Nghiên cứu chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình trong bối cảnh biến đổi khí hậu

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM

¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

ĐỖ THỊ DIỆP

NGHIÊN CỨU CHIẾN LƯỢC SINH KẾ

CỦA CÁC HỘ DÂN VEN BIỂN TỈNH THÁI BÌNH

TRONG BỐI CẢNH BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2020

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM

¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

ĐỖ THỊ DIỆP

NGHIÊN CỨU CHIẾN LƯỢC SINH KẾ

CỦA CÁC HỘ DÂN VEN BIỂN TỈNH THÁI BÌNH

TRONG BỐI CẢNH BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU

Chuyên ngành: Kinh tế phát triển

Mã số: 9 31 01 05

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Văn Song

HÀ NỘI - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên

cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ

lấy bất kỳ học vị nào.

Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn,

các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc.

Hà Nội, ngày… tháng… năm 2020

Tác giả luận án

Đỗ Thị Diệp

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được

sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè,

đồng nghiệp và gia đình.

Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn

sâu sắc GS.TS Nguyễn Văn Song đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian

và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo,

Bộ môn Kinh tế Tài nguyên và môi trường, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn - Học

viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện

đề tài và hoàn thành luận án.

Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ viên chức UBND tỉnh Thái

Bình, UBND hai huyện ven biển Tiền Hải và Thái Thuỵ đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho

tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài.

Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi

điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành

luận án./.

Hà Nội, ngày ... tháng ... năm 2020

Nghiên cứu sinh

Đỗ Thị Diệp

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan .....................................................................................................................i

Lời cảm ơn........................................................................................................................ii

Mục lục ............................................................................................................................iii

Danh mục chữ viết tắt...................................................................................................... vi

Danh mục bảng ...............................................................................................................vii

Danh mục hình.................................................................................................................ix

Danh mục hộp.................................................................................................................. xi

Trích yếu luận án ............................................................................................................xii

Thesis abstract................................................................................................................ xiv

Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1

1.1. Tính cấp thiết của đề tài........................................................................................ 1

1.2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài............................................................................. 3

1.2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................... 3

1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 3

1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 3

1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 3

1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 3

1.4. Những đóng góp mới của đề tài............................................................................ 4

1.5. Ý nghĩa khoa học và thỰc tiễn của đề tài............................................................. 5

1.5.1. Ý nghĩa khoa học .................................................................................................. 5

1.5.2. Ý nghĩa thực tiễn................................................................................................... 5

Phần 2. Tổng quan tài liệu ............................................................................................. 6

2.1. Cơ sở lý luận về chiến lược sinh kế của hộ dân ven biển trong bối cảnh

biến đổi khí hậu..................................................................................................... 6

2.1.1. Một số khái niệm cơ bản....................................................................................... 6

2.1.2. Đặc điểm và vai trò của chiến lược sinh kế vùng ven biển trong bối cảnh

biến đổi khí hậu và khung sinh kế bền vững ...................................................... 15

2.1.3. Nội dung nghiên cứu chiến lược sinh kế vùng ven biển trong bối cảnh biến

đổi khí hậu .......................................................................................................... 21

2.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến chiến lược sinh kế vùng ven biển trong bối cảnh

biến đổi khí hậu................................................................................................... 25

iv

2.2. Cơ sở thực tiễn về chiến lược sinh kế của người dân ven biển trong bối

cảnh biến đổi khí hậu .......................................................................................... 31

2.2.1. Kinh nghiệm của một số quốc gia trên thế giới về chiến lược sinh kế của

người dân trong bối cảnh biến đổi khí hậu ......................................................... 31

2.2.2. Thực tiễn chiến lược sinh kế của hộ dân ven biển ở Việt Nam trong bối

cảnh biến đổi khí hậu .......................................................................................... 34

2.2.3. Kinh nghiệm rút ra cho vùng nghiên cứu ........................................................... 38

2.3. Các nghiên cứu có liên quan và khoảng trống nghiên cứu ................................. 38

Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 40

Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 41

3.1. Địa điểm địa bàn nghiên cứu .............................................................................. 41

3.1.1. Điều kiện tự nhiên............................................................................................... 41

3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội vùng ven biển Thái Bình........................................... 43

