Nghiên cứu ứng dụng chế phẩm từ kiến và trứng gai đen (Polyrhachis Dives) làm tăng sức khoẻ cho người cao tuổi

bé y tÕ

vô y häc cæ truyÒn

b¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi KHCN cÊp bé

nghiªn cøu øng dông chÕ phÈm tõ kiÕn

vµ trøng kiÕn gai ®en (polyrhachis dives)

lµm t¨ng søc khoÎ cho ng−êi cao tuæi

chñ nhiÖm ®Ò tµi: bsCKII ph¹m h−ng cñng

§ång chñ nhiÖm: TS NguyÔn ThÞ V©n Th¸i

6097

14/9/2006

hµ néi - 2006

1

C¸c ch÷ viÕt t¾t trong b¸o c¸o

TT Ch÷ viÕt t¾t ý nghÜa

1 d®vn D−îc ®iÓn ViÖt Nam

2 HA HuyÕt ¸p

3 MDA Manylo dialdehyd

4 RLCD Rèi lo¹n c−¬ng d−¬ng

5 RTK R−îu kiÕn vµ trøng kiÕn

6 TCCS Tiªu chuÈn c¬ së

7 YHCT Y học cổ truyền

2

§Æt vÊn ®Ò

T¹i ViÖt Nam, viÖc sö dông c«n trïng lµm thøc ¨n, lµm thuèc phßng vµ ch÷a

bÖnh ®· cã tõ xa x−a [5]. Theo kinh nghiÖm d©n gian, kiÕn gai ®en (H¾c m· nghi) ®·

®−îc sö dông nhiÒu trong Èm thùc vµ trong y häc. KiÕn cã t¸c dông thanh nhiÖt, gi¶i

®éc, tiªu thòng, trøng kiÕn dïng ®Ó båi bæ khÝ lùc, lµm cho sèng l©u, trÎ ®Ñp [27];

[28]. HiÖu qu¶ ch÷a bÖnh cña mét sè loµi c«n trïng ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh trong c¸c

c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c nhµ y sinh häc, chñ yÕu c¸c nhµ c«n trïng häc ë c¸c

nuíc nh−: Trung quèc, Mü, Mªhic«, Nga, Hµn quèc. C¸c lo¹i c«n trïng tuy c¬ thÓ bÐ

nhá, nh−ng nÕu ®−îc nh©n nu«i thµnh mét sinh khèi lín , sÏ cung cÊp ra nh÷ng s¶n

phÈm cã gi¸ trÞ cao vÒ dinh d−ìng vµ ch÷a ®−îc mét sè bÖnh m¹n tÝnh. HiÖn nay, c¸c

chÕ phÈm tõ c«n trïng ®· cã b¸n réng r·i trªn thÞ tr−êng (t¹i B¾c Kinh mét hép kiÕn

®en (200gram) ®−îc b¸n víi gi¸ 500 nh©n d©n tÖ, mét kilogram trøng kiÕn cã gi¸ trÞ

4500 USD vµ mét chai r−îu kiÕn hoÆc r−îu mèi cã gi¸ vµo kho¶ng 12 USD [16].

Qua nghiªn cøu chóng t«i nhËn thÊy, loµi kiÕn gai ®en Polyrhachis dives

Smith ë n−íc ta cã h×nh d¸ng vµ tËp tÝnh sinh sèng gièng víi loµi kiÕn gai ®en

Polyrhachis vicina Roger Trung Quèc- mét loµi kiÕn ®· ®−îc sö dông réng r·i lµm

thùc phÈm chøc n¨ng, thuèc ch÷a bÖnh, trong ®ã cã ®iÒu trÞ bÖnh v« sinh nam. HiÖn

nay ë n−íc ta, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ t¸c dông cã lîi cña c«n trïng cßn ch−a

nhiÒu. §Æc biÖt ch−a cã nghiªn cøu ®¸nh gi¸ kh¸ch quan hiÖu qu¶, còng nh− c¬

chÕ t¸c dông cña c¸c vÞ thuèc, bµi thuèc ®−îc bµo chÕ tõ c«n trïng. §©y lµ mét trong

nh÷ng nguyªn nh©n h¹n chÕ viÖc sö dông c¸c loµi c«n trïng ®Ó lµm thuèc trong

ch¨m sãc søc khoÎ con ng−êi. Nh»m gãp phÇn kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ sö dông cña kiến

gai đen, một nguån d−îc liÖu quÝ tõ c«n trïng trong ch¨m sãc søc khoÎ céng ®ång,

chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi:

