Nghiên cứu thành phần loài và đặc điểm phân bố của thân mềm chân bụng (Gastropoda) trên cạn ở rừng Thạch Thành (Thanh Hóa) thuộc vườn quốc gia Cúc Phương

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

LƯƠNG VĂN HÀO

NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN LOÀI VÀ

ĐẶC ĐIỂM PHÂN BỐ CỦA THÂN MỀM

CHÂN BỤNG (Gastropoda) TRÊN CẠN Ở

RỪNG THẠCH THÀNH (THANH HOÁ)

THUỘC VƯỜN QUỐC GIA CÚC PHƯƠNG

Chuyên ngành: Lâm học

Mã số: 60 62 02 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LÂM NGHIỆP

Người hướng dẫn khoa học:

PGS.TS. ĐỖ VĂN NHƯỢNG

Thái Nguyên, 2013

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan bản luận văn này là công trình nghiên cứu thực sự

của cá nhân, đƣợc thực hiện trên cơ sở nghiên cứu thực địa ở rừng Thạch

Lâm, Thạch Thành (Thanh Hóa) thuộc Vƣờn Quốc gia Cúc Phƣơng, Việt

Nam dƣới sự hƣớng dẫn khoa học của PGS. TS. Đỗ Văn Nhƣợng. Các số liệu

về kết quả của luận văn là trung thực, khách quan và chƣa đƣợc công bố trong

bất cứ công trình nghiên cứu nào khác.

Thái Nguyên, tháng 10 năm 2013

Tác giả

Lương Văn Hào

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

ii

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn trƣớc tiên tôi gửi lời cảm ơn sâu sắc tới thầy

giáo PGS. TS. Đỗ Văn Nhƣợng đã trực tiếp hƣớng dẫn, truyền đạt kiến thức

thực tế, phƣơng pháp luận, đôn đốc kiểm tra trong suốt quá trình nghiên cứu.

Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới Ban giám đốc Vƣờn Quốc gia Hoàng

Liên, đặc biệt ông Phạm Văn Đăng, Giám đốc Vƣờn đã tạo điều kiện thuận

lợi để tôi đƣợc tham gia học tập; cảm ơn ông Trƣơng Quang Bích và ông Đỗ

Văn Lập, Ban giám đốc VQG Cúc Phƣơng đã tạo điều kiện, giúp đỡ trong

quá trình nghiên cứu thực địa, cung cấp các tài liệu tham khảo viết luận văn.

Ngoài ra, tôi cũng vô cùng biết ơn các em sinh viên, Lƣu Thị Thanh Hƣơng

(Đại học Sƣ phạm Hà Nội) đã giúp đỡ rất nhiều trong phân tích mẫu, Lƣơng

Văn Hoàng (Đại học Nông Lâm Bắc Giang), Đỗ Đức Sáng (nghiên cứu sinh,

Giảng viên Đại học Tây Bắc) cùng đồng nghiệp và bạn bè Hoàng Trƣờng

Giang, Lã Thị Quỳnh, Chu Văn Tấn, Nguyễn Kim Hoàng, ngƣời vợ và là

đồng nghiệp Nguyễn Thị Hồng Thắm đã trợ giúp và khích lệ tôi trong quá

trình thu thập mẫu vật, tài liệu, chỉnh sửa ảnh, tính toán số liệu phục vụ viết

luận văn.

Nhiều sự giúp đỡ quý báu của cá nhân, ngƣời dân địa phƣơng đã

tham gia trực tiếp vào công việc thực địa, trả lời phỏng vấn, tạo điều kiện

nơi ăn, chỗ ở, qua đây cho tôi gửi lời cảm ơn chân thành tới tất cả sự giúp

đỡ quý báu đó.

Lời cảm ơn chân tình tới các đồng nghiệp nƣớc ngoài, Giáo sƣ Fred

Naggs (Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên London, Anh), Tiến sĩ Miklos Szekeres

(Viện sinh học thực vật, Viện hàn lâm khoa học Hungari) đã trợ giúp về kinh

phí thu thập số liệu hiện trƣờng, cung cấp tài liệu và giúp kiểm tra mẫu vật,

định tên một số loài Ốc cạn ở Thạch Lâm, Thạch Thành, Thanh Hóa.

