Nghiên cứu áp dụng các chuẩn lưu trữ và trao đổi thông tin trong hệ thống thông tin khoa học công nghệ Quốc gia

bé khoa häc vµ c«ng nghÖ

trung t©m th«ng tin khoa häc vµ c«ng nghÖ quèc gia

b¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÊp bé

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷

vµ trao ®æi th«ng tin trong hÖ thèng th«ng tin

khoa häc vµ c«ng nghÖ quèc gia

Y Z

Chñ nhiÖm ®Ò tµi

ThS Phan Huy QuÕ

Hµ Néi ™ 12 - 2003

môc lôc

Trang

Gi¶i thÝch thuËt ng÷ 1

Gi¶i thÝch ch÷ tiÕng ViÖt viÕt t¾t 3

PhÇn më ®Çu

1. Lý do chän ®Ò tµi 4

2. Môc tiªu cña ®Ò tµi 6

3. T×nh h×nh nghiªn cøu trong vµ ngoµi n−íc 6

4. Néi dung nghiªn cøu 10

5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 12

6. S¶n phÈm vµ dù kiÕn hiÖu qu¶ kinh tÕ-x· héi

cña ®Ò tµi

12

KÕt qu¶ nghiªn cøu

NhiÖm vô 1. HiÖn tr¹ng x©y dùng vµ ¸p

dông tiªu chuÈn trong hÖ thèng TTKHCNQG

14

1. HiÖn tr¹ng x©y dùng tiªu chuÈn ViÖt Nam trong HÖ

thèng TTKHCNQG

14

2. HiÖn tr¹ng ¸p dông tiªu chuÈn trong HÖ thèng

TTKHCNQG

18

3. Xem xÐt vµ ®Ò xuÊt ®èi víi 6 TCVN vÒ th«ng tin t−

liÖu

32

NhiÖm vô 2. X¸c ®Þnh ®èi t−îng tiªu chuÈn

hãa trong lÜnh vùc th«ng tin t− liÖu, c¸c

tiªu chuÈn quèc tÕ, tiªu chuÈn n−íc ngoµi

cã thÓ ¸p dông, c¸c tiªu chuÈn ViÖt Nam

cÇn x©y dùng trong HÖ thèng TTKHCNQG

38

1. C¬ së ®Ó x¸c ®Þnh ®èi t−îng tiªu chuÈn hãa trong lÜnh

vùc th«ng tin t− liÖu

38

2. Néi dung c«ng viÖc 41

3. KÕt qu¶ 42

NhiÖm vô 3. Nghiªn cøu x©y dùng c¸c quy

®Þnh cña dù th¶o tiªu chuÈn vÒ viÕt ®Þa

danh ViÖt Nam trong xö lý, l−u tr÷ vµ

trao ®æi th«ng tin

55

1. Quan hÖ cña ®Þa danh ViÖt Nam ®èi víi tµi liÖu trong

qu¸ tr×nh xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin

55

2. HiÖn tr¹ng viÕt ®Þa danh ViÖt nam trong xö lý, l−u tr÷

vµ trao ®æi th«ng tin cña HÖ thèng TTKHCNQG

59

3. X©y dùng c¸c quy ®Þnh cña dù th¶o tiªu chuÈn vÒ viÕt

®Þa danh ViÖt Nam trong xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng

tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

66

NhiÖm vô 4. Nghiªn cøu x©y dùng c¸c quy

®Þnh cña dù th¶o tiªu chuÈn ViÖt Nam vÒ

viÕt tªn c¬ quan tæ chøc ViÖt Nam trong

xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin cña HÖ

thèng TTKHCNQG

71

1. C¸c mèi quan hÖ cña tªn CQTC ViÖt Nam ®èi víi tµi

liÖu trong xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin cña HÖ

thèng TTKHCNQG

72

2. HiÖn tr¹ng viÕt tªn CQTC ViÖt Nam trong xö lý, l−u

tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

76

3. X©y dùng c¸c quy ®Þnh cña tiªu chuÈn vÒ viÕt tªn

CQTC ViÖt Nam trong xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng

tin cña HÖ thèng TTKHCNQG

81

NhiÖm vô 5. Nghiªn cøu x©y dùng c¸c yÕu tè

cña chuÈn metadata cho HÖ thèng th«ng

tin KH&CN quèc gia

91

1. Tæng quan vÒ Metadata 91

2. Mét sè tiªu chuÈn Metadata ®−îc sö dông trong m«i

tr−êng th«ng tin th− viªn

99

3. X©y dùng Bé yÕu tè Metadata cho HÖ thèng

TTKHCNQG

114

NhiÖm vô 6. Hoµn chØnh mét b−íc Khung ®Ò

môc hÖ thèng ttKHCNqg

134

1. Giíi thiÖu K§M HÖ thèng TTKHCNQG 134

2. Nh÷ng c«ng viÖc chÝnh cña nhiÖm vô 6 136

3. KÕt qu¶ 138

KiÕn nghÞ cña ®Ò tµi 165

KÕt luËn 167

Tµi liÖu tham kh¶o 169

Phô lôc 172

Nh÷ng ng−êi thùc hiÖn chÝnh:

c ThS Phan Huy QuÕ, Trung t©m TTKHCNQG, Chñ nhiÖm

®Ò tµi

d ThS Cao Minh KiÓm Trung t©m TTKHCNQG

e TS NguyÔn Thu Th¶o Trung t©m TTKHCNQG

f TS NguyÔn ViÕt NghÜa Trung t©m TTKHCNQG

g KS NguyÔn Xu©n B×nh Trung t©m TTKHCNQG

h ThS NguyÔn ThÞ H¹nh Trung t©m TTKHCNQG

Vµ c¸c c¸n bé kh¸c thuéc c¸c c¬ quan:

™ Trung t©m TTKHCNQG

™ Th− viÖn Quèc gia ViÖt Nam

™ ViÖn Th«ng tin KHXH

™ Côc L−u tr÷ nhµ n−íc

™ Trung t©m TC-CL

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

gi¶i thÝch mét sè thuËt ng÷ liªn quan

®Õn lÜnh vùc tiªu chuÈn

(C¸c thuËt ng÷ nµy ®−îc gi¶i thÝch theo TCVN 6450:1998 Tiªu chuÈn hãa vµ

c¸c ho¹t ®éng cã liªn quan – ThuËt ng÷ vµ kh¸i niÖm c¬ b¶n. T−¬ng øng víi

ISO/IEC Guide 2:1996)

1. Tiªu chuÈn hãa: Lµ ho¹t ®éng thiÕt lËp c¸c ®iÒu kho¶n ®Ó sö

dông chung vµ lÆp ®i lÆp l¹i ®èi víi nh÷ng

vÊn ®Ò thùc tÕ hoÆc tiÒm Èn, nh»m ®¹t ®−îc

møc ®é trËt tù tèi −u trong mét khung c¶nh

nhÊt ®Þnh

2. Tiªu chuÈn: Lµ tµi liÖu ®−îc thiÕt lËp b»ng c¸ch tho¶ thuËn

vµ do mét c¬ quan ®−îc thõa nhËn phª duyÖt

nh»m cung cÊp nh÷ng quy t¾c, h−íng dÉn

hoÆc ®Æc tÝnh cho c¸c ho¹t ®éng hoÆc kÕt qu¶

ho¹t ®éng ®Ó sö dông chung vµ lÆp ®i lÆp l¹i

nh»m ®¹t ®−îc møc ®é trËt tù tèi −u trong mét

khung c¶nh nhÊt ®Þnh

3. Tiªu chuÈn quèc tÕ: Lµ tiªu chuÈn ®−îc mét tæ chøc ho¹t ®éng

tiªu chuÈn hãa quèc tÕ/tæ chøc tiªu chuÈn

quèc tÕ chÊp nhËn vµ phæ biÕn réng r·i

4. Tiªu chuÈn quèc gia: Lµ tiªu chuÈn ®−îc c¬ quan tiªu chuÈn quèc

gia chÊp nhËn vµ phæ cËp réng r·i

5. Tiªu chuÈn c¬ b¶n: Lµ tiªu chuÈn bao trïm mét ph¹m vi réng

hoÆc chøa ®ùng nh÷ng ®iÒu kho¶n chung cho

mét lÜnh vùc cô thÓ

6. Dù th¶o tiªu chuÈn: Lµ ph−¬ng ¸n ®Ò nghÞ cña tiªu chuÈn dïng ®Ó

th¶o luËn réng r·i, lÊy ý kiÕn hoÆc xÐt duyÖt

7. §èi t−îng tiªu chuÈn

hãa:

Lµ chñ ®Ò (®èi t−îng) ®−îc tiªu chuÈn hãa

8. LÜnh vùc tiªu chuÈn

hãa:

Lµ tËp hîp c¸c ®èi t−îng tiªu chuÈn hãa cã

liªn quan víi nhau

___________________________

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé ™ 2003 ™ 1

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

9. C¬ quan tiªu chuÈn

quèc gia:

Lµ c¬ quan tiªu chuÈn ®−îc thõa nhËn ë cÊp

quèc gia vµ cã quyÒn lµ thµnh viªn quèc gia

cña c¸c tæ chøc quèc tÕ vµ khu vùc t−¬ng øng

10. Tæ chøc tiªu chuÈn quèc

tÕ:

Lµ tæ chøc tiªu chuÈn mµ quy chÕ thµnh viªn

më réng cho c¬ quan quèc gia t−¬ng øng cña

tÊt c¶ c¸c n−íc tham gia

11. So¸t xÐt tiªu chuÈn: Lµ ho¹t ®éng kiÓm tra mét tiªu chuÈn ®Ó x¸c

®Þnh tiªu chuÈn nµy cã ®−îc gi÷ nguyªn, thay

®æi hoÆc hñy bá hay kh«ng

12. Thêi h¹n hiÖu lùc cña

tiªu chuÈn:

Lµ mét kho¶ng thêi gian hiÖn hµnh cña tiªu

chuÈn tÝnh tõ ngµy cã hiÖu lùc do mét c¬

quan cã tr¸ch nhiÖm quyÕt ®Þnh ®Õn khi bÞ

thay thÕ, hñy bá

13. ChÊp nhËn tiªu chuÈn

quèc tÕ:

Lµ viÖc xuÊt b¶n mét tiªu chuÈn quèc gia dùa

trªn mét tiªu chuÈn quèc tÕ t−¬ng øng, hoÆc

chÊp thuËn mét tiªu chuÈn quèc tÕ cã gi¸ trÞ

nh− lµ mét tiªu chuÈn quèc gia, víi mét sè

kh¸c biÖt ®−îc x¸c ®Þnh so víi tiªu chuÈn

quèc tÕ ®ã

14. Tæ chøc ho¹t ®éng tiªu

chuÈn hãa quèc tÕ:

Lµ tæ chøc tiªu chuÈn hãa mµ quy chÕ thµnh

viªn më réng cho c¬ quan quèc gia t−¬ng øng

cña tÊt c¶ c¸c n−íc tham gia

___________________________

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé ™ 2003 ™ 2

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

gi¶i thÝch nh÷ng ch÷ tiÕng ViÖt viÕt t¾t

trong b¸o c¸o

1. CQTC C¬ quan tæ chøc

2. CSDL C¬ së d÷ liÖu

3. K§M Khung ®Ò môc cña HÖ thèng th«ng tin

KH&CN quèc gia

4. KH&CN Khoa häc vµ C«ng nghÖ

5. KHKT Khoa häc kü thuËt

6. HÖ thèng TTKHCNQG HÖ thèng th«ng tin khoa häc vµ c«ng nghÖ

quèc gia

7. TT-TL Th«ng tin t− liÖu

8. Trung t©m KHXHNVQG Trung t©m Khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n

quèc gia

9. Trung t©m TTKHCNQG Trung t©m Th«ng tin Khoa häc vµ C«ng

nghÖ quèc gia

10. Trung t©m

TTTLKHCNQG

Trung t©m Th«ng tin T− liÖu khoa häc vµ

c«ng nghÖ quèc gia

11. TTKHCN Th«ng tin khoa häc vµ c«ng nghÖ

12. ViÖn TTKHKTTW ViÖn Th«ng tin khoa häc kü thuËt trung

−¬ng

13. ViÖn TTKHXH ViÖn th«ng tin khoa häc x· héi

___________________________

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé ™ 2003 ™ 3

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

phÇn Më ®Çu

1. Lý do lùa chän ®Ò tµi

Mét trong nh÷ng môc tiªu hoµn thiÖn HÖ thèng th«ng tin khoa häc vµ

c«ng nghÖ quèc gia lµ kh«ng ngõng n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña hÖ thèng

trªn c¬ së b¶o ®¶m sù thèng nhÊt hãa vµ hîp lý hãa c¸c mÆt ho¹t ®éng cña c¸c

ph©n hÖ trong hÖ thèng. Vµ mét trong nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh ®Ó thùc hiÖn môc

tiªu nµy lµ c«ng t¸c tiªu chuÈn hãa. Vai trß cña ho¹t ®éng tiªu chuÈn ho¸ trong

lÜnh vùc th«ng tin t− liÖu ®−îc thÓ hiÖn trªn mét sè mÆt c¬ b¶n nh− sau:

- N©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng th«ng tin t− liÖu, b¶o ®¶m mèi liªn hÖ gi÷a

ho¹t ®éng nµy víi c¸c nhiÖm vô ®Èy m¹nh tiÕn bé khoa häc vµ c«ng nghÖ;

- Hoµn thiÖn viÖc tæ chøc qu¶n lý ho¹t ®éng th«ng tin t− liÖu;

- N©ng cao hiÖu suÊt lao ®éng cña c¸n bé th«ng tin t− liÖu, b¶o ®¶m chÊt

l−îng lao ®éng b»ng c¸ch thiÕt lËp c¸c ®Þnh møc hîp lý, c¸c yªu cÇu vµ ph−¬ng

ph¸p ®èi víi lao ®éng th«ng tin;

- B¶o ®¶m mèi liªn hÖ t−¬ng t¸c gi÷a c¸c c¬ quan th«ng tin t− liÖu trong

ph¹m vi quèc gia vµ quèc tÕ.