“ Nghiªn cøu, øng dông chÕ phÈm tõ kiÕn vµ trøng kiÕn gai ®en

(Polyrhachis Dives) lµm t¨ng søc khoÎ cho ng−êi cao tuæi”

Để triÓn khai ®Ò tµi, chóng t«i thực hiện những nội dung sau:

1. TËp hîp, ph©n tÝch c¸c th«ng tin cã liªn quan vÒ kiÕn, nghiªn cøu x©y dùng qui

tr×nh nh©n nu«i kiÕn trong phßng thÝ nghiÖm.

2. Nghiªn cøu thµnh phÇn ho¸ häc, hoạt chất sinh học của kiÕn và trứng kiến

3. Nghiªn cøu x©y dùng quy tr×nh bµo chÕ r−îu thuèc trøng kiÕn (RTK) theo ¸cc quy

®Þnh trong D−îc ®iÓn ViÖt Nam III.

4. Nghiªn cứu thực nghiệm t¸c dụng dược lý. иnh gi¸ tÝnh an toµn cña chÕ phÈm

RTK.

5. §¸nh gi¸ t¸c dông cña chÕ phÈm RTK trªn ng−êi t×nh nguyÖn vµ bÖnh nh©n suy

gi¶m chøc n¨ng sinh dôc.

3

Ch−¬ng 1. Tæng quan tµi liÖu

1.1.T×nh h×nh nghiªn cøu vµ sö dông c«n trïng trong Èm thùc vµ y häc

Loµi kiÕn th−êng sèng thµnh ®µn, cã tæ chøc ph©n c«ng râ rµng. Mét ®µn kiÕn

lín cã thÓ cã hµng chôc kiÕn chóa, hµng tr¨m kiÕn ®ùc, kiÕn thî. KiÕn thî ®¶m nhËn

mäi c«ng viÖc nh− gi÷ nhµ, ®i kiÕm ¨n, canh g¸c...cung cÊp thøc ¨n cho kiÕn chóa vµ

kiÕn ®ùc. KiÕn sö dông qu¶, h¹t, lµm thøc ¨n. Thøc ¨n cña kiÕn lµ chÊt th¶i cña rÖp

c©y cã chøa ®−êng vµ c¸c chÊt dinh d−ìng kh¸c (s©u ngµi, x¸c chÕt,...). ë ViÖt Nam,

theo kÕt qu¶ ®iÒu tra n¨m 1967-1968, ®· ph¸t hiÖn ®−îc 38 loµi. T¹i Héi th¶o khoa

häc khu vùc ASEAN (2001), sè l−îng loµi kiÕn cã mÆt ë ViÖt Nam ®· ®−îc x¸c ®Þnh

lµ 55 loµi. VÒ ý nghÜa kinh tÕ cña c¸c loµi kiÕn vµ vai trß cña chóng trong tù nhiªn,

chóng ta cã thÓ thÊy kiÕn võa cã lîi vµ võa cã h¹i gièng nh− yÕu tè tù nhiªn kh¸c.

VÊn ®Ò quan träng lµ ë chç con ng−êi hiÓu biÕt chóng ®Õn ®©u vµ cã thÓ chÕ ngù hay

khai th¸c chóng mét c¸ch cã hiÖu qu¶. ViÖc ®ã hoµn toµn phô thuéc vµo tr×nh ®é

ph¸t triÓn khoa häc ë mçi céng ®ång d©n c−. C¸c chÊt ®¸ng chó ý trong c¬ thÓ kiÕn

lµ acid formic, hydrocacbon alphatic, isoxanthopterin, 2-amino-6-hydroxypteridin vµ

bioterin. KiÕn cã gi¸ trÞ dinh d−ìng cao, c¬ thÓ cã chøa 40-67% Albumin víi 28 lo¹i

acid gèc amin tù do vµ 8 lo¹i acid amin kh«ng thay thÕ, rÊt cÇn cho c¬ thÓ con ng−êi;

®ång thêi c¬ thÓ kiÕn cßn chøa nhiÒu lo¹i vitamin vµ nguyªn tè vi l−îng. KiÕn ®−îc

sö dông trong Èm thùc, b¶o vÖ thùc vËt vµ ch¨m sãc søc khoÎ céng ®ång. Trong ®Ò

tµi nµy, chóng t«i tr×nh bµy vai trß cña kiÕn ®èi víi y häc vµ Èm thùc.