Thái Nguyên, tháng 10 năm 2013

Tác giả

Lương Văn Hào

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

LỜI CẢM ƠN

MỤC LỤC

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ

MỞ ĐẦU ......................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................... 1

2. Mục tiêu của đề tài ....................................................................................... 2

3. Nội dung và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 3

4. Ý nghĩa nghiên cứu của đề tài ...................................................................... 3

Chƣơng 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ................................................... 4

1.1. Tổng quan nghiên cứu ............................................................................... 4

1.1. 1. Nghiên cứu Thân mềm Chân bụng trên thế giới ................................... 4

1.1.2. Nghiên cứu Thân mềm Chân bụng ở Việt Nam ..................................... 5

1.1.3. Nghiên cứu ở VQG Cúc Phương ............................................................ 8

1.2. Một số nét khái quát khu vực nghiên cứu ............................................... 10

1.2.1. Vị trí địa lý ........................................................................................... 10

1.2.2. Đặc điểm địa hình ................................................................................ 10

1.2.3. Khí hậu, thủy văn ................................................................................. 12

1.2.3.1. Chế độ nhiệt ...................................................................................... 12

1.2.3.2. Chế độ mưa ....................................................................................... 12

1.2.3.3. Độ ẩm không khí .............................................................................. 12

1.2.3.4. Thủy văn ............................................................................................ 13

1.2.3.5. Đặc điểm khu hệ động, thực vật ở Thạch Lâm, Thạch Thành .......... 14

1.2.4. Tình hình kinh tế và xã hội ................................................................... 16

1.2.4.1. Cơ cấu kinh tế ................................................................................... 16

1.2.4.2. Cơ sở hạ tầng .................................................................................... 17

1.2.4.3. Tình hình y tế, giáo dục, văn hóa ...................................................... 17

1.2.4.4. Thành phần dân tộc ........................................................................... 17

Chƣơng 2: NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU................ 19

2.1. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................... 19

2.1.1. Đối tượng nghiên cứu .......................................................................... 19

2.1.2. Phạm vi nghiên cứu Thân mềm Chân bụng trên cạn ........................... 19

2.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu ........................................................... 20

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

iv

2.2.1. Thời gian nghiên cứu ........................................................................... 20

2.2.2. Địa điểm nghiên cứu ............................................................................ 20

2.3. Nội dung và phƣơng pháp nghiên cứu .................................................... 21

2.3.1. Nội dung nghiên cứu ............................................................................ 21

2.3.1. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................... 21

2.3.1.1. Phương pháp nghiên cứu ngoài thực địa .......................................... 21

2.3.1.2. Điều tra, phỏng vấn dân địa phương................................................. 23

2.3.1.3. Phương pháp phân tích trong phòng thí nghiệm .............................. 23

2.3.1.4. Giải pháp thực hiện đề tài ................................................................. 25

Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ....................... 27

3.1. Thành phần loài và đa dạng thân mềm chân bụng ở khu vực nghiên cứu....... 27

3.1.1. Thành phần loài khu vực nghiên cứu ................................................... 27

3.1.2. Mức độ đa dạng các loài Ốc cạn khu vực nghiên cứu ......................... 34

3.1.2.1. Đa dạng loài khu vực nghiên cứu ..................................................... 34

3.1.2.2. Đặc điểm hình thái các loài trong khu vực nghiên cứu .................... 36

3.2. Đặc điểm phân bố ở khu vực nghiên cứu ............................................... 55

3.2.1. Phân bố loài theo sinh cảnh ................................................................. 61

3.2.1.1. Rừng già trên núi đá vôi (Rgnđ) ....................................................... 61

3.2.1.2. Rừng thứ sinh trên núi đá vôi (Rtsnđ)................................................ 63

3.2.1.3. Rừng nghèo trên núi đá vôi (Rnnđ)................................................... 66

3.2.1.4. Rừng thứ sinh trên đồi đất (Ttsđđ) .................................................... 68

3.2.1.5. Tre, nứa (Tr) ...................................................................................... 70

3.2.1.6. Rừng tái sinh sau nương rẫy (Rtsnr) ................................................ 72

3.2.1.7. Sinh cảnh nhân tác (Nr).................................................................... 74

3.2.2. Phân bố theo địa hình núi đá vôi và núi đất ........................................ 74

3.2.2.1. Thành phần loài phân bố theo địa hình núi đá vôi ............................ 76

3.2.2.2. Thành phần loài phân bố theo địa hình núi đất ................................. 78

3.3. Giá trị sử dụng ......................................................................................... 80

3.3.1. Nhận biết về thành phần loài và tình trạng Ốc cạn ở Thạch Lâm ...... 80

3.3.2. Về giá trị sử dụng làm thực phẩm và thương mại ............................... 81

3.3.3. Giá trị y dược ....................................................................................... 83

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..................................................................... 84

