Nghiên Cứu Thành Phần Loài Và Đề Xuất Các Giải Pháp Bảo Tồn Và Phát Triển Song Mây Ở Vùng Duyên Hải Nam Trung Bộ Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PTNT

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP

NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG

NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN LOÀI VÀ ĐỀ XUẤT

CÁC GIẢI PHÁP BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỂN

SONG MÂY Ở VÙNG DUYÊN HẢI NAM TRUNG BỘ

VIỆT NAM

CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN RỪNG

MÃ NGÀNH: 8620211

LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN RỪNG

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. TS. NGUYỄN QUỐC DỰNG

2. PGS.TS. TRẦN NGỌC HẢI

Hà Nội, 2022

i

LỜI CAM ĐOAN

Sau thời gian học tập và thực hiện đề tài nghiên cứu, đến nay tôi đã

hoàn thành chương trình học tập theo quy định và hoàn thành luận văn Thạc

sĩ. Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ với đề tài: “Nghiên cứu thành phần

loài và đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển song mây ở vùng Duyên

hải Nam Trung Bộ Việt Nam" là công trình nghiên cứu của riêng tôi, số liệu

nghiên cứu thu được từ thực nghiệm và không sao chép.

Hà Nội, ngày tháng năm 2022

Người cam đoan

Nguyễn Thị Bích Phượng

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành chương trình đào tạo Sau Đại học của trường Đại học

Lâm nghiệp Việt Nam, được sự đồng ý của Phòng Đào tạo sau đại học, Khoa

Quản lý tài nguyên rừng và Môi trường, tôi tiến hành nghiên cứu đề tài

"Nghiên cứu thành phần loài và đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển

song mây ở vùng Duyên hải Nam Trung Bộ Việt Nam".

Trong quá trình hoàn thành luận văn, ngoài sự nỗ lực của bản thân, tôi

đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ nhiệt tình của quý thầy giáo, cô giáo, các

tổ chức, cá nhân.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn TS. Nguyễn Quốc Dựng và NGƯT.

PGS.TS. Trần Ngọc Hải đã giúp đỡ và hướng dẫn tôi trong quá trình nghiên

cứu và thực hiện luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy giáo, cô giáo trong Phòng Đào tạo

Sau đại học, Khoa Quản lý tài nguyên rừng và Môi trường - trường Đại học

Lâm nghiệp Việt Nam đã luôn động viên, giúp đỡ tôi nhiệt tình và chỉ dẫn

nhiều ý kiến chuyên môn quan trọng, giúp tôi nâng cao chất lượng luận văn.

Qua đây, tôi cũng xin trân trọng cảm ơn sự tạo điều kiện của các nhà

quản lý, cán bộ công nhân viên chức Chi cục Kiểm lâm các tỉnh khu vực

Duyên Hải Nam Trung Bộ Việt Nam trong quá trình thu thập tài liệu nghiên

cứu thực hiện đề tài. Tôi xin cảm ơn các tác giả của các tài liệu mà đề tài đã

sử dụng.

Tôi xin cam đoan các kết quả, số liệu được trình bày trong luận văn là

trung thực, khách quan. Mặc dù bản thân đã nỗ lực cố gắng nhưng trong quá

trình thực hiện đề tài không thể tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận

được sự đóng góp ý kiến quý báu để bản luận văn được hoàn thiện hơn.

Xin trân trọng cảm ơn!

Hà Nội, ngày tháng năm 2022

Tác giả

Nguyễn Thị Bích Phượng

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................i

LỜI CẢM ƠN..................................................................................................ii

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT...............................................................vi

DANH MỤC CÁC BẢNG ............................................................................vii

DANH MỤC CÁC HÌNH............................................................................viii

ĐẶT VẤN ĐỀ .................................................................................................. 1

Chương 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.................................... 3

1.1. Thông tin chung song mây...................................................................... 3

1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài........................................................ 4

1.2.1 Nghiên cứu về phân loại và phân bố................................................. 4

1.2.2. Đặc điểm sinh thái và phát triển của song mây ............................... 5

1.2.3. Bảo tồn và sử dụng song mây........................................................... 7

1.3. Tình hình nghiên cứu trong nước ........................................................... 9

1.3.1. Thành phần loài và phân bố............................................................. 9

1.3.2. Nghiên cứu về đặc điểm sinh thái................................................... 11

1.3.3. Bảo tồn, sử dụng song mây............................................................. 12

1.4. Luận giải về việc đặt ra mục tiêu và những nội dung cần nghiên cứu

của đề tài ...................................................................................................... 15

Chương 2. ĐỐI TƯỢNG, MỤC TIÊU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG

PHÁP NGHIÊN CỨU................................................................................... 19

2.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................... 19

2.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................. 19

2.2.1. Mục tiêu tổng quát.......................................................................... 19

2.2.2. Mục tiêu cụ thể................................................................................ 19

2.3. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 19

2.4. Nội dung nghiên cứu............................................................................. 19

2.4.1. Nghiên cứu thành phần loài và phân bố song mây ở vùng Duyên

hải Nam Trung Bộ .................................................................................... 19

iv

2.4.2. Nghiên cứu đánh giá các loài song mây bị đe dọa nguy cấp, quý, hiếm 20

2.4.3. Nghiên cứu, đánh giá các loài song mây có giá trị kinh tế cao và đề

xuất gây trồng, phát triển ......................................................................... 20