3.1.3. Tình hình phát triển sinh kế vùng ven biển tỉnh Thái Bình ................................ 44

3.1.4. Một số thuận lợi, khó khăn của đặc điểm địa bàn liên quan đến vấn đề

nghiên cứu........................................................................................................... 47

3.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 48

3.2.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích .......................................................... 48

3.2.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 52

3.2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu.............................................................................. 61

Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 61

Phần 4. Kết quả nghiên cứu VÀ THẢO LUẬN......................................................... 62

4.1. Thực trạng chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh Thái Bình trong

bối cảnh biến đổi khí hậu.................................................................................... 62

4.1.1. Khái quát về biến đổi khí hậu tại ven biển tỉnh Thái Bình ................................. 62

4.1.2. Nguồn lực sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí

hậu ...................................................................................................................... 68

4.1.3. Hoạt động sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu.......... 78

4.1.4. Chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu ........... 88

4.1.5. Kết quả sinh kế của các hộ dân ven biển ........................................................... 110

4.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển tỉnh

Thái Bình .......................................................................................................... 119

v

4.2.1. Ảnh hưởng của thể chế, chính sách .................................................................. 119

4.2.2. Ảnh hưởng của tài sản công.............................................................................. 120

4.2.3. Ảnh hưởng của dịch vụ công ............................................................................ 123

4.2.4. Vai trò của chính quyền địa phương và nguồn lực xã hội ................................ 126

4.2.5. Yếu tố thuộc về người dân ven biển ................................................................. 127

4.4. Giải pháp cải thiện chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển Thái Bình

trong bối cảnh biến đổi khí hậu ........................................................................ 130

4.4.1. Căn cứ đề xuất giải pháp................................................................................... 130

4.4.2. Giải pháp thích ứng với điều kiện thời tiết ....................................................... 134

4.4.3. Giải pháp cải thiện tổ chức, định chế, chính sách............................................. 135

4.4.4. Giải pháp cải thiện các nguồn lực sinh kế ........................................................ 137

4.4.5. Giải pháp cải thiện chiến lược sinh kế.............................................................. 141

Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 146

Phần 5. Kết luận và kiến nghị.................................................................................... 148

5.1. Kết luận............................................................................................................. 148

5.2. Kiến nghị........................................................................................................... 149

5.2.1. Đối với Chính phủ ............................................................................................ 149

5.2.2. Đối với tỉnh, các bộ ngành................................................................................ 150

Danh mục các công trình đã công bố có liên quan đến luận án.................................... 151

Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152

Phụ lục .......................................................................................................................... 159

vi

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt

ADPC : Climate Change and Climate Risk Management - Quản lý biến đổi

và rủi ro khí hậu

BĐKH : Biến đổi khí hậu

CLSK : Chiến lược sinh kế

CRD : Climate-Resilient Development - Phát triển

DFID : Department for International Development - Cục phát triển quốc tế

ĐVT : Đơn vị tính

FAO : Food and Agriculture Organization of United Nations - Tổ chức

lương thực và nông nghiệp Liên Hiệp Quốc

GTSX : Giá trị sản xuất

IPCC : Intergovernmental Panel on Climate Change - Uỷ ban liên chính

phủ về Biến đổi khí hậu

NN : Nông nghiệp

NTTS : Nuôi trồng thủy sản

PTNT : Phát triển nông thôn

TĐPTBQ : Tốc độ phát triển bình quân

THCS : Trung học cơ sở

THPT : Phổ thông trung học

vii

DANH MỤC BẢNG

STT Tên bảng Trang

2.1. Sinh kế của cộng đồng ngư dân ven biển .......................................................... 38

3.1. Phân bổ mẫu điều tra ........................................................................................ 55

3.2 Thu thập thông tin sơ cấp .................................................................................. 56

4.1. Tham gia vào các tổ chức đoàn thể ................................................................... 69

4.2. Mức độ tiếp cận các nguồn lực tự nhiên............................................................ 75

4.3. Nguồn lực vật chất của các hộ dân ven biển ..................................................... 76

4.4. Thực trạng vay vốn của các hộ dân ................................................................... 77

4.5. Thực trạng hoạt động sinh kế của các hộ dân ven biển..................................... 79

4.6. Ảnh hưởng của bão đến nuôi trồng thuỷ sản tại điểm nghiên cứu .................... 83