1. Kết luận ...................................................................................................... 84

2. Kiến nghị và đề xuất giải pháp bảo tồn ...................................................... 87

TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................... 89

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

v

DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT

VQG : Vƣờn Quốc gia

Rgnđ : Rừng già trên núi đá vôi

Rtsnđ : Rừng thứ sinh trên núi đá vôi

Rnnđ : Rừng nghèo trên núi đá vôi

Rtsđđ : Rừng thứ sinh trên đồi đất

Rtsnr : Rừng tái sinh sau nƣơng rẫy

Tr : Rừng tre nứa

Nr : Nƣơng rẫy

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU

Bảng 1.1: Các chỉ tiêu khí hậu cơ bản khu vực VQG Cúc Phƣơng................ 13

Bảng 1.2: Số lƣợng Taxon trong các ngành thực vật bậc cao ở Cúc Phƣơng........ 15

Bảng 2.1: Phân chia mức độ phân bố Ốc cạn theo sinh cảnh ......................... 25

Bảng 3.1: Danh sách các loài Ốc cạn ở Thạch Lâm, Thạch Thành................ 28

Bảng 3.2: Tính đa dạng các loài thuộc các họ Ốc cạn ở Thạch Lâm ............. 34

Bảng 3.3: Đa dạng Ốc cạn ở một số vùng núi đá vôi ở Miền Bắc Việt Nam. ......... 35

Bảng 3.4: Vị trí các ô nghiên cứu ở Thạch Lâm, Thạch Thành ..................... 54

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

vii

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ

Hình 1.1: Sơ đồ khu vực Vƣờn Quốc gia Cúc Phƣơng ..................................11

Hình 2.1: Sơ đồ vị trí nghiên cứu Ốc cạn ở Thạch Lâm.................................20

Hình 2.2: Hình thái ngoài và một phần bên trong của vỏ Ốc cạn...................23

Hình 3.1: Sơ đồ cấu trúc phân loại Ốc cạn ở Thạch Lâm, Thạch Thành

(VQG Cúc Phƣơng) ....................................................................... 33

Hình 3.2. Biểu đồ so sánh đa dạng loài Ốc cạn giữa một số vùng

núi đá vôi ở phía Bắc Việt Nam .................................................... 36

Hình 3.3. Biểu đồ phân bố các loài theo sinh cảnh ........................................55

Hình 3.4. Biểu đồ phân bố các họ theo sinh cảnh...........................................57

Hình 3.5. Biểu đồ phân bố các họ theo địa hình.............................................58

Hình 3.6. Biểu đồ phân bố các loài trên cả hai kiểu địa hình ...................................59

Hình 3.7. Biểu đồ phân bố loài theo sinh cảnh rừng già trên núi đá vôi.........62

Hình 3.8. Biểu đồ phân bố loài theo sinh cảnh rừng thứ sinh trên núi đá vôi ........65

Hình 3.9. Biểu đồ phân bố loài theo sinh cảnh rừng nghèo trên núi đá vôi..........67

Hình 3.10. Biểu đồ phân bố loài theo sinh cảnh rừng thứ sinh trên đồi đất .........69

Hình 3.11. Biểu đồ phân bố loài theo sinh cảnh rừng tre nứa ........................71

Hình 3.12. Biểu đồ phân bố loài theo sinh cảnh rừng thứ sinh sau nƣơng rẫy .........73

Hình 3.13. Biểu đồ phân bố các loài trên cả hai kiểu địa hình .......................75

Hình 3.14. Biểu đồ phân bố loài trên địa hình núi đá vôi...............................77

Hình 3.15. Biểu đồ phân bố loài trên địa hình núi đất ...................................79

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Lớp Thân mềm Chân bụng (Gastropoda) là một trong 7 lớp thuộc

Ngành thân mềm (Mollusca) có vai trò đặc biệt quan trọng trong hệ sinh thái

và giá trị thực tiễn đối với con ngƣời. Trong lớp Chân bụng có 3 phân lớp:

phân lớp Mang trƣớc (Prosobranchia), phân lớp Mang sau (Opisthobranchia)

và Phân lớp Có phổi (Pulmonata). Trong 3 phân lớp này, phân lớp Mang sau

hoàn toàn ở biển, phân lớp mang trƣớc tỷ lệ loài sống ở nƣớc chiếm phần lớn

còn một số ở cạn, phân lớp Pulmonata sống trên cạn.