NhËn thøc râ vai trß cña ho¹t ®éng tiªu chuÈn hãa trong lÜnh vùc th«ng tin

t− liÖu, trong nh÷ng n¨m qua, c¸c c¬ quan th«ng tin t− liÖu trong HÖ thèng

TTKHCNQG ®· cã ý thøc chuÈn hãa tõng b−íc c¸c c«ng viÖc cña d©y chuyÒn

th«ng tin t− liÖu, h−íng tíi sù thèng nhÊt vÒ kü thuËt nghiÖp vô, nh»m ®¹t ®−îc

hiÖu qu¶ cao trong ho¹t ®éng xö lý, l−u tr÷ vµ phæ biÕn, trao ®æi th«ng tin.

___________________________

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé ™ 2003 ™ 4

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

Tuy nhiªn, ho¹t ®éng tiªu chuÈn hãa trong HÖ thèng TTKHCNQG n−íc

ta cßn mang tÝnh ch¾p v¸. Chóng ta ch−a cã ®−îc mét chiÕn l−îc tiªu chuÈn hãa

®Ó cã thÓ x©y dùng mét c¬ së v÷ng ch¾c cho viÖc thèng nhÊt vµ hîp lý hãa c¸c

c«ng viÖc cña quy tr×nh th«ng tin t− liÖu. §iÒu nµy thÓ hiÖn trªn hai mÆt c¬ b¶n

cña c«ng t¸c tiªu chuÈn hãa trong lÜnh vùc th«ng tin t− liÖu:

- Thø nhÊt lµ vÊn ®Ò x©y dùng c¸c tiªu chuÈn quèc gia vµ tiªu chuÈn

ngµnh vÒ th«ng tin t− liÖu. Cã thÓ coi thêi ®iÓm khai sinh cña c«ng t¸c Tiªu

chuÈn hãa trong ho¹t ®éng th«ng tin t− liÖu lµ vµo cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ

kû tr−íc, ®¸nh dÊu b»ng sù xuÊt hiÖn cña Tiªu chuÈn quèc gia (TCVN) ®Çu tiªn

do ViÖn Th«ng tin KHKTTW (tiÒn th©n cña Trung t©m TTTLKHCNQG hiÖn

nay) x©y dùng. Nh−ng ®Õn nay, míi chØ cã 6 TCVN vÒ th«ng tin t− liÖu do c¬

quan th«ng tin t− liÖu trùc tiÕp x©y dùng. So víi sè l−îng c¸c ®èi t−îng cña d©y

chuyÒn th«ng tin t− liÖu cÇn ®−îc tiªu chuÈn hãa th× sè l−îng TCVN nãi trªn

thËt qu¸ Ýt ái. PhÇn lín 6 Tiªu chuÈn nãi trªn ban hµnh ®· qu¸ l©u, kh«ng tu©n

thñ nguyªn t¾c so¸t xÐt ®Þnh kú ®èi víi tiªu chuÈn vµ ®Æc biÖt ch−a ®Þnh h−íng

theo sù ph¸t triÓn tÊt yÕu cña ho¹t ®éng th«ng tin t− liÖu lµ: tù ®éng hãa. H¬n

n÷a, trong sè c¸c tiªu chuÈn ®· x©y dùng vµ ban hµnh, ch−a cã mét tiªu chuÈn

nµo ®iÒu chØnh nh÷ng ®èi t−îng liªn quan ®Õn ng«n ng÷ tiÕng ViÖt lµ ng«n ng÷

chÝnh trong viÖc xö lý, l−u tr÷, t×m kiÕm vµ trao ®æi th«ng tin. §ã lµ ch−a kÓ 6

tiªu chuÈn trªn hÇu nh− ®−îc rÊt Ýt c¸c c¬ quan th«ng tin t− liÖu biÕt vµ ¸p dông.

