Nghiên Cứu Bảo Tồn Và Phát Triển Một Số Loài Cây Thuốc Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Pù Luông Tỉnh Thanh Hóa

TRƢỜNG ĐẠI HỌC LÂM NGHIỆP

KHOA QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN RỪNG & MÔI TRƢỜNG

----------o0o----------

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP

NGHIÊN CỨU BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỂN MỘT SỐ LOÀI

CÂY THUỐC QUÝ TẠI KHU BẢO TỒN THIÊN NHIÊN PÙ LUÔNG,

TỈNH THANH HÓA

Ngành : Quản lý tài nguyên rừng

Mã ngành : 302

Giáo viên hướng dẫn : PGS. TS. Hoàng Văn Sâm

Sinh viên thực hiện : Hà Văn Lĩnh

Mã sinh viên : 1153020134

Lớp : 56B - QLTNR

Khoá học : 2011 - 2015

Hà Nội, 2015

LỜI CẢM ƠN

Để đánh giá kết quả học tập, đào tạo tại trƣờng và củng cố thêm kiến

thức kĩ năng thực hành đồng thời vận dụng tổng hợp những kiến thức đó vào

thực tế,đƣợc sự nhất trí của nhà trƣờng,sự phân công của khoa Quản lí tài

nguyên rừng và môi trƣờng và thầy giáo hƣớng dẫn,tôi tiến hành thực hiện để

tài: “Nghiên cứu bảo tồn và phát triển một số loài cây thuốc tại khu BTTN

Pù Luông, tỉnh Thanh Hóa”.

Trong quá trình thực hiện đề tài,ngoài sự nỗ lực của bản thân,tôi đã

nhận đƣợc sự hƣớng dẫn tận tình của thầy giáo PGS.TS.Hoàng Văn

Sâm.Đồng thời tôi cũng nhận đƣợc sự giúp đỡ to lớn của khu và cán bộ địa

ban đã giúp tôi hoàn thành khóa luận tốt nghiệp.

Nhân dịp này tôi xin bày tỏ lòng biết ơn của mình tới toàn thể thầy cô

trong khoa,đặc biết là Thầy giáo PGS.TS Hoàng Văn Sâm cũng đã giúp tôi

thực hiện đề tài này.

Tôi trân trọng cảm ơn lãnh đạo BQL Khu BTTN Pù Luông và các đơn

vị liên quan đã tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình điều tra,thu thập

số liệu cũng nhƣ cung cấp tài liệu có liên quan đến đề tài.

Xin chân thành cảm ơn bạn bè,đồng nghiệp và gia đình đã động viên

giúp đỡ tôi cả về tinh thần lẫn vật chất trong quá trình học tập và xây dựng đề

tài.

Tôi xin chân thành cảm ơn !

Hà nội, ngày 07 tháng 05 năm 2015

Ngƣời thực hiện

Hà Văn Lĩnh

MỤC LỤC

LỜI CẢM ƠN

MỤC LỤC

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

DANH MỤC CÁC BẢNG

DANH MỤC CÁC HÌNH

LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................0

MỤC LỤC...................................................................................................................2

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................5

DANH MỤC CÁC BẢNG..........................................................................................6

DANH MỤC CÁC HÌNH...........................................................................................6

ĐẶT VẤN ĐỀ.............................................................................................................1

CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ......................................3

1.1.Lƣợc sử nghiên cứu về tài nguyên cây thuốc trên thế giới...................................3

1.2. Lƣợc sử nghiên cứu về tài nguyên cây thuốc ở Việt Nam...................................7

1.2.1. Tình hình điều tra, nghiên cứu tài nguyên cây thuốc ở Việt Nam....................7

1.2.2. Tình hình nghiên cứu tri thức và kinh nghiệm sử dụng cây thuốc của các cộng

đồng dân tộc thiểu số ở Việt Nam.............................................................................11

1.3. Tình hình nghiên cứu cây thuốc tại Khu bảo tồn Thiên nhiên Pù Luông, tỉnh

Thanh Hóa .................................................................................................................13