1.1.1. C«n trïng – nguån thùc phÈm

Trong lÞch sö cæ x−a, khi t×m kiÕm thøc ¨n con ng−êi ®· sö dông mét sè loµi c«n

trïng lµm nguån thùc phÈm. T¹i Ir¾c, hµng n¨m cã kho¶ng 35 tÊn c«n trïng ®−îc thu

thËp vµ b¸n trªn thÞ tr−êng dïng lµm thùc phÈm. Ng−êi d©n Mªhic« rÊt thÝch ¨n

trøng cµ cuèng nªn hä ®· ph¶i d×m nh÷ng tÊm v¶i xuèng n−íc ®Ó cµ cuèng ®Î hµng

triÖu trøng råi ®em trøng ®ã ph¬i kh« vµ ®Ó dµnh lµm thµnh b¸nh ngät ¨n quanh n¨m.

T¹i Th¸i Lan, cµ cuèng ®−îc xÕp hµng ®Çu b¶ng trong nhãm c¸c thùc phÈm c«n

trïng cïng víi dÕ mÌn, bä xÝt, bä xin c¬m, nhéng d©u t»m, nhéng non chuån chuån

lín (hä Aeschnidae vµ hä Libellulidae), nhéng non cña bä hung ®Êt (Copris sp,

Onthophagous sp.) hay c¸nh cøng ë n−íc [12].

Mét sè s¶n phÈm trong d©n gian th−êng thÊy nh− ch¸o kiÕn ®en víi ®Ëu phô,

trøng kiÕn ba mïi, trøng kiÕn hÊp, b¸nh m¹ch kim c−¬ng vµ x«i kiÕn v.v... Trøng

kiÕn h¬i ®éc, nh−ng biÕt dïng sÏ rÊt tèt ®Ó bæ khÝ lùc, c¶i l·o hoµn ®ång, sèng l©u,

trÎ ®Ñp. ViÖt Nam ta cã nhiÒu gièng kiÕn, song ®−îc sö dông nhiÒu trong Èm thùc

4

th−êng lµ nh÷ng loµi kiÕn cã mÆt trong c¸c bµi thuèc y häc cæ truyÒn nh−: kiÕn ®en -

Formica fusca Linnaeus, thuéc hä kiÕn - Formicidae, kiÕn ®á - Camponotus gåm

c¸c loµi: C. marginosus Latr., C. Liguiperlus Linnaeus, kiÕn n©u - Manomorium

Formicidae, kiÕn kh©u - Oecophylia, kiÕn Bäng – Cremastogaster v.v....[5].

1.1.2. C«n trïng nguån d−îc liÖu ch÷a bÖnh

Loµi kiÕn ®−îc sö dông nhiÒu trong Y häc Cæ truyÒn vµ trong v¨n hãa Èm

thùc lµ kiÕn gai ®en (h¾c m· nghi). KiÕn vµ trøng kiÕn cã rÊt nhiÒu t¸c dông tèt ®èi

víi c¬ thÓ nhÊt lµ phô n÷ sau khi sinh. KiÕn lµ nguån d−îc liÖu quÝ cã t¸c dông bæ

d−ìng, c¶i l·o hoµn ®ång vµ ch÷a ®−îc mét sè bÖnh nh− viªm tai, suy gi¶m chøc

n¨ng sinh dôc [5], [13]. S¶n phÈm sinh häc do c«n trïng nãi chung vµ kiÕn nãi riªng

tiÕt ra ®−îc dïng lµm thuèc ch÷a bÖnh viªm tai, ®iÕc... Ngoµi ra, kiÕn cßn lµ mét vÞ

thuèc quÝ ®Ó ®iÒu trÞ nh÷ng vÕt th−¬ng phÇn mÒm l©u khái, cÇm m¸u, gi¶m

®au...[12].