- Thø hai lµ vÊn ®Ò ¸p dông Tiªu chuÈn quèc tÕ, Tiªu chuÈn n−íc ngoµi

vÒ th«ng tin t− liÖu. Bªn c¹nh c¸c TCVN nªu trªn, c¸c c¬ quan th«ng tin t− liÖu

n−íc ta còng ®· ¸p dông hoÆc ®ang nghiªn cøu ¸p dông mét sè Tiªu chuÈn quèc

tÕ vµ Tiªu chuÈn n−íc ngoµi. Cã thÓ kÓ mét sè Tiªu chuÈn c¬ b¶n nh−: ISO

2709:1996 cña Tæ chøc Tiªu chuÈn hãa quèc tÕ (ISO); ISBD, UNIMARC cña

HiÖp héi th− viÖn quèc tÕ (IFLA); c¸c Tiªu chuÈn quèc gia (GOST) thuéc HÖ

thèng Tiªu chuÈn vÒ th«ng tin, th− viÖn vµ xuÊt b¶n cña Liªn x«; AACR-2,

___________________________

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé ™ 2003 ™ 5

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

ANSI/NISO Z39.50 vµ gÇn ®©y lµ MARC 21 cña Mü, v.v...Tuy nhiªn, c¸c Tiªu

chuÈn quèc tÕ vµ n−íc ngoµi nµy ®−îc ¸p dông theo kiÓu “m¹nh ai nÊy lµm” mµ

kh«ng cã sù thèng nhÊt chÝ Ýt lµ trong cïng mét hÖ thèng. Do ®ã, nhiÒu khi “lîi

bÊt cËp h¹i”, nhÊt lµ trong vÊn ®Ò trao ®æi, chia sÎ th«ng tin. ViÖc c¬ së d÷ liÖu

th− môc cña c¸c c¬ quan th«ng tin th− viÖn hiÖn ch−a ¸p dông theo mét khæ

mÉu trao ®æi thèng nhÊt vµ chóng ta vÉn cßn ®ang bµn b¹c ®Ó thèng nhÊt mét

MARC cña ViÖt Nam lµ mét trong nh÷ng hËu qu¶ ®ã.

Nh− vËy, ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña HÖ thèng TTKHCNQG

trªn c¬ së hîp lý hãa vµ thèng nhÊt hãa c¸c quy tr×nh, s¶n phÈm, ph−¬ng tiÖn

vµ c«ng cô cña chóng, cÇn ph¶i cã mét chiÕn l−îc tiªu chuÈn hãa, tr−íc hÕt lµ

trong xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin, b¾t ®Çu b»ng viÖc ®¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng

c«ng t¸c tiªu chuÈn hãa trong hÖ thèng, ®Ò xuÊt x©y dùng c¸c tiªu chuÈn c¬ b¶n

cÊp quèc gia vµ cÊp ngµnh, chän lùa vµ ®Ò xuÊt ¸p dông c¸c tiªu chuÈn quèc tÕ

vµ n−íc ngoµi phï hîp víi ®iÒu kiÖn vµ tr×nh ®é ho¹t ®éng th«ng tin KH&CN

ViÖt Nam.

§ã lµ lý do h×nh thµnh ®Ò tµi nghiªn cøu cÊp bé: “Nghiªn cøu ¸p dông c¸c

chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG”.

2. Môc tiªu cña ®Ò tµi

Tæng quan hiÖn tr¹ng ho¹t ®éng tiªu chuÈn hãa trong HÖ thèng

TTKHCNQG. X¸c ®Þnh c¸c ®èi t−îng cÇn tiªu chuÈn hãa trong lÜnh vùc th«ng

tin t− liÖu ViÖt Nam. §Ò xuÊt x©y dùng tiªu chuÈn ViÖt Nam hoÆc ¸p dông tiªu

chuÈn quèc tÕ, tiªu chuÈn n−íc ngoµi cho c¸c ®èi t−îng nµy. X©y dùng c¸c quy

®Þnh cña dù th¶o mét sè tiªu chuÈn c¬ b¶n vÒ xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin

cña HÖ thèng TTKHCNQG.

