Một số giải pháp hoàn thiện các qui định về sử dụng giá trị hợp lý trong chế độ kế toán doanh nghiệp Việt Nam hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH

HỌC VIỆN TÀI CHÍNH

DƢƠNG THỊ THẢO

Một số giải pháp hoàn thiện các qui định về sử dụng giá trị hợp lý trong Chế độ Kế

toán Doanh nghiệp Việt Nam hiện nay

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

HÀ NỘI - 2013

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH

HỌC VIỆN TÀI CHÍNH

DƢƠNG THỊ THẢO

Một số giải pháp hoàn thiện các qui định về sử dụng giá trị hợp lý trong Chế độ Kế

toán Doanh nghiệp Việt Nam hiện nay

Chuyên ngành : Kế toán

Mã số : 62.34.30.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. PHÙNG THỊ ĐOAN

2. TS. LƢU ĐỨC TUYÊN

HÀ NỘI - 2013

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của

riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận án là trung thực

và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình

nào khác.

Tác giả luận án

Dương Thị Thảo

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

Lời cam đoan

Mục lục

MỞ ĐẦU..........................................................................................................................1

Chƣơng 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ GIÁ TRỊ HỢP LÝ VÀ KINH NGHIỆM

SỬ DỤNG GIÁ TRỊ HỢP LÝ TRONG KẾ TOÁN QUỐC TẾ ............9

1.1. Những vấn đề lý luận chung về giá trị hợp lý.........................................................9

1.1.1. Sự hình thành và phát triển nguyên tắc kế toán trên thế giới........................9

1.1.2 Những yếu tố ảnh hưởng đến hệ thống kế toán trên thế giới......................13

1.1.3. Phân loại hệ thống kế toán trên thế giới......................................................14

1.1.4. Nguyên tắc tính giá và các loại giá sử dụng trong kế toán ........................15

1.2. Kinh nghiệm sử dụng giá trị hợp lý trong Kế toán Quốc tế..................................17

1.2.1 Giá trị hợp lý được sử dụng để đánh giá và ghi nhận ban đầu...................19

1.2.2 Giá trị hợp lý được sử dụng sau ghi nhận ban đầu ....................................20

1.2.3 Ghi nhận chênh lệch phát sinh đo sự biến động của giá trị hợp lý ............30

1.2.4 Đo lường giá trị hợp lý theo Chuẩn mực Lập và Trình bày báo cáo

tài chính số 13 (IFRS 13)...........................................................................31

Chƣơng 2: THỰC TRẠNG QUI ĐỊNH VỀ SỬ DỤNG GIÁ TRỊ HỢP

LÝ TRONG CHẾ ĐỘ KẾ TOÁN DOANH NGHIỆP VIỆT

NAM HIỆN NAY..................................................................................39

2.1. Khái quát quá trình hình thành và phát triển cơ sở kế toán xác định giá trị

trong kế toán doanh nghiệp Việt Nam ..................................................................39

2.1.1. Sự phát triển của Kế toán Việt Nam ...........................................................39

2.1.2. Quá trình phát triển cơ sở kế toán xác định giá trị trong kế toán

doanh nghiệp tại Việt Nam ........................................................................41

2.2.Thực trạng các qui định về sử dụng giá trị hợp lý trong Kế toán doanh

nghiệp tại Việt Nam hiện nay ..................................................................................43

2.2.1. Khái niệm giá trị hợp lý ..............................................................................43

2.2.2. Sử dụng giá trị hợp lý tại thời điểm ghi nhận ban đầu................................44

2.2.3. Sử dụng giá trị hợp lý sau ghi nhận ban đầu...............................................45

2.2.4. Ghi nhận chênh lệch phát sinh do sự biến động của giá trị hợp lý .............53

2.2.5. Chuẩn mực kế toán - Đo lường giá trị hợp lý .............................................53

2.3. Nhận xét về áp dụng nguyên tắc kế toán xác định giá trị tại Việt Nam.................53

2.3.1. Những ưu điểm............................................................................................53

2.3.2. Những hạn chế. ...........................................................................................55

2.4. So sánh một số nét chính sử dụng giá trị hợp lý trong kế toán quốc tế và

kế toán Việt Nam hiện nay....................................................................................56