Tõ chiÕn tranh ThÕ giíi Thø NhÊt, tiÕn sÜ W. S. Baer ®· ghi nhËn biÖn ph¸p sö

dông gißi ruåi nhµ ®−îc nu«i v« trïng cã t¸c dông ch÷a lµnh c¸c vÕt th−¬ng, bëi v×

gißi ¨n hÕt c¸c vi sinh vËt lµm mñ vµ g©y nhiÔm trïng, 92% trong sè 600 bÖnh nh©n

®−îc ®iÒu trÞ b»ng ph−¬ng ph¸p nµy ®Òu ®· khái h¼n. TiÕn sü William Robonson ®·

t¸ch chiÕt ®−îc mét chÊt lµ chÝnh chÊt tiÕt cña gißi cã t¸c dông chèng nhiÔm trïng

vÕt th−¬ng nh− b¶n th©n c¸c con gißi. ChÊt ®−îc biÕt lµ allantoin, th«ng th−êng cã ë

thÞ th−êng vµ ®−îc m« t¶ lµ v« h¹i, kh«ng mïi, kh«ng vÞ, trong suèt, kh«ng ®au, chÕ

thµnh r−îu rÎ tiÒn ®−îc dïng cho bÖnh loÐt m¹n tÝnh, báng vµ vÕt th−¬ng ®¬n gi¶n,

kÝch thÝch côc bé. Do vËy ®Æc biÖt tèt cho xö lý c¸c vÕt th−¬ng s©u nh− bÖnh tuû

x−¬ng, lµ n¬i mµ phÇn bªn trong cña vÕt th−¬ng cÇn ®−îc ch÷a trÞ tr−íc tiªn. ChÝnh

v× thÕ Robinson tin r»ng dung dÞch allantoin sÏ thay thÕ ®−îc c¸c con gißi sèng trong

x−¬ng xö lý, bëi v× thËt ra c¸c con gißi ®· ¨n bªn ngoµi mµng ho¹i tö, giÕt c¸c vi

khuÈn vµ tiÕp tôc dïng allantoin do chóng tiÕt ra ®i s©u vµo vÕt th−¬ng nªn cã kÕt

qu¶ h¬n nhiÒu so víi xö lý b»ng dông cô y tÕ [12].

Qu¸ch Lai V−îng (1987) cho biÕt kiÕn cã t¸c dông bæ thËn, kiÖn tú, d−ìng

can, vinh c©n, bæ mµ kh«ng t¸o, rÊt nhiÒu ng−êi sau khi ¨n kiÕn thÊy tinh thÇn h−ng

phÊn, ¨n uèng ngon miÖng [52].

Lý T©n Thµnh (1990) nghiªn cøu cho biÕt sö dông bét kiÕn th−êng xuyªn cã

t¸c dông phßng trÞ bÖnh viªm khíp d¹ng thÊp, liÖt d−¬ng, hoa m¾t tuæi giµ, viªm gan

m¹n, mÊt ngñ...Riªng kiÕn gai ®en cã t¸c dông t− bæ t−¬ng ®èi m¹nh, th−êng dïng

trong tr−êng hîp bÖnh l©u ngµy, phô n÷ Ýt s÷a [53].

T¹i ViÖt Nam viÖc sö dông c«n trïng vµ chÕ phÈm cña chóng trong ch¨m sãc

søc khoÎ ban ®Çu t¹i céng ®ång ®· cã tõ xa x−a. Nh÷ng kinh nghiÖm d©n gian quÝ

b¸u ®ã ®−îc l−u truyÒn tõ thÕ hÖ nµy qua thÕ hÖ kh¸c vµ ®−îc g×n gi÷ nh− bÝ quyÕt

5

riªng cña tõng dßng hä t¹i céng ®ång d©n téc thiÓu sè. HiÖn nay viÖc sö dông c«n

trïng ®−îc phæ biÕn réng h¬n trong céng ®ång. §· cã mét sè nghiªn cøu vÒ gi¸ trÞ

dinh d−ìng, t¨ng c−êng trÝ nhí, t¸c ®éng lªn hÖ thèng miÔn dÞch cña sinh phÈm tõ

t»m, mèi, kiÕn, ch©u chÊu, s©u chÝt...nh»m gãp phÇn kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña c«n trïng

trong Èm thùc vµ y häc [16]; [23]; [24]; [26]; [33].