Trải qua sự tiến hóa hàng triệu năm của Thân mềm Chân bụng đã phát

sinh nhiều loài và có số lƣợng loài phong phú chỉ đứng thứ hai sau lớp Côn

trùng [159, 174]. Đặc biệt nhóm ở cạn với các môi trƣờng sống đặc trƣng đã

hình thành nên đa dạng cao. Rất nhiều loài trong số chúng là nguồn thực

phẩm quan trọng đối với con ngƣời [2, 166]. Cách đây khoảng 7.500 năm,

những hóa thạch giống Cyclophorus (Cyclophoridae) ở động Ngƣời Xƣa

Vƣờn Quốc gia Cúc Phƣơng là minh chứng ngƣời cổ đại đã sử dụng làm

nguồn thực phẩm [16]. Trong hệ sinh thái, Ốc cạn là thành phần không thể

thiếu trong chuỗi và lƣới thức ăn, đặc biệt với một số loài chim, loài thú ăn

thịt nhỏ. Trong chu trình phân giải vật chất, Ốc cạn là nhóm ăn thực vật bậc

thấp và mùn bã ở tầng thảm mục.

Tuy nhiên nhiều loài trong số chúng là vật chủ trung gian, lan truyền

gây bệnh cho con ngƣời và động vật [164, 165]. Ngoài ra, một số loài có thể

phá hoại mùa màng (Ốc sên- Achatina fulica) [165].

Ở Việt Nam các nghiên cứu về Thân mềm Chân bụng còn hạn chế,

nhiều vùng chƣa có dẫn liệu. Các nghiên cứu tuy từ rất sớm nhƣng kéo dài

nhiều thế kỷ, kết quả nghiên cứu chƣa phản ảnh đầy đủ về đa dạng, đặc trƣng

về hình thái, kích thƣớc, phân loại, phân bố, giá trị trong thực tiễn.

Số hóa bởi trung tâm học liệu http://www.lrc.tnu.edu.vn/

2

Vƣờn Quốc gia Cúc Phƣơng hiện tại bị chia cắt thành 2 phần độc lập

bởi sông Bƣởi và đƣờng Hồ Chí Minh. Phần lớn diện tích (18.000 ha) nằm ở

phía Đông của sông Bƣởi và khoảng 2.000 ha rừng nằm ở phía Tây sông Bƣởi

[8]. Phần phía Tây bao gồm các xã Thạch Lâm (chiếm đại bộ phận diện tích

rừng trên núi đá vôi) và các xã Ân Nghĩa, Tân Mỹ thuộc tỉnh Hòa Bình.

Vì đặc trƣng khu vực VQG Cúc Phƣơng hiện tại chia cắt thành 2 vùng

nhƣ trên, cho nên trong khuôn khổ của luận văn này chỉ dừng lại ở mức độ

nghiên cứu về thành phần loài và đặc trƣng phân bố của Thân mềm Chân

bụng ở cạn khu vực phía Tây của sông Bƣởi thuộc Thạch Thành, Thạch Lâm

(Thanh Hóa), VQG Cúc Phƣơng. Vì vậy, chúng tôi lựa chọn đề tài “Nghiên

cứu thành phần loài và đặc điểm phân bố của Thân mềm Chân bụng

(Gastropoda) trên cạn ở rừng Thạch Thành (Thanh Hóa) thuộc Vườn Quốc

gia Cúc Phương”.

2. Mục tiêu của đề tài

- Mục tiêu chung: bƣớc đầu xây dựng cơ sở thông tin về đa dạng khu

hệ Ốc cạn, xem xét mối quan hệ của chúng với sinh cảnh tự nhiên và mối liên

quan đến cộng đồng dân cƣ sống gần rừng; đồng thời là cơ sở khoa học và

thực tiễn cho chính quyền địa phƣơng và Vƣờn Quốc gia Cúc Phƣơng, tỉnh

Ninh Bình đề ra các giải pháp quản lý, bảo vệ và phát triển đa dạng sinh học.

- Mục tiêu cụ thể:

+ Xác định thành phần và đa dạng các loài Thân mềm Chân bụng trên

cạn trong khu rừng Thạch Lâm, Thạch Thành (Thanh Hóa) thuộc Vƣờn Quốc

gia Cúc Phƣơng;

+ Tìm hiểu đặc điểm phân bố của chúng trên các sinh cảnh và địa hình

thuộc khu vực nghiên cứu và giá trị sử dụng chúng;

+ Đề xuất các giải pháp giảm thiểu tác động bất lợi của cộng đồng dân

cƣ vùng đệm vào tài nguyên rừng Cúc Phƣơng, tỉnh Ninh Bình.