2.5. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 20

2.5.1. Phương pháp nghiên cứu nội dung 1: nghiên cứu thành phần loài

và phân bố song mây ở vùng Duyên hải Nam Trung Bộ.......................... 20

2.5.2. Phương pháp nghiên cứu nội dung 2: nghiên cứu, đánh giá giá

trị bảo tồn ................................................................................................. 23

2.5.3. Phương pháp nghiên cứu nội dung 3: nghiên cứu, đánh giá các loài

song mây có giá trị kinh tế cao và đề xuất gây trồng, phát triển............. 24

Chương 3. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ XÃ HỘI KHU VỰC

NGHIÊN CỨU............................................................................................... 26

3.1. Điều kiện tự nhiên, tài nguyên và cảnh quan môi trường .................... 26

3.1.1. Vị trí địa lý...................................................................................... 26

3.1.2. Địa hình .......................................................................................... 27

3.1.3. Thổ nhưỡng..................................................................................... 28

3.1.4. Khí hậu – Thủy văn......................................................................... 29

3.1.5. Thảm thực vật rừng ........................................................................ 31

3.2. Điều kiện kinh tế xã hội........................................................................ 34

3.2.1. Dân số, dân tộc và lao động........................................................... 34

3.2.2. Thực trạng phát triển kinh tế.......................................................... 35

Chương 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN........................ 37

4.1. Thành phần, dạng sống, phân bố và sinh thái song mây ở vùng Duyên

hải Nam Trung Bộ ....................................................................................... 37

4.1.1. Thành phần loài, dạng sống và phân bố song mây........................ 37

4.1.2. Đặc điểm sinh thái song mây theo sinh cảnh sống......................... 46

4.2. Đánh giá các loài song mây bị đe doạ nguy cấp, quý, hiếm có giá trị

bảo tồn cao. .................................................................................................. 50

v

4.2.1. Các loài song mây đặc hữu ............................................................ 50

4.2.2. Đánh giá các loài song mây nguy cấp, quý, hiếm.......................... 52

4.2.3. Đề xuất các phương án và khu vực bảo tồn song mây theo tỉnh.... 60

4.3. Đánh giá các loài song mây có giá trị kinh tế cao và đề xuất gây trồng,

phát triển. ..................................................................................................... 66

4.3.1. Hiện trạng gây trồng song mây và các mô hình gây trồng phát triển

song mây ................................................................................................... 66

4.3.2. Tiêu chí đánh giá các loài song mây có giá trị sử dụng ................ 69

4.3.3. Thành phần loài và một số đặc điểm sinh thái các loài có giá trị

sử dụng..................................................................................................... 69

4.3.4. Đề xuất một số giải pháp phát triển song mây ở Vùng Duyên Hải

Nam Trung Bộ........................................................................................... 74

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ...................................................................... 77

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 79

PHỤ LỤC

vi

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

STT Viết tắt Viết đầy đủ

1 DHNTB Duyên hải Nam Trung Bộ

2 IUCN Liên minh Bảo tồn thiên nhiên Quốc tế

3 Khu BTTN Khu Bảo tồn thiên nhiên

4 VQG Vườn Quốc Gia

5 WWF Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn Thiên nhiên

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 3.1. Thống kê dân số và lao động vùng DHNTB năm 2019 ................. 34

Bảng 4.1. Danh lục song mây vùng Duyên hải Nam Trung Bộ ..................... 37

Bảng 4.2. Danh sách các loài song mây mới mô tả cho khoa học vùng Duyên

hải Nam Trung Bộ........................................................................................... 41

Bảng 4.3. Phân bố song mây theo đai cao ...................................................... 45

Bảng 4.4. Danh sách các loài song mây đặc hữu vùng Duyên hải Nam Trung Bộ50

Bảng 4.5. Đánh giá tình trạng các loài song mây trong tự nhiên.................... 54

Bảng 4.6. Đề xuất phân hạng mức độ đe dọa các loài song mây ................... 58

Bảng 4.7. Đề xuất phương án và danh sách các khu vực bảo tồn các loài song

mây bị đe dọa theo tỉnh ................................................................................... 60

Bảng 4.8. Danh sách các loài song mây được gây trồng ................................ 66

Bảng 4.9. Danh sách các loài có giá trị sử dụng và một số đặc điểm sinh thái70

Bảng 4.10. Đề xuất danh sách các loài song mây và giải pháp gây trồng,

phát triển ...............................................................................................74

viii

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 1.1. Một số hình thái bẹ thân song mây (ảnh: Nguyễn Quốc Dựng)....... 3

Hình 2.1. Mức độ đe dọa theo IUCN, 2019.................................................... 23

Hình 3.1. Sơ đồ các tỉnh vùng Duyên hải Nam Trung Bộ.............................. 26

Hình 4.1. Tỷ lệ các chi song mây của vùng Duyên hải Nam Trung Bộ......... 40

Hình 4.2. Các loài song mây phân bố theo tỉnh vùng Duyên hải Nam

Trung Bộ.................................................................................................. 44

Hình 4.3. Phân bố song mây theo đai cao ở vùng Duyên hải Nam Trung Bộ 46

Hình 4.4. Phân bố song mây theo các kiểu rừng chính ở Việt Nam............... 48

Hình 4. 5. Song mây phổ biến dưới rừng lá rộng thường xanh ở Hòn Bà...... 49

Hình 4.6. Mô hình Mây nước mỡ dưới tán rừng trồng ở Khánh Hoà ............ 68

1

ĐẶT VẤN ĐỀ

Song mây (Rattan) là tên gọi chung của các loài cây có gai, hầu hết là

thân leo, quả có vảy trong họ Cau (Palmae hay Arecaceae) thuộc lớp thực vật

1 lá mầm (Monocotyledone). Trên thế giới có khoảng 600 loài khác nhau

thuộc 13 chi. Hầu hết các loài song mây phân bố chủ yếu ở các nước nhiệt

đới. Trong nhóm song mây thì chi Calamus là chi lớn nhất với 370 - 400 loài,

phân bố tập trung ở vùng nhiệt đới Châu Phi và các vùng Nam Á, từ Ấn Độ

đến Nam Trung Hoa. Vùng Đông Nam Á là trung tâm phân bố của song mây

trên thế giới với 10 chi trong tổng số 13 chi (Dransfield & Manokaran, 1994).

Việt Nam là một nước nhiệt đới có tính đa dạng sinh học cao, được

đánh giá là một trong những trung tâm đa dạng toàn cầu (WWF, Global 200 -

2000). Song mây cũng là một trong những nhóm thực vật có tính đa rất đa

dạng cao về thành phần loài. Đặc biệt là các tỉnh phía Nam từ Đèo Hải Vân

trở vào có khí hậu mang tính chất nhiệt đới rất rõ rệt, trong đó vùng Duyên

hải Nam Trung Bộ với lượng mưa lớn phù hợp với yêu cầu sinh thái tự nhiên

của nhiều loài song mây và phân bố tập trung số lượng loài lớn nhất ở Việt

Nam. Đây cũng là vùng có khu hệ song mây với tính chất đặc hữu cao với

nhiều loài đặc hữu hẹp của một vùng hoặc của Việt Nam. Không chỉ biết đến

tính đa dạng về thành phần loài, song mây còn rất phong phú về tài nguyên.

Các loài song mây chiếm hầu hết trong các tán rừng, trong đó có nhiều loài có

số lượng cá thể lớn đóng vai trò quan trọng về mặt tài nguyên chỉ đứng sau gỗ

và tre nứa. Hầu hết các loài song mây đều có công dụng, có giá trị kinh tế,

được khai thác sử dụng cho thương mại. Đây là một trong những sản phẩm

ngoài gỗ có giá trị quan trọng đối với phát triển kinh tế nông thôn và chế biến

lâm sản xuất khẩu. Tài nguyên song mây đã cung cấp một nguồn thu nhập

tương đối ổn định cho một bộ phận không nhỏ người nghèo trong các cộng

đồng gần rừng. Song mây là nguyên liệu không thể thay thế của công nghệ

2

mây tre đan, sản xuất đồ gia dụng, trang trí nội thất và là mặt hàng lâm sản

xuất khẩu quan trọng hiện nay. Chính vì vậy, các tỉnh Duyên Hải Nam Trung

Bộ cũng là nơi tập trung nhiều nhà máy và xưởng chế biến mây tre đan nhất

cả nước, đem lại một nguồn lợi kinh tế đáng kể cho ngành lâm nghiệp và nền

kinh tế nước nhà.

Tuy nhiên, nguồn tài nguyên song mây của nước ta cũng chung với tình

trạng của các nguồn tài nguyên rừng khác đang bị suy thoái nặng nề do một

thời gian dài khai thác, sử dụng không hợp lý. Chúng ngày càng cạn kiệt trong

tự nhiên, đã có một số loài bị tuyệt chủng ở Việt Nam, và nhiều loài đứng

trước nguy cơ bị đe doạ tuyệt chủng. Cho tới nay, chúng ta vẫn chưa có giải

pháp phù hợp để quản lý, bảo tồn, phục hồi và phát triển song mây hiệu quả.

Đồng thời, để hoàn thành khóa học thạc sĩ tại trường Đại học Lâm nghiệp, tôi

thực hiện luận văn tốt nghiệp với đề tài mang tên “Nghiên cứu thành phần

loài và đề xuất giải pháp bảo tồn và phát triển song mây ở vùng Duyên hải

Nam Trung Bộ Việt Nam” làm cơ sở tiến tới giải quyết các vấn đề còn tồn tại

về quản lý, bảo tồn và phát triển song mây ở Việt Nam.