2.5. Nhận xét về Kết quả Khảo sát sử dụng nguyên tắc kế toán theo giá trị hợp

lý của các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay.........................................................61

2.6. Thực trạng định giá tài sản tại Việt Nam hiện nay.................................................63

Chƣơng 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÁC QUI ĐỊNH VỀ

SỬ DỤNG GIÁ TRỊ HỢP LÝ TRONG CHẾ ĐỘ KẾ TOÁN

DOANH NGHIỆP VIỆT NAM HIỆN NAY..........................................66

3.1. Sự cần thiết .............................................................................................................66

3.1.1. Đặc thù nền kinh thế Việt Nam hiện nay ....................................................66

3.1.2. Xu hướng chung của các nước trên thế giới ...............................................70

3.1.3. Sự cần thiết áp dụng nguyên tắc kế toán giá trị hợp lý tại Việt Nam .........74

3.2. Nguyên tắc hoàn thiện các qui định về sử dụng giá trị hợp lý trong Chế độ

Kế toán doanh nghiệp Việt Nam...........................................................................79

3.3. Một số đề xuất sử dụng giá trị hợp lý trong Chế độ Kế toán Doanh nghiệp

tại Việt Nam ..........................................................................................................81

3.3.1. Trong ngắn hạn ...........................................................................................81

3.3.2.Trong dài hạn ...............................................................................................91

3.4. Kiến nghị giải pháp hoàn thiện các qui định về sử dụng giá trị hợp lý

trong Chế độ Kế toán Doanh nghiệp Việt Nam hiện nay. ....................................97

3.4.1. Kiến nghị với Nhà nước ..............................................................................97

3.4.2. Kiến nghị với các Hội nghề nghiệp.............................................................99

3.4.3. Kiến nghị đối với các doanh nghiệp..........................................................100

KẾT LUẬN ................................................................................................................101

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ

LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ...................................................................102

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................103

DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC

Phụ lục 1 : Phiếu khảo sát

Phụ lục 2 : Phƣơng pháp khảo sát và kết quả khảo sát

Phụ lục 3 : Danh sách các doanh nghiệp khảo sát

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu

Những năm gần đây, kinh tế thế giới đang rơi vào tình trạng khủng hoảng

trầm trọng. Bắt đầu từ năm 2008, hiện tượng một loạt các ngân hàng lớn nhỏ của

Mỹ phá sản gây ảnh hưởng lớn đến nền kinh tế không chỉ của Mỹ mà của nhiều

nước trên thế giới. Cuộc khủng hoảng này kéo dài cho đến nay, năm 2013, lạm phát

trên thế giới tăng cao, nhiều doanh nghiệp phá sản, thất nghiệp tăng cao… Một

trong những biểu hiện nhìn thấy rõ nhất là sự mất ổn định của tất cả các thị trường

chứng khoán trên thế giới. Giá chứng khoán lên xuống thất thường, chủ yếu là

giảm, như rơi xuống một vực sâu không đáy khiến các nhà đầu tư hoang mang,

không xác định được định hướng đầu tư.

Tháng 11 năm 2006, Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới

(WTO) đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc

tế, đây chính là tiền đề quan trọng để Việt Nam hoà nhập với cộng đồng quốc tế

trong nhiều lĩnh vực. Để hoà nhập được với kinh tế quốc tế, kinh tế của Việt Nam

đã từng bước không ngừng phát triển theo hướng kinh tế thị trường. Các thị trường

được hình thành rõ nét và ngày càng phát triển, đặc biệt là thị trường vốn. Một trong

các công cụ trợ giúp quan trọng cho sự phát triển của thị trường vốn là các thông tin

tài chính của doanh nghiệp. Các thông tin tài chính của doanh nghiệp được hình

thành chủ yếu bằng việc sử dụng các ghi chép kế toán. Các qui định của chế độ kế

toán đóng vai trò quyết định tính hữu ích của các thông tin tài chính, nó đòi hỏi các

thông tin tài chính của một doanh nghiệp do kế toán đưa ra ngày càng phải tiến dần

đến giá thị trường của doanh nghiệp đó.