3. T×nh h×nh nghiªn cøu trong vµ ngoµi n−íc

3.1. T×nh h×nh nghiªn cøu ngoµi n−íc

Trªn thÕ giíi, viÖc nghiªn cøu, x©y dùng vµ ¸p dông c¸c chuÈn vÒ xö lý,

l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin ®· ®−îc triÓn khai thùc hiÖn tõ l©u ë c¸c tæ chøc

___________________________

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé ™ 2003 ™ 6

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

Tiªu chuÈn ho¸ quèc tÕ, c¸c tæ chøc x· héi-nghÒ nghiÖp quèc tÕ vÒ th«ng tin t−

liÖu vµ c¸c c¬ quan tiªu chuÈn hãa cña mét sè quèc gia ph¸t triÓn. Cô thÓ:

a. Tiªu chuÈn cña Tæ chøc Tiªu chuÈn hãa quèc tÕ (ISO):

Ho¹t ®éng tiªu chuÈn hãa trong lÜnh vùc th«ng tin t− liÖu trªn ph¹m vi

quèc tÕ chñ yÕu do Tæ chøc tiªu chuÈn quèc tÕ (ISO) ®¶m nhËn. ISO hiÖn cã 218

Uû ban kü thuËt (TC- Technical Committee), mçi TC ®¶m nhËn nhiÖm vô tiªu

chuÈn hãa trong mét lÜnh vùc. TC46 cña ISO ®¶m nhËn nhiÖm vô tiªu chuÈn

hãa trong lÜnh vùc th«ng tin t− liÖu. C¸c Tiªu chuÈn cña ISO mang ký hiÖu lµ

ISO. HiÖn cã trªn 90 ISO do TC46 tæ chøc biªn so¹n, trong ®ã phÇn lín lµ

nh÷ng tiªu chuÈn vÒ xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin. Mét sè trong nh÷ng

Tiªu chuÈn ISO nµy cã thÓ xem xÐt, chän läc ®Ó ¸p dông cho c¸c c¬ quan th«ng

tin th− viÖn ViÖt Nam.

b. Tiªu chuÈn cña c¸c tæ chøc x· héi-nghÒ nghiÖp quèc tÕ vÒ th«ng tin t−

liÖu:

Trong sè c¸c tæ chøc x· h«i-nghÒ nghiÖp quèc tÕ vÒ th«ng tin t− liÖu, Liªn

®oµn th− viÖn quèc tÕ (IFLA) lµ mét trong nh÷ng tæ chøc ®· biªn so¹n mét sè

tiªu chuÈn vÒ xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin ®−îc ¸p dông t−¬ng ®èi réng r·i

trong c¸c c¬ quan th«ng tin th− viÖn cña c¸c n−íc thµnh viªn, ®Æc biÖt lµ c¸c

n−íc ®ang ph¸t triÓn. ë ViÖt Nam, cã 2 tiªu chuÈn cña IFLA ®−îc ¸p dông trùc

tiÕp hoÆc lµ c¬ së ®Ó x©y dùng c¸c tiªu chuÈn kh¸c vÒ xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi

th«ng tin. §ã lµ Tiªu chuÈn quèc tÕ vÒ m« t¶ th− môc - ISBD (International

Standard Bibliographical Description ) vµ Khæ mÉu trao ®æi th− môc –

UNIMARC (UNIversal Machine Readable Catalog).

c. Tiªu chuÈn cña c¬ quan tiªu chuÈn hãa quèc gia mét sè n−íc ph¸t

triÓn:

Trong sè c¸c n−íc cã truyÒn thèng ho¹t ®éng th«ng tin th− viÖn l©u ®êi,

th× Nga vµ Mü lµ 2 quèc gia cã ho¹t ®éng tiªu chuÈn ho¸ vÒ th«ng tin t− liÖu

ph¸t triÓn nhÊt. ë Nga, HÖ thèng SIBID (Sistema standartov po

Informacionnym, Bibliotechnynym i Izdatel’nym Delam) - HÖ thèng tiªu chuÈn

___________________________

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé ™ 2003 ™ 7

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

vÒ th«ng tin, th− viÖn vµ xuÊt b¶n cña Nga ®−îc thµnh lËp vµo n¨m 1979 lµ mét

trong nh÷ng hÖ thèng tiªu chuÈn lín nhÊt trªn thÕ giíi trong lÜnh vùc th«ng tin

t− liÖu. Sè l−îng tiªu chuÈn do hÖ thèng nµy x©y dùng hiÖn tíi hµng tr¨m, trong

®ã phÇn lín liªn quan ®Õn c¸c ®èi t−îng cña d©y chuyÒn ho¹t ®éng th«ng tin t−

liÖu. Cã thÓ nãi, tõ nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX trë vÒ tr−íc, mét sè c¸c t¸c vô

trong d©y chuyÒn th«ng tin t− liÖu ViÖt Nam, hoÆc trùc tiÕp, hoÆc gi¸n tiÕp dùa

trªn nh÷ng quy ®Þnh cña c¸c tiªu chuÈn GOST (ký hiÖu Tiªu chuÈn quèc gia

Nga) thuéc HÖ thèng SIBID. Toµn bé 6 TCVN vÒ th«ng tin t− liÖu ®Òu ®−îc

biªn so¹n dùa trªn c¸c GOST.

ë Mü, thùc hiÖn nhiÖm vô tiªu chuÈn hãa trong lÜnh vùc th«ng tin t− liÖu

lµ Tæ chøc tiªu chuÈn th«ng tin quèc gia (NISO- National Information Standard

Organization ), trùc thuéc ViÖn tiªu chuÈn quèc gia Mü (ANSI- Americal

National Standard Institute). Thµnh viªn cña NISO gåm mét sè nh÷ng hiÖp héi

vµ c¬ quan th«ng tin th− viÖn lín nh−: Liªn ®oµn th− viÖn Mü (Americal

Library Association); Th− viÖn Quèc héi Mü (Library of Congress); Liªn ®oµn

th− viÖn Y häc (Medical Library Association); Th− viÖn y häc quèc gia

(National Library of Medicine); ñy ban quèc gia Mü vÒ khoa häc th«ng tin vµ

th− viÖn (U.S. National Commission on Libraries and Information Science ).

Nh÷ng tiªu chuÈn mang ký hiÖu ANSI/NISO gÇn ®©y rÊt ®−îc c¸c c¬ quan

th«ng tin th− viÖn ViÖt Nam chó ý, nhÊt lµ nh÷ng tiªu chuÈn liªn quan ®Õn trao

®æi th«ng tin.

ViÖc ra ®êi hµng lo¹t c¸c Tiªu chuÈn quèc tÕ vµ quèc gia vÒ l−u tr÷ vµ

trao ®æi th«ng tin ®em l¹i nhiÒu lîi Ých cho c¸c n−íc cã ho¹t ®éng th«ng tin th−

viÖn míi ph¸t triÓn. §èi víi ViÖt Nam, viÖc nghiªn cøu ¸p dông c¸c Tiªu chuÈn

quèc tÕ vµ n−íc ngoµi gia vÒ l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong thêi gian qua cßn

tuú tiÖn vµ thiÕu tÝnh hÖ thèng. Do ®ã bªn c¹nh lîi Ých còng xuÊt hiÖn nhiÒu

___________________________

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé ™ 2003 ™ 8

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

phiÒn to¸i, ®Æc biÖt lµ sù thiÕu thèng nhÊt trong xö lý, l−u tr÷ th«ng tin, g©y khã

kh¨n rÊt nhiÒu cho viÖc trao ®æi, chia sÎ th«ng tin tù ®éng hãa.

3.2. T×nh h×nh nghiªn cøu trong n−íc

ViÖc nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn vÒ xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin

trong HÖ thèng TTKHCNQG cÇn ®−îc xem xÐt trªn 2 m¶ng c«ng viÖc nh− sau:

a. Nghiªn cøu x©y dùng tiªu chuÈn quèc gia vµ tiªu chuÈn ngµnh vÒ xö

lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin:

ë ViÖt Nam, do ho¹t ®éng tiªu chuÈn hãa quèc gia nãi chung vµ trong

lÜnh vùc TT-TL nãi riªng ph¸t triÓn chËm so víi nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi nªn

viÖc nghiªn cøu x©y dùng c¸c tiªu chuÈn vÒ xö lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin

thiÕu tÝnh hÖ thèng. Cho ®Õn nay, trong lÜnh vùc th«ng tin t− liÖu, míi chØ cã 6

Tiªu chuÈn quèc gia (TCVN) ®−îc x©y dùng vµ ban hµnh, nh−ng hÇu hÕt lµ biªn

so¹n l¹i theo mét sè tiªu chuÈn quèc tÕ vµ n−íc ngoµi (chñ yÕu lµ theo GOST

cña Nga) vµ chØ bao qu¸t mét phÇn nhá ®èi t−îng cÇn tiªu chuÈn hãa trong xö

lý, l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin. Chóng ta hiÖn thiÕu mét m¶ng tiªu chuÈn rÊt

quan träng. §ã lµ c¸c chuÈn liªn quan ®Õn xö lý tiÕng ViÖt, ph−¬ng tiÖn c¬ b¶n

thÓ hiÖn th«ng tin néi sinh hiÖn nay. ViÖc thiÕu v¾ng m¶ng tiªu chuÈn nµy g©y

khã kh¨n rÊt nhiÒu cho c¸c c¬ quan th«ng tin t− liÖu cña HÖ thèng TTKHCNQG

trong viÖc xö lý, l−u tr÷, phæ biÕn vµ trao ®æi th«ng tin. Do ®ã, nghiªn cøu x©y

dùng tiªu chuÈn quèc gia vµ tiªu chuÈn ngµnh lµ mét bé phËn quan träng cña

ho¹t ®éng nghiªn cøu vÒ tiªu chuÈn hãa trong lÜnh vùc th«ng tin t− liÖu ViÖt

Nam.

b. Nghiªn cøu ¸p dông tiªu chuÈn quèc tÕ vµ n−íc ngoµi vÒ xö lý, l−u tr÷

vµ trao ®æi th«ng tin:

C«ng viÖc nµy ®−îc triÓn khai tõ nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XX, b¾t ®Çu

b»ng viÖc nghiªn cøu ¸p dông mét sè tiªu chuÈn cña Liªn x« (c¸c GOST). Sau

®ã, khi mét sè tiªu chuÈn quèc tÕ nh− ISBD, UNIMARC, v.v... ®−îc phæ biÕn

vµo ViÖt Nam, mét sè c¬ quan TT-TL ®· nghiªn cøu ¸p dông vµ gÇn ®©y lµ viÖc

___________________________

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé ™ 2003 ™ 9

Nghiªn cøu ¸p dông c¸c chuÈn l−u tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG

¸p dông MARC 21 cña Th− viÖn quèc héi Mü. Trung t©m TTKHCNQG ®· cã

®Ò ¸n nghiªn cøu x©y dùng Khæ mÉu trao ®æi th«ng tin th− môc cña ViÖt Nam

(VN MARC) dùa trªn UNIMARC vµ MARC 21. KÕt qu¶ lµ ®· cã Dù th¶o VN

MARC. Dù th¶o nµy ®· triÓn khai thö nghiÖm vµ ®ang cÇn ®−îc tæng kÕt ®¸nh

gi¸ nh»m hoµn thiÖn ®Ó cã thÓ trë thµnh Dù th¶o s¬ bé cña mét Tiªu chuÈn quèc

gia. ViÖc ¸p dung tiªu chuÈn quèc tÕ, tiªu chuÈn n−íc ngoµi trong ho¹t ®éng

th«ng tin t− liÖu ë ViÖt Nam lµ viÖc mang l¹i nhiÒu lîi Ých. Thø nhÊt, chóng ta

kh«ng ph¶i tèn c«ng søc vµ tiÒn cña ®Ó biªn so¹n tiªu chuÈn. Thø hai, chóng ta

cã thÓ kÕ thõa nh÷ng tinh hoa vÒ kü thuËt vµ c«ng nghÖ cña thÕ giíi trong lÜnh

vùc th«ng tin t− liÖu. Tuy nhiªn, nh− ®· tr×nh bµy ë trªn, viÖc ¸p dông c¸c tiªu

chuÈn quèc tÕ vµ n−íc ngoµi trong HÖ thèng TTKHCNQG hiÖn nay cßn tù ph¸t,

thiÕu tÝnh tæ chøc vµ tÝnh hÖ thèng. Do ®ã, nhiÒu khi kh«ng nh÷ng kh«ng mang

l¹i hiÖu qu¶ nh− mong muèn mµ cßn g©y khã kh¨n trong viÖc trao ®æi th«ng tin

gi÷a c¸c c¬ quan trong HÖ thèng. V× vËy, nghiªn cøu ¸p dông c¸c tiªu chuÈn

quèc tÕ, tiªu chuÈn n−íc ngoµi nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng th«ng tin t−

liÖu lµ mét thµnh phÇn kh«ng thÓ thiÕu cña ho¹t ®éng nghiªn cøu vÒ tiªu chuÈn

hãa trong lÜnh vùc th«ng tin t− liÖu ViÖt Nam.

4. Néi dung nghiªn cøu

4.1. §Ò tµi tËp trung nghiªn cøu nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau ®©y:

a. §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng viÖc x©y dùng vµ ¸p dông c¸c chuÈn vÒ xö lý, l−u

tr÷ vµ trao ®æi th«ng tin trong HÖ thèng TTKHCNQG. Trong ®ã cã ®¸nh gi¸

hiÖn tr¹ng ¸p dông vµ ®Ò xuÊt kiÕn nghÞ ®èi víi 6 TCVN ®· ban hµnh trong lÜnh

vùc th«ng tin t− liÖu;

b. Nghiªn cøu x¸c ®Þnh c¸c ®èi t−îng cÇn ®−îc tiªu chuÈn hãa trong lÜnh

vùc th«ng tin KH&CN. Chän lùa, lËp danh môc c¸c Tiªu chuÈn ViÖt Nam cÇn

___________________________

B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi cÊp bé ™ 2003 ™ 10