4.7. Các hình thức khai thác thủy hải sản tại địa bàn nghiên cứu ............................ 85

4.8 Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến hoạt động phi nông nghiệp..................... 87

4.9. Chiến lược sinh kế dựa trên tiêu chí thu nhập và mức độ phụ thuộc vào tài

nguyên thiên nhiên............................................................................................. 89

4.10. Chiến lược sinh kế phân theo các tiêu chí tổng hợp của hộ .............................. 90

4.11. So sánh chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển ......................................... 94

4.12. Lý do không thay đổi chiến lược sinh kế trong dài hạn .................................... 99

4.13. Thay đổi quy mô sản xuất trong bối cảnh biến đổi khí hậu............................. 101

4.14. Lựa chọn thay đổi giống trong bối cảnh biến đổi khí hậu............................... 102

4.15. Thay đổi phương thức sản xuất trong bối cảnh biến đổi khí hậu .................... 106

4.16. Các hoạt động nâng cấp, cải thiện nguồn lực sản xuất.................................... 107

4.17. Kết quả sinh kế của các hộ dân ven biển......................................................... 111

4.18. Kết quả sản xuất trồng trọt của các nhóm hộ phân theo chiến lược sinh kế ........ 112

4.19. Kết quả chăn nuôi của các nhóm hộ phân theo chiến lược sinh kế ................. 114

4.20. Kết quả nuôi trồng thuỷ sản của các nhóm hộ................................................. 115

4.21. Kết quả đánh bắt của các nhóm hộ.................................................................. 117

4.22. Kết quả làm thuê trong nông nghiệp phân theo chiến lược sinh kế ................ 118

4.23. Kết quả làm phi nông nghiệp phân theo chiến lược sinh kế............................ 119

4.24. Tình hình trang bị cơ sở vật chất hạ tầng của tỉnh Thái Bình.......................... 122

4.25. Đánh giá của hộ dân ven biển về dịch vụ khuyến nông, khuyến ngư ............. 123

4.26. Hỗ trợ sinh kế trong bối cảnh biến đổi khí hậu ............................................... 126

viii

4.27. Một số chỉ tiêu về nguồn lực con người phân theo chiến lược sinh kế ........... 128

4.28. Nhận biết về rủi ro trong sản xuất ................................................................... 129

4.29. Phân tích ma trận SWOT chiến lược sinh kế ven biển trong bối cảnh biến

đổi khí hậu ....................................................................................................... 133

ix

DANH MỤC HÌNH

STT Tên hình Trang

2.1. Lựa chọn chiến lược sinh kế trong ngắn hạn và dài hạn ................................... 13

2.2. Phân loại chiến lược sinh kế vùng ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu ........ 14

2.3. Khung sinh kế bền vững của DFID................................................................... 20

2.4. Vai trò của các cấp chính quyền........................................................................ 29

2.5. Quá trình thay đổi nhận thức, hoạt động và chiến lược sinh kế của hộ dân

ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu........................................................... 30

3.1. Vị trí của tỉnh Thái Bình.................................................................................... 41

3.2. Giá trị sản xuất thuỷ sản năm 2017 tỉnh Thái Bình phân theo ngành hoạt động.... 46

3.3. Khung phân tích chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển Thái Bình

trong bối cảnh biến đổi khí hậu ......................................................................... 53

3.4. Mô phỏng mô phân tích hệ thống...................................................................... 60

3.5. Sơ đồ phân tích SWOT trong nghiên cứu chiến lược sinh kế của các hộ

dân ven biển trong bối cảnh biến đổi khí hậu.................................................... 60

4.1. Diễn biến bão, lũ ở Việt Nam và các tỉnh ven biển........................................... 62

4.2. Các mốc sự kiện thời tiết bất thường tại tỉnh Thái Bình ................................... 63

4.3. Diễn biến và xu hướng nhiệt độ tại ven biển Thái Bình giai đoạn

1962 – 2017 ....................................................................................................... 65

4.4. Diễn biến và xu thế số ngày nắng nóng, nắng nóng gay gắt tại ven biển

tỉnh Thái Bình giai đoạn 1962 – 2017 ............................................................... 66

4.5. Diễn biến và xu thế số ngày rét đậm, rét hại tại ven biển Thái Bình giai

đoạn 1962 – 2017 .............................................................................................. 66

4.6, 4.7. Diễn biến độ mặn lớn nhất dọc cửa sông Hồng và sông Trà Lý....................... 68

4.8. Diện tích đất canh tác vùng ven biển Thái Bình................................................ 71

4.9. Phân bổ nguồn lực và hoạt động sinh kế của các hộ dân ven biển xã Thuỵ

Trường, huyện Thái Thuỵ, tỉnh Thái Bình ........................................................ 79

4.10. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến trồng trọt................................................. 80

4.11. Chiến lược sinh kế phân theo mức độ phụ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên........ 89

4.12. So sánh mức quan trọng của sinh kế theo thu nhập và thực tế.......................... 91

4.13. Thích ứng với rủi ro thời tiết ở các cấp độ ........................................................ 93

4.14. So sánh chiến lược sinh kế trong quá khứ, hiện tại và tương lai....................... 96

x

4.15. Xu hướng thay đổi chiến lược sinh kế trong dài hạn của các hộ dân ven biển ...... 97

4.16. Thay đổi lịch thời vụ trong bối cảnh biến đổi khí hậu..................................... 104

4.17. Khái quát chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh biến

đổi khí hậu ....................................................................................................... 110

4.18. Tiếp cận nguồn lực tài chính trong bối cảnh biến đổi khí hậu ........................ 125

4.19. Nhận thức/tiếp cận về thông tin các biểu hiện thời tiết bất thường................. 129

4.20. Xu hướng biến động đất canh tác, dân số - lao động và cân bằng lúa gạo

của tỉnh Thái Bình đến năm 2039.................................................................... 142

4.21. So sánh xu hướng biến động cân bằng lúa gạo tỉnh Thái Bình đến năm 2039 .... 143

xi

DANH MỤC HỘP

STT Tên hộp Trang

4.1. Lựa chọn sinh kế trọng thực tế .......................................................................... 91

4.2. Lựa chọn sinh kế dựa vào làm thuê trong nông nghiệp..................................... 96

4.3. Giảm diện tích nuôi trồng thuỷ sản ................................................................. 102

4.4. Ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đối với mùa vụ đánh bắt.............................. 105

4.5. Lựa chọn hoạt động cải thiện sinh kế trong bối cảnh biến đổi khí hậu ........... 108

4.6. Tìm kiếm việc làm thêm trong bối cảnh BĐKH ............................................. 109

xii

TRÍCH YẾU LUẬN ÁN

Tên tác giả: Đỗ Thị Diệp

Tên Luận án: Nghiên cứu chiến lược sinh kế của người dân ven biển tỉnh Thái Bình trong

bối cảnh biến đối khí hậu

Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 9 31 01 05

Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam

Mục đích nghiên cứu

Mục đích của nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng CLSK của các hộ dân ven biển

tỉnh Thái Bình trong bối cảnh BĐKH, đề xuất giải pháp cải thiện chiến lược sinh tại địa bàn

nghiên cứu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp phân tích định tính và phân tích định lượng

để xem xét chiến lược sinh kế của các hộ dân ven biển trong bối cảnh BĐKH. Số liệu thứ cấp

được thu thập thông qua các nguồn tài liệu đã được công bố trong và ngoài nước có liên quan

đến nội dung nghiên cứu. Số liệu sơ cấp được thu thập thông qua một số kênh: (i) quan sát

địa bàn nghiên cứu, (ii) thảo luận nhóm; (iii) phỏng vấn cán bộ cấp huyện, xã, thôn; (iv) điều

tra 240 hộ dân chia theo các nguồn lực và hoạt động sinh kế khác nhau. Phương pháp thống

kê mô tả và thống kê so sánh là hai phương pháp chủ yếu được sử dụng phân tích số liệu bên

cạnh phương pháp phân tích sinh kế, phân tích tình huống, nghiên cứu trường hợp và phương

pháp mô hình phân tích hệ thống trong sử dụng các nguồn lực.

Kết quả chính và kết luận

Biến đổi khí hậu với các biểu hiện thời tiết bất thường diễn ra một cách thường

xuyên hơn, cường độ mạnh hơn trên địa bàn tỉnh Thái Bình trong những năm gần đây.

Các biểu hiện thời tiết bất thường điển hình ở vùng ven biển Thái Bình bao gồm bão lũ

kết hợp với mưa lớn và triều cường, hạn hạn, xâm nhập mặn, rét đậm rét hại ảnh hưởng

đến nguồn lực sinh kế và hoạt động sinh kế của người dân ven biển theo những cách khác

nhau, cả trong ngắn hạn và dài hạn. Trong bối cảnh đó, các hộ dân ven biển lựa chọn thay

đổi CLSK trong dài hạn theo hướng chuyển sang các sinh kế khác ít rủi ro hơn, có thu

nhập cao hơn. Trong ngắn hạn, lựa chọn của các hộ dân ven biển theo hướng thích ứng

với BĐKH thông qua các biện pháp như: (i) thay đổi giống cây trồng vật nuôi; (ii) thay

đổi lịch mùa vụ; (iii) thay đổi phương thức sản xuất; (iv) nâng cấp cải tạo cơ sở vật chất

phục vụ sản xuất; (v) tìm kiếm các hoạt động sinh kế bổ trợ.

xiii

Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến CLSK của các hộ dân ven biển trong bối cảnh

BĐKH. Bên cạnh các yếu tố khách quan như môi trường tổn thương; thể chế, chính sách;

tài sản công; dịch vụ công còn có các yếu tố chủ quan thuộc về bản thân của hộ như nguồn

nhân lực và nhận thức về BĐKH. Các yếu tố này ảnh hưởng đến CLSK của hộ theo cả

hướng tích cực và tiêu cực. Các ảnh hưởng tích cực tạo điều kiện cho các hộ lựa chọn và

ổn định sinh kế dựa trên nguồn lực mà các hộ hiện có, trong bối cảnh thể chế chính sách

nhất định. Các ảnh hưởng tiêu cực liên quan đến rủi ro thời tiết do BĐKH ảnh hưởng đến

nguồn lực, các hoạt động sinh kế, và thu nhập; do đó, ảnh hưởng đến CLSK của các hộ

dân một cách trực tiếp và gián tiếp.

Để cải thiện CLSK nhằm nâng cao và ổn định thu nhập trong bối cảnh BĐKH cần

có các biện pháp thích ứng và giảm nhẹ rủi ro thông qua tăng cường dự báo, nâng cấp các

nguồn lực phục vụ sản xuất, đa dạng hoá các hoạt động sinh kế. Để thực hiện được các

giải pháp đó, cần hoàn thiện chính sách của nhà nước liên quan đến sinh kế ven biển trong

bối cảnh BĐKH, các nhóm hộ ở các CLSK khác nhau có các giải pháp khác nhau dựa

trên nguồn lực, tính ổn định của các hoạt động tạo thu nhập hiện tại, và tính rủi ro giữa

sinh kế hiện tại và sinh kế mới. Cụ thể đối với từng nhóm CLSK như sau: (i) các hộ nông

nghiệp nên rút bớt lao động sang lĩnh vực phi nông nghiệp mà không ảnh hưởng đến quy

hoạch và đề án phát triển kinh tế của tỉnh; (ii) các hộ NTTS quy mô lớn và đánh bắt xa

bờ nên duy trì sinh kế hiện tại song song với các biện pháp thích ứng khác; (iii) các hộ

NTTS quy mô nhỏ và đánh bắt gần bờ cân nhắc việc thay đổi sang CLSK có thu nhập cao

hơn, ổn định hơn, ít rủi ro hơn nếu có nguồn nhân lực đáp ứng được yêu cầu công việc

mới; (iv) nhóm hộ làm thuê trong nông nghiệp duy trì sinh kế hiện tại, đồng thời tìm kiếm

bổ sung các hoạt động tạo thu nhập phù hợp với nguồn lực của hộ; (v) các hộ phi nông

nghiệp cần tăng cường bồi dưỡng, nâng cao hơn nữa chất lượng lao động để tìm kiếm các

công việc phi nông nghiệp có thu nhập cao hơn, ổn định hơn.