Chế độ kế toán doanh nghiệp Việt Nam được sửa đổi như hiện nay nhằm đáp

ứng các nhu cầu phát triển của nền kinh tế, nhằm tuân thủ các nguyên tắc, chuẩn

mực chung của kế toán quốc tê, giúp các doanh nghiệp Việt Nam có đủ điều kiện

hội nhập kinh tế quốc tế, giúp các nhà đầu tư nước ngoài có cơ sở để đánh giá tình

hình các doanh nghiệp để đưa ra quyết định đầu tư. Trong quá trình phát triển của

mình, dựa vào tình hình thực tế của nền kinh tế Việt Nam và các kinh nghiệm của

kế toán quốc tế, Việt Nam đã phát triển Hệ thống Chuẩn mực Kế toán Việt Nam và

2

các hướng dẫn thực hiện hệ thống chuẩn mực đó. Nhưng hiện nay, các qui định về

kế toán doanh nghiệp của Việt Nam chưa đảm bảo tạo ra các thông tin tài chính của

doanh nghiệp theo giá trị hợp lý để các tài sản có thể được trao đổi hoặc giá trị một

khoản nợ được thanh toán một cách tự nguyện giữa các bên có đầy đủ sự hiểu biết

trong sự trao đổi ngang giá. Chính vì vậy, các thông tin trên báo cáo tài chính của

doanh nghiệp gây cho những người quan tâm đến báo cáo tài chính doanh nghiệp,

đặc biệt là các nhà đầu tư gặp nhiều khó khăn khi đưa ra các quyết định của mình.

Không ít các quyết định đầu tư được coi là sai lầm chỉ vì nhà đầu tư chưa hoặc

không nhận biết được tình hình tài chính doanh nghiệp thông qua các thông tin tài

chính được doanh nghiệp công bố.

Để giúp cho các nhà đầu tư có được các thông tin tài chính hữu ích, là nền

tảng để phát triển thị trường vốn, chế độ kế toán doanh nghiệp Việt Nam cần phải

được thay đổi để các thông tin trên báo cáo tài chính của doanh nghiệp đưa ra tiến

dần tới giá trị của doanh nghiệp đó nếu doanh nghiệp được đưa ra mua bán, trao đổi

trên thị trường. Với sự phát triển nhanh chóng của thị trường vốn hiện nay, tính hữu

ích của các thông tin tài chính là một đòi hỏi và không thể thiếu được trong hoạt

động của các nhà đầu tư.

Chính vì các lý do trên đây, đề tài “Một số giải pháp hoàn thiện các qui định

về sử dụng giá trị hợp lý trong Chế độ Kế toán Doanh nghiệp Việt Nam hiện nay” là

đề tài mang tính thời sự và thực sự cần thiết để hoàn thiện Chế độ Kế toán Doanh

nghiệp Việt Nam, giúp các nhà đầu tư có các thông tin tài chính hữu ích.

2. Mục đích nghiên cứu

Mục đích của nghiên cứu của đề tài là làm rõ lý luận về giá trị hợp lý trong kế

toán doanh nghiệp, nghiên cứu các qui định về giá trị hợp lý trong kế toán quốc tế, của

một số nước có nền kinh tế thị trường phát triển toàn diện và của một số nước có đặc

điểm nền kinh tế tương tự của Việt Nam, đặc biệt đi sâu nghiên cứu các qui định về giá

trị hợp lý trong kế toán Việt Nam hiện nay, từ đó rút ra các ưu, nhược điểm, hạn chế

nhằm đưa ra một số giải pháp nhằm hoàn thiện các qui định này tại Việt Nam.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng của đề tài là tập trung nghiên cứu lý luận chung về giá trị hợp lý

trong kế toán; tổng kết các kinh nghiệm về sử dụng giá trị hợp lý trong kế toán quốc

3

tế; các qui định về việc phản ánh giá trị hợp lý của tài sản, công nợ, công cụ vốn

trong doanh nghiệp tại thời điểm ghi nhận ban đầu và sau ghi nhận ban đầu, các qui

định về ghi nhận chênh lệch biến động của giá trị hợp lý trong Chế độ Kế toán

Doanh nghiệp Việt Nam hiện nay để từ đó đưa ra các giải pháp nhằm hoàn thiện các

qui định về sử dụng giá trị hợp lý trong kế toán tại Việt Nam.