CHƢƠNG 2 MỤC TIÊU, ĐỐI TƢỢNG, NỘI DUNG, PHẠM VI VÀ PHƢƠNG

PHÁP NGHIÊN CỨU...............................................................................................15

2.1. Mục tiêu .............................................................................................................15

2.1.1. Mục tiêu chung................................................................................................15

2.1.2. Mục tiêu cụ thể................................................................................................15

2.2. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu...................................................15

2.2.1. Đối tƣợng nghiên cứu......................................................................................15

2.2.2. Phạm vi nghiên cứu.........................................................................................15

2.3. Nội dung.............................................................................................................15

2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu....................................................................................16

2.4.1. Phƣơng pháp kế thừa tài liệu...........................................................................16

2.4.2. Phƣơng pháp bảo tồn cây thuốc, Phƣơng pháp nghiên cứu đặc điểm hình thái,

sinh học, sinh thái,vật hậu, kĩ thuật nhân giống, kĩ thuật gây trồng một số cây thuốc

quý.............................................................................................................................18

2.4.3. Phƣơng pháp xử lí nội nghiệp. ........................................................................18

CHƢƠNG 3 ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, DÂN SINH, KINH TẾ .............................20

3.1. Điều kiện tự nhiên của khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông................................20

3.1.1. Vị trí địa lí và ranh giới...................................................................................20

3.1.2. Địa hình- địa thế..............................................................................................20

3.1.3. Địa chất - đất đai .............................................................................................20

3.1.4. Đặc điểm khí hậu thủy văn..............................................................................21

3.1.5. Tài nguyên thực vật.........................................................................................22

3.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội của khu vực nghiên cứu............................................29

3.2.1. Dân số và lao động..........................................................................................29

3.2.2. Đặc điểm phân bố và tình hình phát triển kinh tế chung ................................30

3.2.3. Văn hóa- xã hội ...............................................................................................31

3.2.4. Tập quán sinh hoạt và sản xuất ở các tiểu khu rừng đặc dụng........................32

3.2.5. Thực trạng cơ sở hạ tầng.................................................................................33

3.2.6. Nguồn lực nhân văn khác................................................................................35

CHƢƠNG 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU.................................................................36

4.1. Tính đa dạng và hiện trạng bảo tồn các loài cây thuốc quý tại khu BTTN Pù

Luông ........................................................................................................................36

4.1.1. Tổng số loài cây thuốc quý tại khu BTTN Pù Luông .....................................36

4.1.2. Hiện trạng bảo tồn các loài cây thuốc quý tại khu BTTN Pù Luông..............37

4.1.3. Một số phát hiện mới ở khu Bảo tồn...............................................................42

4.2. Thực trạng khai thác và thị trƣờng cây thuốc trong khu bảo tồn .......................43

4.2.1. Thực trạng khai thác ở khu bảo tồn.................................................................43

4.3. Đặc điểm lâm học, kĩ thuật trồng, sơ chế của một số cây thuốc quý đƣợc

nghiên cứu trong khu vực..........................................................................................44

4.3.1. Cây Giảo cổ lam (Gynostemma pentaphyllum Thunb.) .................................44

4.3.2. Cây Khôi tía (Ardisia sylvestris Pitard) ..........................................................48

4.4. Đánh giá các mối tác động đến các loài cây thuốc quý trong KBT...................51

4.5. Đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bên vững nguồn tài nguyên cây

thuốc tại khu vực nghiên cứu. ...................................................................................52

4.5.1. Đối với tài nguyên thực vật làm thuốc tại khu vực.........................................53

4.5.2. Đối với các loài cây thuốc quý hiếm tại khu vực nghiên cứu.........................56

KẾT LUẬN – TỒN TẠI – KIẾN NGHỊ ..................................................................57

5.1. Kết luận ..............................................................................................................57

5.2. Tồn tại ................................................................................................................57

5.3. Kiến nghị............................................................................................................57

TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................................1

PHỤ LỤC

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

Từ viết tắt Giải thích

ha Héc ta

BQL Ban quản lý

IUCN Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên Thế giới

KBT Khu bảo tồn

KBTTN Khu Bảo tồn thiên nhiên

NĐCP Nghị định chính phủ

WHO Tổ chức Y tế Thế giới

VQG Vƣờn Quốc gia

HGĐ Hộ gia đình

ĐDSH Đa dạng sinh học

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 3.1: Diện tích các loại đất loại rừng....................................................... 22

Bảng 3.2: Số lƣợng các nhóm thực vật rừng ghi nhận đƣợc tại Khu BTTN Pù

Luông .............................................................................................................. 27

Bảng 3.3: Đa dạng các họ của hệ thực vật tại Khu BTTN Pù Luông............. 27

Bảng 3.4: Diện tích, dân số và mật độ dân số của 9 xã vùng đệm ................. 30

Bảng 3.5: Hiện trạng dân số, lao động tại các thôn bản của các xã vùng đệm

31

Bảng 4.1.Tổng số loài cây thuốc quý ở khu BTTN Pù Luông ....................... 36

Bảng 4.2. Danh lục các loài cây thuốc trong diện bảo tồn đã phát hiện ở

khu BTTN Pù Luông tỉnh Thanh Hóa ............................................................ 38

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 4.1. Cây Giảo cổ Lam ............................................................................ 45

Hình 4.2.Cây Lá Khôi mọc tự nhiên............................................................... 48

1

ĐẶT VẤN ĐỀ

Cây thuốc là tài nguyên thực vật có giá trị thiết thực cho ngƣời dân địa

phƣơng nhất là ngƣời dân sống phụ thuộc vào rừng.Từ xƣa, con ngƣời đã biết

sử dụng cây cỏ trong phòng và chữa trị các bệnh. Cùng với sự phát triển của

xã hội loài ngƣời, cây thuốc ngày càng trở nên quan trọng đối với đời sống

của con ngƣời. Việc sử dụng cây thuốc vừa có tính hiệu quả cao, vừa không

gây tác dụng phụ nhƣ các loại thuốc Tây hiện nay. Tại các quốc gia đang phát

triển một tỷ lệ lớn dân số đã và đang sử dụng cây cỏ để làm thuốc chữa bệnh.

Lãnh thổ Việt Nam nằm trọn trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa.

Việt Nam còn là cái nôi của thực vật hạt kín, đồng thời là giao điểm của nhiều

luồng thực vật di cƣ từ các khu hệ thực vật lân cận, cùng với sự đa dạng về

địa hình đã làm cho hệ thực vật nói chung và thực vật rừng nói riêng của nƣớc

ta vô cùng đa dạng và phong phú về phân bố cũng nhƣ thành phần loài. Bao

gồm các loài gỗ, nứa, song mây… Đặc biệt là thực vật làm thuốc. Theo thống

kê hiện nay ở Việt Nam đã biết gần 4000 loài thực vật có công dụng làm

thuốc. Trong đó, có tới hơn 90% là cây mọc tự nhiên và tập trung chủ yếu

trong các quần xã thực vật rừng. Phần lớn cây làm thuốc ở Việt Nam mọc tự

nhiên ở vùng rừng núi, nơi mà nguồn tài nguyên thiên nhiên đang bị suy giảm

do nhiều nguyên nhân khác nhau nhƣ sự gia tăng dân số, đốt nƣơng làm rẫy,

khai thác không hợp lí, công tác quản lí chƣa hiệu quả… đã dẫn đến sự đe dọa

tuyệt chủng của nhiều loài sinh vật.

Việt Nam là một trong những trung tâm đa dạng sinh học (ĐDSH) của

thế giới, với hệ động, thực vật rất phong phú và nằm trong khu vực nhiệt đới

gió mùa rất thuận lợi cho sự phát triển của thực vật nói chung và cây thuốc

nói riêng. Theo thống kê của Viện Dƣợc Liệu –Bộ Y Tế năm 1996-2004 Việt

Nam có 3948 loài thực vật và nấm thuộc 307 họ có thể sử dụng làm

thuốc,trong đó có 80% cây thuốc là mọc tự nhiên trong rừng. Trong những

năm gần đây, dƣới áp lực của phát triển kinh tế và sự bùng nổ dân số nên

nguồn tài nguyên rừng nói chung và nguồn tài nguyên thực vật sử dụng làm

2

thuốc nói riêng ngày càng suy giảm nghiêm trọng. Những loài có giá trị

không những ngƣời dân khai thác để sử dụng mà nguyên nhân chính dẫn đến

suy giảm mạnh trong những năm gần đây là do khai thác vì mục đích thƣơng

mại. Những loài ít giá trị hoặc chƣa đƣợc nghiên cứu cũng bị tán phá nhƣờng

chỗ cho việc sản xuất nông nghiệp, công nghiệp. Bên cạnh đó những kiến

thức bản địa đang ngày càng bị mai một và dần quên lãng, việc nghiên cứu

gây trồng còn hạn chế chƣa đáp ứng đƣợc nhu cầu của thực tế cũng là nguy

cơ rất lớn đối với sự tồn tại và phát triển của những loài cây thuốc trong tự

nhiên. Do vậy, việc tìm giải pháp bảo tồn và phát triển một số loài cây thuốc

là việc cấp thiết hàng đầu đƣợc đặt ra.

Các Vƣờn Quốc gia (VQG) và Khu Bảo tồn thiên nhiên (KBTTN) gần

nhƣ là thành lũy cuối cùng bảo vệ cho tƣơng lai của các loài động, thực vật

nói chung, các cây làm thuốc nói riêng. Xuất phát từ những vấn đề trên cũng

nhƣ để góp phần tìm hiểu các loài cây có giá trị làm thuốc, Tôi tiến hành

nghiên cứu đề tài “Nghiên cứu bảo tồn và phát triển một số loài cây thuốc

tại Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Luông, tỉnh Thanh Hóa”.

3

CHƢƠNG 1

TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

1.1. Lƣợc sử nghiên cứu về tài nguyên cây thuốc trên thế giới

Trong tất cả các nền văn hóa của nhân loại từ thời thƣợng cổ đến nay,

con ngƣời vẫn luôn coi trọng cây cỏ nhƣ là một nguồn thuốc chủ yếu để chữa

bệnh và bảo vệ sức khỏe.Cây thuốc là tài nguyên thực vật có giá trị thiết

thực cho ngƣời dân địa phƣơng nhất là ngƣời dân sống phụ thuộc vào

rừng.Cùng với sự phát triển của xã hội loài ngƣời, cây thuốc ngày càng trở

nên quan trọng đối với đời sống của con ngƣời.Sử dụng cây thuốc gắn liền

với sự phát triển của nhân loại . Ngay từ khi xuất hiện trên trái đất, con ngƣời

đã sử dụng các loài thực vật để duy trì sự sống. Trong quá trình đó, ngƣời ta

đã phát hiện ra những loài có khả năng phòng và chữa bệnh. Dần dần các kinh

nghiệm đƣợc tích luỹ và phổ biến...v.v. Đó là quá trình hình thành cơ sở sử

dụng cây thuốc trong y học truyền thống của dân tộc. Càng ngày tri thức của

nhân loại ngày càng đƣợc nâng cao, nhất là khi khoa học phát triển, việc sử

dụng cây thuốc ngày càng mở rộng hơn và mang lại hiệu quả to lớn trong việc

bảo vệ sức khoẻ con ngƣời. Việc sử dụng cây thuốc vừa có tính hiệu quả cao,

vừa không gây tác dụng phụ nhƣ các loại thuốc Tây hiện nay. Tại các quốc

gia đang phát triển một tỷ lệ lớn dân

Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đến năm 1985, trên

thế giới đã có khoảng 20.000 loài thực vật bậc cao có mạch và bậc thấp trong

số các loài đã biết đƣợc sử dụng trực tiếp làm thuốc, hoặc là nguyên liệu để

cung cấp các hoạt chất tự nhiên dùng làm thuốc. Hiện nay số loài cây thuốc

đƣợc sử dụng trên thế giới ƣớc tính từ 30.000 đến 70.000 loài. Trong đó, ở

vùng nhiệt đới châu Á có khoảng 6.500 loài thực vật có hoa đƣợc dùng làm

thuốc. Ở Ấn Độ 6.000 loài, ở Trung Quốc là 5.136 loài. số đã và đang sử

dụng cây cỏ để làm thuốc chữa bệnh.

Hầu hết các quốc gia đã biên soạn các chuyên khảo về cây thuốc trên

quy mô toàn quốc hoặc vùng lãnh thổ. Nhiều công trình nghiên cứu cây thuốc

4

của các nƣớc đƣợc sử dụng rộng rãi và có giá trị khoa học thực tiễn lớn. Điều

tra, đánh giá nguồn tài nguyên cây thuốc đƣợc coi là có nhiệm vụ trọng tâm

của tất cả các quốc gia.

Trong cuốn “Lịch sử niên đại cây cỏ” ấn hành năm 1878, Charles

Pickring đã chỉ rõ: Ngay từ năm 4271 trƣớc công nguyên ( TCN ) ngƣời dân

trong khu vực Trung Cận Đông đã sử dụng nhiều loài (sung, vả, cau dừa…)

để làm lƣơng thực và chữa bệnh. Dựa trên các bằng chứng khảo cổ học,

Borisova B (1960) chỉ ra rằng, vào khoảng 5000 năm TCN cây thuốc đã đƣợc

sử dụng rộng rãi và vì vậy là mục tiêu chiếm đoạt trong các cuộc chiến tranh

giữa các bộ tộc. Nhƣ vậy, tầm quan trọng của các loài cây thuốc đƣợc loài

ngƣời nhận thức từ rất sớm, việc thu thập, nhập nội các giống cây thuốc quý

đƣợc thực hiện ngay từ thời kỳ Cổ đại và đƣợc thực hiện bởi các chiến binh.

Cho đến nay có khoảng 80% dân số thế giới dựa vào dƣợc phẩm mang

tính truyền thống lấy từ các loài động, thực vật để sử dụng cho những sơ cứu

ban đầu khi nhiễm bệnh (Fansworth, 1988).nhiều tài liệu quý ghi chép kinh

nghiệm sử dụng của ngƣời xƣa vẫn còn lƣu truyền tại Trung Quốc - quốc gia

có truyền thồng lâu đời trong việc sử dụng cây cỏ để trị bệnh. Trong tập

“Thần nông bản thảo” chỉ rõ khoảng 5000 năm trƣớc đây ngƣời Trung Hoa cổ

đại đã sử dụng 365 vị thuốc và cây thuốc để phòng và chữa bệnh. Vào đời nhà

Hán (năm 168 trƣớc CN) trong cuốn sách “Thủ Hậu cấp phƣơng”, tác giả

thống kê 52 đơn thuốc trị bệnh từ các loài cây cỏ. Tới giữa thế kỷ XVI, Lý

Thời Trân thống kê 1.200 vị thuốc trong tập “Bản thảo cƣơng mục”.

Các tài liệu cổ xƣa về sử dụng cây thuốc cũng đƣợc ngƣời Ai Cập cổ

đại ghi chép cách đây khoảng 3600 năm trƣớc với 800 cây thuốc và trên 700

bài thuốc. Nguời Ấn Độ cổ đại cách đây 2000 năm để lại tài liệu về công

dụng của cây cỏ làm thuốc của ngƣời Hindu.

Các nhà thực vật ngƣời Pháp đƣợc coi là những ngƣời đầu tiên của Châu Âu

nghiên cứu về thực vật Đông Nam Á, với họ sau những cánh rừng nhiệt đới

còn tiềm ẩn rất nhiều giá trị. Vào những năm đầu thế kỷ XX, trong chƣơng