Mét sè loµi kiÕn ®en ®· ®−îc ®ång bµo c¸c d©n téc thiÓu sè thuéc vïng nói

phÝa B¾c( L¹ng S¬n, B¾c C¹n, Lai Ch©u, Phó Thä, B¾c Giang...) thu gom kiÕn vµ

trøng kiÕn sö dông lµm nguån thùc phÈm ®Æc s¶n cã gi¸ trÞ dinh d−ìng cao.Ng−êi

d©n ë vïng nµy cßn dïng kiÕn tr−ëng thµnh gi· nhá lµm thuèc ch÷a c¸c vÕt th−¬ng,

môn nhät .

Trong kho¶ng mét vµi n¨m gÇn ®©y, hµng ngµy qua cöa khÈu H÷u NghÞ Quan,

§ång §¨ng ®· diÔn ra viÖc t¸i xuÊt kiÕn ®«ng l¹nh víi khèi l−îng lín loµi kiÕn

Polyrhachis vicina Roger (tªn kh¸c lµ Polyrhachis afinis Smith) gÇn gièng víi loµi

Polyrhachis dives Smith cña ViÖt nam.. Loµi kiÕn Polyrhachis vicina ®· ®−îc sö

dông ®Ó ®iÒu trÞ bÖnh viªm khíp, thÊp khíp, ®au gan, bÖnh hen. KiÕn ®−îc nh©n nu«i

ë Trung Quèc, ®ãng gãi ®«ng l¹nh sau ®ã nhËp vµo cöa khÈu §ång §¨ng råi xuÊt ë

c¶ng H¶i Phßng ®Ó chuyÓn sang §µi Loan vµ mét sè n−íc trong khu vùc. ... V× theo

kinh nghiÖm cña ng−êi Trung Quèc th× “Muèn sèng l©u h·y ¨n mèi vµ kiÕn” [51].

Theo dù b¸o cña Liªn HiÖp Quèc, ®Õn n¨m 2050 d©n sè thÕ giíi sÏ t¨ng tõ 6 tû

lªn 9.3 tû ng−êi, trong ®ã Ên ®é lµ 1.6 tû (t¨ng 60%). Mü hiÖn cã 283 triÖu sÏ thµnh

400 triÖu (chñ yÕu do nhËp c−). D©n sè ch©u Phi t¨ng tõ 1 tû thµnh 2 - 3 tû. Tuæi thä

trung b×nh cña n÷ giíi lµ 80, cña nam giíi lµ 75. Trung Quèc sÏ cã kho¶ng 99 triÖu

ng−êi cã tuæi trªn 80 so víi 11 triÖu hiÖn nay. C¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn (ch©u

©u, B¾c Mü, NhËt...) sÏ ph¶i ®èi mÆt víi hiÖn t−îng “c«ng d©n giµ”. Tõ ®ã sÏ xuÊt

hiÖn mét nhu cÇu lín vÒ c¸c s¶n phÈm cho líp “c«ng d©n giµ” nh− c¸c lo¹i mü phÈm

ch¨m sãc s¾c ®Ñp, thùc phÈm chøc n¨ng ch¨m sãc søc kháe... Nh»m gãp phÇn n©ng

cao chÊt l−îng cuéc sèng vµ phßng bÖnh cho ng−êi cao tuæi cÇn cã thùc phÈm thuèc

dµnh riªng nh»m ®¸p øng cuéc sèng t©m sinh lý kháe m¹nh, yªu ®êi, ¨n uèng ngon

miÖng v.v…. Do vËy, c¸c thùc phÈm chøc n¨ng cã nguån gèc tù nhiªn rÊt cÇn cho

d©n c− thÕ kØ 21.

1.2. Tæng quan vÒ bÖnh häc nguêi cao tuæi

1.2.1. Sinh lý häc ng−êi cao tuæi

Theo quy luËt sinh häc, con ng−êi tr¶i qua thêi gian sinh tr−ëng, ph¸t triÓn,

tån t¹i, c¸c tæ chøc trong c¬ thÓ cã nh÷ng biÕn ®æi nhÊt ®Þnh dÉn ®Õn tuæi giµ vµ tiÕp

theo lµ c¸i chÕt. Nh÷ng biÕn ®æi nµy cã thÓ thÊy ë c¸c møc tÕ bµo, tæ chøc, c¬

quan...: