Nghiên cứu thành phần hóa học của cành và lá cây Bằng lăng nước (Lagerstroemia speciosa) trồng ở Hà Nội

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM  + 

ĐOÀN VĂN TUẤN

NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN HÓA HỌC CÀNH, LÁ

CÂY BẰNG LĂNG NƯỚC (LAGERSTROEMIA

SPECIOSA (L.) PERS.), HỌ LYTHRACEAE Ở HÀ NỘI

Chuyên ngành : Hoá học Hữu cơ

Mã số : 60.44.27

LUẬN VĂN THẠC SỸ HOÁ HỌC

Người hướng dẫn khoa học : TS. NGUYỄN QUYẾT TIẾN

Thái Nguyên: 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

Nền Y học hiện đại thâm nhập và phát triển nhanh chóng ở nƣớc ta, và

đã đóng góp nhiều thành tựu to lớn trong công tác bảo vệ sức khỏe cho nhân

dân. Tuy nhiên, nền Y dƣợc học cổ truyền, một nền y học xuất hiện từ rất lâu

và có vai trò quan trọng trong nền Y học nói chung cả ở nƣớc ta và nhiều

nƣớc trên thế giới, đều rất quan trọng và cũng đóng góp không nhỏ trong công

tác điều trị bệnh.

Qua nhiều thế kỉ, nền Y học cổ truyền nƣớc ta đã sử dụng rất nhiều bài

thuốc dân gian, nghiên cứu và sản xuất ra nhiều chế phẩm dƣợc vô cùng quý

giá (Kim tiền thảo chữa sỏi thận, Diabetna chữa tiểu đƣờng, Kem Alocasia

2% chữa phong, …), không chỉ có giá trị chữa bệnh mà còn là những di sản

tinh thần mang đậm bản sắc văn hóa của dân tộc. Các số liệu gần đây cho thấy

rằng có khoảng 60% dƣợc phẩm đƣợc dùng chữa bệnh hiện nay, hoặc đang

thử cận lâm sàng đều có nguồn gốc từ thiên nhiên [66]. Vì vậy, nguồn cây

thuốc dân gian cũng nhƣ vốn sử dụng phong phú của đồng bào các dân tộc

vẫn là kho tàng quí giá để khám phá, tìm kiếm nhiều loại thuốc mới có hiệu

lực cao cho công tác phòng và chữa bệnh, kể cả những bệnh nan y của thời

đại nhƣ là ung thƣ , HIV/AIDS v.v... Có thể nêu một số ví dụ nhƣ là

vinblastin, vincristin chữa bệnh ung thƣ máu là những hoạt chất đƣợc chiết

xuất từ cây dừa cạn (Catharanthus roseus họ Apocynaceae); Taxoter - thuốc

chữa ung thƣ vú là sản phẩm chuyển hoá của một số diterpenoit chiết xuất từ

một số loài Taxus họ Pinaceae. Và gần đây nhất là cây Xạ đen (Celastrus

hindsic Benth., họ Celastraceae) có ở vùng Hoà Bình miền Bắc Việt Nam

đƣợc dùng làm thuốc hỗ trợ điều trị ung thƣ. Chế phẩm CADEF - là một tổ

hợp của hàng chục loại dƣợc liệu đƣợc dùng để hạn chế và hỗ trợ điều trị ung

thƣ, hay chế phẩm Diabetna từ cây Dây thìa canh dùng chữa trị tiểu đƣờng

.v.v... là một số ví dụ trong việc khai thác và sử dụng kho tàng cây thuốc dân

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

gian. Để bảo vệ vốn di sản quý báu ấy, Đảng và Nhà nƣớc ta đã xây dựng một

chiến lƣợc phát triển, kế thừa và bảo tồn nền Y học cổ truyền nhằm phát huy

tiềm năng to lớn thế mạnh của một nƣớc có thảm động thực vật vô cùng

phong phú và đa dạng sinh học.

Bằng kinh nghiệm dân gian và dựa trên nhiều thành tựu nghiên cứu khoa

học hiện đại,Y dƣợc học cổ truyền đã xây dựng nên một hệ thống các chế

phẩm thảo dƣợc có giá trị to lớn, chiếm vị trí quan trọng trong nền y học nƣớc

ta. Đa số các chế phẩm này là hỗn hợp phức tạp của nhiều hợp chất hóa học

mà trong đó hợp chất có hiệu lực chủ yếu trong quá trình điều trị lại chƣa

đƣợc phân lập và xác định. Do đó, hƣớng nghiên cứu thành phần hóa học các

thảo dƣợc là công việc quan trọng có ý nghĩa khoa học và thực tiễn cao hiện

nay. Một trong những dƣợc liệu quý chƣa đƣợc nghiên cứu nhiều là cây Bằng

Lăng nƣớc (Lagerstroemia speciosa). Loài Lagerstroemia speciosa ở Việt

Nam còn gọi là Bằng lăng nƣớc hay Bằng lăng tím. Đây là loại cây của vùng

nhiệt đới, thƣờng nở hoa thành những chùm tím biếc, lộng lẫy. Bên cạnh vẻ

đẹp rất riêng đó, Bằng lăng tím (Lagerstroemia speciosa) còn là một cây

thuốc có giá trị trong Y học cổ truyền. Ở nhiều nƣớc trên thế giới nhƣ Mỹ,

Philippin v.v… các chế phẩm từ lá Bằng lăng thƣờng xuyên đƣợc sử dụng để

làm giảm mức đƣờng huyết trong máu đối với những bệnh nhân tiểu đƣờng,

đây là một căn bệnh khá phổ biến trong thời đại hiện nay. Do đó, việc nghiên

cứu thành phần hóa học của cây Bằng lăng nƣớc để tìm hiểu hoạt chất có tác

dụng chữa căn bệnh này, chứng minh cho hoạt tính của cây, là công việc rất

có ý nghĩa khoa học và thực tiễn. Vì vậy, trong khuôn khổ luận văn thạc sĩ

Hóa học, chuyên ngành Hóa học Hữu cơ này, chúng tôi chọn đề tài “Nghiên

cứu thành phần hóa học của cành và lá cây Bằng lăng nƣớc

(Lagerstroemia speciosa) trồng ở Hà Nội”, với mục tiêu đóng góp một phần

công sức nhỏ bé của mình vào sự lỗ lực chung của ngành Hóa thực vật trong

nghiên cứu về các cây thuốc cổ truyền Việt Nam.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN

1. Giới thiệu về cây bằng lăng

1.1. Thực vật họ Bằng Lăng, chi Tử vi và loài Bằng lăng nƣớc

1.1.1. Họ Bằng lăng

Họ Bằng lăng (hay Tử vi, Tƣờng vi) có tên khoa học là Lythraceae, bao

gồm khoảng trên 500 loài thuộc 32 chi, chủ yếu là cây thân thảo, với một ít

loài là cây thân bụi hoặc cây thân gỗ. Các thực vật họ Lythraceae phân bố

khắp toàn cầu. Phần lớn các loài ở vùng nhiệt đới, tuy nhiên chúng cũng sinh

sống tốt trong các khu vực có khí hậu ôn đới [11].

Hiện nay ngƣời ta đã gộp cả Lựu vào họ này.

1.1.2. Thực vật chi Tử vi [2,19]

Bằng lăng nƣớc (danh pháp khoa học: Lagerstroemia speciosa), thuộc

chi Tử vi, có khoảng 50 loài. Cây cây thƣờng xanh và sớm rụng lá thân gỗ

hay cây bụi, có nguồn gốc ở vùng Đông Á và Australia. Chi này đƣợc đặt tên

theo tên của một chuyên gia Thủy Điển là Magnus von Lagerstron, là ngƣời

đã cấp cho Carolus Linnaeus các mẫu cây mà ông ta thu thập đƣợc. Chúng có

thân cây giống nhƣ gân tạo nếp máng, hàng năm đều lột vỏ; mỗi năm các

phần vỏ bị nộp nằm giữa các phần đã bị nột từ năm trƣớc hoặc ở nơi những

loài động vật cào rách tạo ra bề ngoài loang lổ. Lá mọc đối, đơn và có chiều

dài dao động trong khoảng 5-20 cm. Hoa mọc thành những cum dài từ 20-40

cm, dạng bong và có thể có màu trắng, hồng, tím hay tí hồng; nó nở hoa từ

giữa mùa hè đến cuối hè. Quả là dạng quả nang, ban đầu có màu xanh lục, khi

chín chuyển thành màu đen, đƣợc mở rộng theo 6 hoặc 7 đƣờng, tạo ra các

răng giống nhƣ đài hoa và giải phóng nhiều hạt nhỏ có cánh.

Ở nƣớc ta, chi thực vật Bằng lăng Lagerstroemia là một chi thảo mộc

khá lớn, mọc nhiều nhất ở các rừng Đông Nam Bộ.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

4

1.1.3. Loài Bằng lăng nƣớc [19, 30 ,43]

Bằng lăng nƣớc có tên khoa học là Lagerstroemia speciosa. Banaba

(Bằng lăng nƣớc) là tên gọi theo tiếng Tagalog (dân tộc lớn nhất Philippines)

là loài cây đặc thù của Ấn Độ. Loài này có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới Nam

Á, hiện có nhiều ở Đông Nam Á, Ấn Độ và các vùng nhiệt đới khác. Thân cây

thẳng và khá nhẵn nhụi. Lá màu xanh lục, dài từ 8 đến 15 cm, rộng từ 3 đến 7

cm, hình oval hoặc elip, rụng theo mùa. Hoa màu tím hoặc tím nhạt, mọc

thành chùm dài từ 20 đến 40 cm, thƣờng thấy vào giữa mùa hè. Mỗi bông hoa

có 6 cánh, mỗi cánh dài chừng 2 đến 3,5 cm. Quả lúc tƣơi màu tím nhạt pha

xanh lục, mềm. Quả già có đƣờng kính 1,5 đến 2 cm, khô trên cây.

Bằng lăng nƣớc là loài bằng lăng hoa tím ở vùng nhiệt đới đã đƣợc dùng

trong Y học dân gian ở Châu Mỹ, Ấn Độ, Philippines, ...để trị tiểu đƣờng. Lá

loài bằng lăng này chứa axit corosolic ở hàm lƣợng cao (axit corosolic đƣợc

cho là hoạt chất làm hạ mức đƣờng huyết) [69]. Trong Y học truyền châu Á,

ngƣời ta sử dụng lá Bằng lăng nƣớc làm trà để trị đau bao tử và bệnh tiểu

đƣờng. Các chất trích ly đƣợc thƣơng mại hóa đôi khi cũng đƣợc dùng làm

giảm mỡ, chống béo phì [72]. Chất trích từ lá bằng lăng nƣớc thƣờng tìm thấy

trong các thuốc bổ sung đa thành phần để làm giảm cân, ví dụ nhƣ Cortislim.

Hàm lƣợng thay đổi tuỳ sản phẩm lƣu hành trên thị trƣờng, nhƣng thƣờng

chứa từ vài mg đến vài chục mg sử dụng cho một ngày. Lá Bằng lăng nƣớc

khó kiếm hơn nhƣng đƣợc bán dƣới dạng nƣớc trích lỏng hoặc thể viên.

Loài bằng lăng cho bóng mát và cho hoa đẹp nên đƣợc trồng làm hoa

cảnh. Trong tự nhiên, ngoài Bằng lăng có hoa tím còn có hoa các màu đậm,

lợt trắng, hồng, đỏ, tím,... và cuối thu nhiều giống cũng rụng lá vàng, lá đỏ

nhƣ cây phong xứ lạnh. Vài giống lùn, lùm bụi, cũng đƣợc chọn làm cây

kiểng, mùa hoa nở đầy chậu. Bằng lăng nƣớc là thực vật gỗ lớn cao đến 20m,

phân cành cao, thẳng, tán dày, lá hình bầu dục hay hình giáo dài, cụm hoa

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

5

hình tháp ở ngọn các cành, mọc thẳng, nụ hoa hình cầu, hoa lớn có 6 cánh, có

móng ngắn, răng reo màu tím hồng. Cây mọc khỏe, thân thẳng, tán cao, cây

trồng chủ yếu bằng hạt, ƣơm gieo nhƣ các cây khác.

Đất trồng cây Bằng lăng nƣớc phải có tầng đất mặt tơi xốp, dễ thoát

nƣớc, nếu đất có độ pH thấp, cần bón vôi thêm. Trƣớc khi trồng tiến hành đào

hố trƣớc ít nhất 1 tháng, kích thƣớc hố và lƣợng phân bón lót tùy thuộc vào

đất giàu hoặc nghèo dinh dƣỡng, thông thƣờng 50 x 50 x 50cm, trộn đều lớp

đất mặt với phân hữu cơ, NPK, phân bón lót, phân lân, vôi ...... Sau đó dồn

hỗn hợp đất phân cho xuống hố. Công việc trên cần thực hiện trƣớc khi trồng

cây ít nhất là ½ tháng.

Cây đƣợc trồng vào đầu mùa mƣa (tháng 5,6) và đƣợc trồng dặm trƣớc

tháng 9 hàng năm. Mật độ trồng thích hợp từ 500 đến 834 cây/ha. Cây cách

cây 3m, hàng cách hàng 4m, hoặc cây cách cây 4m, hàng cách hàng 5m. Sau

khi trồng cần làm cỏ, xới đất kết hợp tủ gốc giữ ẩm cho cây 4-5 lần/năm.

Trong 3 năm đầu khi cây chƣa kép tán cần trồng thêm cây che bóng giữa các

hàng để bảo vệ đất, nhằm tăng cƣờng chất hữu cơ và giảm công làm cỏ...

Lƣợng phân bón trong 3 năm đầu nhƣ sau: phân chuồng 5-10kg, phân NPK

150g/gốc/năm. Các năm sau tăng dần lƣợng phân lên, nên bón phân vào lúc

làm cỏ và vun gốc vào đầu, giữa và cuối mùa mƣa.

Ảnh 1.1: Nụ, hoa và quả cây Lagerstroemia speciosa

Ở Việt nam, cây này đƣợc gọi là Bằng lăng nƣớc, mọc nhiều nhất ở các

rừng vùng Đông Nam Bộ, đặc biệt là rừng cây gỗ toàn là bằng lăng gần thị xã

Gia Nghĩa, tỉnh Đăk Nông.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

6

Ở Lào, Thái lan, cây Bằng lăng nƣớc đƣợc trồng thành rừng để lấy

gỗ.Gỗ Bằng lăng có màu nâu vàng, dễ gia công, có thể dung để đóng thuyền,

đồ dùng sinh hoạt, làm cột điện…

1.2. Công dụng của các thực vật chi Bằng lăng [19,31,40,43]

Thực vật chi Bằng lăng có nhiều loại nhƣ Bằng lăng tía, Bằng lăng

nƣớc, Bằng lăng lông, Bằng lăng vàng v.v…Mỗi loài đều có công dụng riêng.

Ở nƣớc ta, Bằng lăng tía đƣợc sử dụng nhiều nhất làm thuốc chữa bệnh

trong Y học.

Bằng lăng tía có tên khoa học là Lagerstroemia calyculata Kurz; tên

khác là Săng lẻ, Bằng lăng ổi. Ngƣời Ba Na còn gọi là Tơ nu on, Rơ pa. Đây

là một loài mọc hoang ở một số tỉnh miền Bắc và miền Nam nhƣ Sơn La,

Nghệ An, Quảng Bình, các tỉnh tây nguyên và Tây Nam Bộ.

Vỏ thân Bằng lăng tía là bộ phận đƣợc dùng duy nhất đƣợc thu hái

quanh năm, tốt nhất vào mùa thu, đem về cạo vỏ ngoài, phơi hoặc sấy khô.

Dƣợc liệu này chứa ancaloit, flavonoit, sponin và cumarin. Tanin trong vỏ với

hàm lƣợng 30%, chủ yếu là tanin catechin 23% và một lƣợng nhỏ tanin gallic

khoảng 7%. Vỏ Bằng lăng tía đã đƣợc nghiên cứu dƣợc lí với kết quả là cao

lỏng của vỏ có tác dụng ức chế sự phát triển của các vi khuẩn [73] Shigella

shigae, Bacillus subtilis, Shigella flexneri, Salmonella typhi, Escherichia coli,

Staphylloccus aures. Cao này có tác dụng chống một số nấm bệnh ngoài da

nhƣ Epidermophyton inguinale, Trichophuton rubrum và Cadida albicans.

Ngoài ra, nó còn đƣợc điều trị bệnh lị trực khuẩn với kết quả tốt ở thể nhẹ,

hơn hẳn tetracyclin và chloramphenicol, tƣơng đƣơng với bactrim; ở thể bệnh

vừa, thuốc không có hiệu lực bằng bactrim nhƣng tƣơng đƣơng tetracyclin và

chloramphenicol. Một tác dụng khác là chữa bỏng; cao đặc vỏ cây Bằng lăng

tía có tác dụng làm se khô, giảm nhiễm khuẩn và tạo màng thuốc che phủ các

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

7

vết thƣơng, không cần phải băng, do đó tránh đau đớn cho ngƣời lúc thay

băng.

Bằng lăng tía ở Việt Nam đƣợc dùng trong những trƣờng hợp sau:

- Chữa tiêu chảy, kiết lị: Vỏ thân bằng lăng tía (20- 30g) cắt nhỏ, phơi khô,

sắc với 400ml nƣớc còn 100ml, uống làm 2 lần trong một ngày. Có thể tán bột

hoặc nấu cao rồi bào chế thành viên để uống. Thời gian dùng thuốc từ 7 đến

10 ngày.

- Chữa bỏng: Cân khoảng 300g vỏ thân Bằng lăng tía tƣơi. Lấy 100 gam đun

sôi với nƣớc cho đặc dùng để rửa. Lƣợng còn lại 200 gam băm nhỏ, đun sôi

với 2 lần nƣớc, lọc rồi cô thành cao lỏng. Ngày bôi 2-3 lần. Lớp cao bôi lên

vết thƣơng sẽ se lại thành màng, có độ mềm và dai, tránh đƣợc bụi bẩn nên

không cần băng.

Ngoài ra, vỏ thân Bằng lăng tía thái nhỏ, ngâm với cồn 96o

với tỉ lệ 20-

30% dùng bôi chữa nấm da (hắc lào). Đồng bào các dân tộc Ba Na, Gia Rai ở

Tây Nguyên và nhân dân các tỉnh miền trung dùng nƣớc sắc vỏ thân Bằng

lăng tía để rửa và tẩm đắp vết thƣơng phần mềm. Dùng riêng hoặc phối hợp

với lá ổi và lá sim để điều trị.

Khác với Bằng lăng tía, ở nƣớc ta Bằng lăng nƣớc chƣa đƣợc sử dụng

nhiều dùng để chữa bệnh nhƣng đã đƣợc nghiên cứu ở rất nhiều nƣớc trên thế

giới và đã trở thành một loại dƣợc liệu quan trọng trong Y học.

Bằng lăng nƣớc (Banaba) đƣợc sử dụng rộng rãi trong Y học cổ truyền ở

Châu Mỹ, Ấn Độ, Philippin, ... để trị tiểu đƣờng và khá nhiều bệnh khác nhƣ

trị ỉa chảy, tim mạch, mụn nhọt, đặc biệt là trong phòng và điều trị đái tháo

đƣờng. Loài bằng lăng này chứa axit corosolic ở mức cao, đây là hợp chất

thiên nhiên đƣợc cho là có khả năng làm hạ mức đƣờng trong máu.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

8

Axit corosolic

Y học truyền thống Châu Á dùng lá Bằng lăng nƣớc làm nƣớc trà để trị

đau bao tử và bệnh tiểu đƣờng [70, 71]. Các chất trích li đã đƣợc thƣơng mại

hóa và đôi khi cũng đƣợc dùng làm giảm bớt mập phì. Chất trích từ lá Bằng

lăng nƣớc, ví dụ nhƣ cortislim, thƣờng dùng trong các thuốc bổ sung đa thành

phần để làm giảm cân.

2. Nghiên cứu về thành phần hóa học của chi Bằng lăng

2.1. Nghiên cứu ở nƣớc ngoài

Các thực vật thuộc chi Lagerstroemia phân bố rộng và có nhiều loài

đƣợc dùng trong Y học. Do vậy, đã có nhiều công trình nghiên cứu về chúng

và chỉ ra rằng, đây là một chi thực vật chứa nhiều tanin và ancaloit.

Theo dõi trên Chemical Abstract cho đến năm 1999 cho thấy: Phần lớn

các công trình nghiên cứu về cây Bằng lăng nƣớc tập chung vào các hƣớng

sau:

- Nghiên cứu thành phần hóa học của lá cây.

- Nghiên cứu công dụng của một số hợp chất có trong lá để chữa

bệnh.

Năm 1961, Carew D.P và Chin T.F [23] đã làm các thí nghiệm để kiểm

tra một số nhóm chất có trong lá Bằng lăng nƣớc ở Philippin và đã đi đến kết

luận: Trong lá có tanin, glucozit trợ tim, flavonoit và sterol không có ancaloit.