và ảnh

hưởng bởi xu thế chính trị thế giới mới, cũng là giai đoạn lịch sử gần nhất với thời

đại của chúng ta.

2. Mục đích nghiên cứu:

Luận án tiến hành khảo cứu nguồn tư liệu văn kiện ngoại giao của triều đình

nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885 trong kho CBTN và

kho thư tịch Hán Nôm hiện còn tại các thư viện ở Hà Nội, kết hợp khảo sát và đối

chiếu với những thông tin ghi chép về văn kiện ngoại giao trong thư tịch lịch sử

hai nước.

Qua đó, Luận án phân tích nguồn tư liệu văn kiện theo các góc độ nội dung

và hình thức văn bản nhằm làm nổi bật những giá trị tiêu biểu chứa đựng trong

những tư liệu văn kiện đó. Đặc biệt là chỉ ra đường lối đối ngoại mà triều đình nhà

Nguyễn từng lựa chọn để giao thiệp đối với triều đình nhà Thanh trong bối cảnh

xã hội khá phức tạp và nhiều biến động cả ở nước ta lẫn các nước trong khu vực

thời bấy giờ.

9

Ngoài ra, Luận án cũng hy vọng cung cấp một số danh mục tư liệu và sự kiện

liên quan phục vụ cho giới nghiên cứu và những người quan tâm.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu:

- Đối tượng nghiên cứu: Luận án chủ yếu tiến hành khảo sát, thống kê và

nghiên cứu các văn kiện ngoại giao mà triều đình nhà Nguyễn của Việt Nam gửi

triều đình nhà Thanh của Trung Quốc giai đoạn 1802 – 1885 hiện còn trong kho

CBTN lưu giữ tại TTLTQG I; được ghi chép rải rác trong thư tịch Hán Nôm hiện

đang lưu giữ tại các tàng thư lớn trong nước, tiêu biểu như: VNCHN, TVVSH,

TVVVH, TVQG, v.v...; trong hai bộ sử lớn của cả triều đình nhà Nguyễn và triều

đình nhà Thanh là ĐNTL và TTL. Về mốc thời gian, Luận án lấy năm 1802 làm

mốc mở đầu bởi đó là thời điểm vua Gia Long lên ngôi và thiết lập quan hệ với

triều đình nhà Thanh; đồng thời lấy năm 1885 là năm mà Pháp và Trung Quốc ký

kết Hiệp ước Thiên Tân sau khi ký kết với triều đình nhà Nguyễn hai bản Hòa ước

năm 1883 và năm 1884, khép lại mối quan hệ chính thức giữa triều đình hai nước.

- Phạm vi nghiên cứu: Để tạo tiền đề và để đạt được hiệu quả cao hơn trong

việc thống kê, khảo sát và nghiên cứu văn kiện ngoại giao triều Nguyễn, Luận án

tìm hiểu sơ lược về toàn bộ tình hình giao thiệp giữa triều Nguyễn và triều Thanh,

phác họa hoạt động ngoại giao thông qua các hình thức giao thiệp chủ yếu như:

tình hình đi sứ, công cán, trao đổi văn kiện ngoại giao. Tiếp đó, Luận án tiến hành

khảo sát nguồn tư liệu CBTN, nguồn thư tịch Hán Nôm, nguồn sử liệu có ghi chép

văn kiện ngoại giao mà triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh; sau đó

tiến hành phân loại, so sánh đối chiếu để xác lập được hệ thống những văn kiện

ngoại giao tương đối chuẩn xác, nghiên cứu giá trị nội dung và hình thức của

những văn kiện ngoại giao này, qua đó tìm hiểu đôi nét về đường lối ngoại giao

của triều Nguyễn đối với triều đình nhà Thanh trước bối cảnh chính trị đương thời,

tìm hiểu hình thức nghệ thuật của thể loại văn kiện ngoại giao triều Nguyễn.

4. Phƣơng pháp nghiên cứu

Trong một Luận án thuộc chuyên ngành Hán Nôm, vừa mang tính tổng hợp

tư liệu từ văn bản Hán Nôm vừa mang tính nghiên cứu lịch sử, nghiên cứu văn

học; do đó, chúng tôi sẽ áp dụng những phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau:

10

- Phương pháp khảo sát, thống kê: nhằm khảo sát các nguồn tư liệu văn bản

có liên quan đến đề tài nghiên cứu, từ đó thống kê ra các văn kiện ngoại giao.

- Phương pháp văn bản học Hán Nôm để giám định, phân loại tư liệu, xác

định mức độ sai khác của tư liệu văn kiện giữa các văn bản Hán Nôm, đối chiếu tư

liệu giữa các nhóm Châu bản – Hán Nôm – Sử tịch.

- Phương pháp phân tích, định lượng: nhằm xác lập hệ thống các văn kiện

ngoại giao theo trật tự thời gian và theo chuỗi các sự kiện, phân loại văn kiện theo

các tiêu chí và chỉ số khác nhau..

- Phương pháp luận sử học để tham chiếu và thống nhất các sự kiện lịch sử,

để phân tích quan điểm, đường lối đối ngoại của triều đình nhà Nguyễn đối với

triều đình nhà Thanh và về các vấn đề có liên quan.

- Phương pháp nghiên cứu văn học để phân tích giá trị của các văn kiện

ngoại giao trên các phương diện: thể loại, văn tự, ngôn ngữ, v.v…

5. Phạm vi sử dụng tƣ liệu:

Luận án chủ yếu sử dụng tư liệu trong phạm vi sau:

- Văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh

trong kho tư liệu CBTN tại TTLTQG I.

- Tư liệu Hán Nôm liên quan hiện lưu giữ tại một số kho sách trên địa bàn Hà

Nội như: VNCHN, TVVSH, TVVVH, TVQG, VTTKHXH, v.v…

- Thư tịch lịch sử của Việt Nam và Trung Quốc:

Về sử Việt Nam, Luận án chọn 4 bộ sách sử lớn nhất, tiêu biểu nhất của triều

Nguyễn gồm: ĐNTL 大 南 實 錄 , KĐĐNHĐSL 欽 定 大 南 會 典 事 例 ,

QTCBTY 國 朝 正 編 撮 要 và ĐNLT 大 南 列 傳 . Mỗi bộ sách đều có nhiều dị

bản, ở đây chúng tôi chọn khảo sát các bản có độ tin cậy cao như: ĐNTL bản lưu

giữ tại VNCHN, ký hiệu A.27/1-66, kết hợp với bản dịch của VSH [78 - 87,

2004]; KĐĐNHĐSL ký hiệu VHv.1270/1- 22 của VNCHN kết hợp với bản dịch

của VSH [73, 2005]. Tương tự như thế, chúng tôi chọn bản QTCBTY ký hiệu

R.349, R.351, và R.350 của TVQG, kết hợp với bản dịch của Nhóm nghiên cứu

11

Sử Địa [20, 1971], ĐNLT ký hiệu VHv.1569/1-10 VNCHN kết hợp với bản dịch

của Nxb Thuận Hóa [77].

Về thư tịch lịch sử Trung Quốc, chúng tôi chọn bộ Thanh thực lục 清 實 錄

[153, 1986] kết hợp với bản “Thanh thực lục” Việt Nam Miến Điện Thái quốc

Lão Qua sử liệu trích sao “清 實 彔”越 南 緬 甸 泰 國 老 撾 史 料 摘 抄, do

Nxb Nhân dân Vân Nam xuất bản năm 1986 [166].

- Những tư liệu tiếng Việt, tiếng Trung có liên quan tại các Thư viện ở Hà

Nội.

- Một số tư liệu tiếng Trung có liên quan của các học giả Trung Quốc và

Nhật Bản (thông qua bản dịch tiếng Trung Quốc).

6. Đóng góp của Luận án:

Qua đề tài nghiên cứu của Luận án, chúng tôi hy vọng đạt được một số đóng

góp mới vào việc nghiên cứu lịch sử mối quan hệ ngoại giao giữa hai nước Việt

Nam và Trung Quốc dưới triều Nguyễn giai đoạn 1802 - 1885, tiêu biểu như:

- Phác họa lại bối cảnh lịch sử ngoại giao, và các hình thức giao thiệp chủ

yếu giữa triều đình nhà Nguyễn và nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885.

- Lần đầu tiên Luận án thống kê, khảo sát, đối chiếu, phân loại những văn

kiện ngoại giao mà triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn

1802 – 1885 một cách tương đối đầy đủ và có hệ thống nhằm cung cấp nguồn tư

liệu mang tính tương đối chuẩn xác phục vụ cho giới nghiên cứu, giới ngoại giao

và những học giả quan tâm.

- Tìm hiểu giá trị của nguồn tư liệu văn kiện ngoại giao này trên các phương

diện cụ thể sau: Thứ nhất, đánh giá quan điểm, đường lối ngoại giao của các vị

vua triều đình nhà Nguyễn đối với triều đình nhà Thanh giai đoạn này nhằm duy

trì và giữ vững nền độc lập, tự chủ của đất nước bên cạnh một quốc gia láng giềng

vốn có nhiều ưu thế như đất nước Trung Hoa. Thứ hai, Luận án tìm hiểu nét đặc

trưng của các thể loại văn chương hành chính tiêu biểu giai đoạn nửa đầu triều

Nguyễn như: tấu, biểu, sớ, thư, công văn, thiếp v.v...; đồng thời tìm hiểu cách thức

12

sử dụng ngôn từ và nghệ thuật văn chương mang tính ngoại giao từ cấp cao nhất là

vị vua đầu triều cho đến các bậc quan lại thừa hành.

- Thông qua việc thống kê các nguồn tư liệu liên quan, sau khi tiến hành

khảo cứu, tổng hợp và đối chiếu văn bản từ nhiều nguồn khác nhau, Luận án đưa

ra các danh mục về văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn và triều đình

nhà Thanh đã được giám định. Ngoài ra, Luận án cung cấp Niên biểu các sự kiện

ngoại giao tiêu biểu, Danh mục những văn kiện của triều đình nhà Nguyễn gửi

triều đình nhà Thanh, v.v...

Kết cấu của Luận án:

Ngoài phần mở đầu, kết luận, sách tham khảo, phụ lục; nội dung của Luận án

được chia làm 4 chương như sau:

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận án

1.1. Tình hình nghiên cứu

1.2. Cơ sở lý thuyết của đề tài

1.3. Các khái niệm và thuật ngữ liên quan

Tiểu kết chương 1

Chƣơng 2: Khái quát tình hình giao thiệp giữa triều đình nhà Nguyễn và

triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 - 1885.

2.1. Thời điểm mở đầu và kết thúc mối quan hệ giữa triều đình nhà Nguyễn

và triều đình nhà Thanh

2.1.1. Thời điểm mở đầu

2.1.2. Thời điểm kết thúc

2.2. Tình hình giao thiệp giữa triều đình nhà Nguyễn và triều đình nhà Thanh

2.2.2. Tình hình giao thiệp thông qua sứ bộ bang giao

2.2.3. Tình hình giao thiệp thông qua sứ thần, phái viên đi công cán

2.2.4. Tình hình giao thiệp thông qua đường dịch trạm

Tiểu kết chương 2

Chƣơng 3: Khảo sát nguồn tƣ liệu văn kiện ngoại giao của triều đình

nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885

3.1. Công việc biên soạn và lưu trữ văn kiện ngoại giao của triều đình nhà

Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 - 1885

13

3.2. Hiện trạng văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình

nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885

3.2.1. Văn kiện ngoại giao trong Châu bản triều Nguyễn

3.2.2. Văn kiện ngoại giao trong thư tịch Hán Nôm

3.2.3. Văn kiện ngoại giao trong sử tịch

3.3. Đánh giá tổng quan về tình hình văn kiện ngoại giao của triều đình nhà

Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885.

Tiểu kết chương 3

Chƣơng 4: Giá trị nguồn văn kiện ngoại giao của triều đình nhà Nguyễn

gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 – 1885

4.1. Phản ánh đường lối đối ngoại của triều đình nhà Nguyễn đối với triều

đình nhà Thanh giai đoạn 1802 - 1885

4.1.1. Thiết lập và duy trì mối quan hệ bang giao vốn có từ các triều đại trước

4.1.2. Trao đổi nhằm giải quyết các vấn đề song phương

4.1.3. Trao đổi nhằm giải quyết các vấn đề đa phương

4.2. Thể hiện sự phong phú về thể loại và ngôn từ của văn kiện ngoại giao

triều đình nhà Nguyễn gửi triều đình nhà Thanh giai đoạn 1802 - 1885

4.2.1. Về mặt thể loại

4.2.2 Về mặt ngôn ngữ và văn tự

Tiểu kết chương 4

Phần kết luận

TÀI LIỆU THAM KHẢO

14

PHẦN NỘI DUNG

CHƢƠNG 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN

ÁN

1.1. Tình hình nghiên cứu

Mối quan hệ giữa các triều đại phong kiến Việt Nam với các triều đại phong

kiến Trung Quốc luôn là lĩnh vực thu hút sự quan tâm nghiên cứu và khai thác của

giới học thuật không chỉ của Việt Nam, Trung Quốc mà còn của nhiều nước trên

thế giới. Chính vì thế, có khá nhiều những công trình nghiên cứu về mối quan hệ

giữa hai bên trên tổng thể các góc độ, khía cạnh lẫn từng vấn đề đơn lẻ; cả về từng

triều đại cho đến tổng quan mối quan hệ theo chiều dài lịch sử. Do đó, mối quan

hệ giữa triều đình nhà Nguyễn với triều đình nhà Thanh có thể được tiến hành

nghiên cứu riêng rẽ thành một giai đoạn mà cũng có khi được đặt trong suốt chặng

đường quan hệ giữa hai nước qua các triều đại phong kiến; mối quan hệ này còn

có thể được đặt thành trọng tâm nghiên cứu mà cũng có thể được đề cập cùng với

các vấn đề khác hoặc được đặt song hành cùng mối quan hệ với các quốc gia khác

của triều Nguyễn. Trước tình hình đó, Luận án cố gắng tập trung đánh giá những

công trình của học giả đi trước có liên quan trực tiếp đến mối quan hệ giữa triều

đình nhà Nguyễn và triều đình nhà Thanh.

1.1.1. Những công trình nghiên cứu của học giả trong nước

* Trước tiên, Luận án xin được đề cập đến những công trình viết về lịch sử

mối quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc trải qua các triều đại phong

kiến nói chung, trong đó triều Nguyễn được xem như một phần của chặng đường

lịch sử đó:

Năm 1945, Sông Bằng Bế Lãng Ngoạn cho ra đời cuốn sách Việt Hoa thông

sứ sử lược gồm 171 trang khổ nhỏ [63], bước đầu khái quát một số khía cạnh tiêu

biểu về mối quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Hoa như: khái quát

nguyên nhân việc cống hiến, về cống phẩm, tước phong, hành trình sứ thần Việt

Nam sang Trung Quốc và sứ thần Trung Quốc sang Việt Nam, nghi lễ tiếp rước sứ,

công quán, lễ tuyên phong; đồng thời tác giả tìm hiểu mối duyên giàng buộc giữa

sứ thần Trung Hoa với sứ thần Việt Nam; về sứ mệnh, hành vi và tiết tháo của một