Phạm vi nghiên cứu của đề tài là lịch sử hình thành giá trị hợp lý trong kế

toán, kinh nghiệm sử dụng nguyên tắc kế toán theo giá trị hợp lý trong kế toán quốc

tế, các qui định về giá trị hợp lý trong chuẩn mực và Chế độ Kế toán Việt Nam,

chọn mẫu báo cáo tài chính của một số doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng

khoán, một số tổ chức tài chính, một số doanh nghiệp chưa niêm yết thuộc các loại

hình doanh nghiệp nhà nước, công ty cổ phần, công ty TNHH tại Việt Nam để khảo

sát việc vận dụng nguyên tắc này ở Việt Nam.

4. Phƣơng pháp nghiên cứu

NCS đã vận dụng Phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, duy vật

lịch sử; Phương pháp hệ thống; Phương pháp thống kê; Phương pháp phân tích tổng

hợp; Phương pháp so sánh, đối chiếu để tiếp cận và nghiên cứu đề tài.

5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu:

- Luận án đã khái quát những vấn đề lý luận chung về giá trị hợp lý trong kế

toán, tổng kết các kinh nghiệm về sử dụng giá trị hợp lý trong kế toán quốc tế, giúp

người đọc có cái nhìn tổng quan về giá trị hợp lý trong kế toán.

- Trên cơ sở nghiên cứu và khảo sát thực tế các qui định về ghi nhận giá trị

của tài sản, công nợ và công cụ vốn của Chế độ Kế toán Doanh nghiệp Việt Nam,

thực tế áp dụng nguyên tắc kế toán này tại các doanh nghiệp Việt Nam, luận án đã

khẳng định rằng để các thông tin trên báo cáo tài chính doanh nghiệp thực sự phục

vụ cho nhu cầu của người sử dụng thông tin và phù hợp với tình hình phát triển

của nền kinh tế Việt Nam hiện nay thì Chế độ Kế toán Việt Nam cần thiết phải bổ

sung các qui định về ghi nhận giá trị của tài sản, công nợ và công cụ vốn theo giá

trị hợp lý.

- Để tăng cường sự hữu ích của các thông tin trên báo cáo tài chính doanh

nghiệp, giúp kế toán Việt Nam hội nhập toàn diện với kế toán của các nước trên thế

giới, thị trường vốn có cơ sở vững chắc để phát triển, luận án đã đưa ra một số giải

4

pháp nhằm hoàn thiện các qui định về giá trị hợp lý của tài sản, công nợ và công cụ

vốn trong Chế độ Kế toán Doanh nghiệp Việt Nam hiện nay, đồng thời cũng phân

tích rõ các vấn đề về các điều kiện cần thiết, thẩm định giá cần phải sửa đổi để áp

dụng các qui định này.

6. Kết cấu của Luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận

án được chia thành ba chương như sau:

Chương 1: Lý luận chung về giá trị hợp lý và kinh nghiệm sử dụng giá trị

hợp lý trong kế toán quốc tế

Chương 2: Thực trạng qui định về sử dụng giá trị hợp lý trong Chế độ Kế

toán doanh nghiệp Việt Nam hiện nay.

Chương 3: Một số giải pháp nhằm hoàn thiện các qui định về sử dụng giá trị

hợp lý trong Chế độ Kế toán doanh nghiệpViệt Nam hiện nay.

7. Tổng quan vấn đề nghiên cứu

7.1. Tổng quan các Đề tài nghiên cứu có liên quan

Xuất phát từ quá trình hoạt động về kế toán và kiểm toán, NCS nhận

thấy rằng:

Thứ nhất, từ khi thị trường chứng khoán trong nước phát triển, người quan

tâm đến báo cáo tài chính của doanh nghiệp đã gia tăng rất nhiều, đặc biệt là các

nhà đầu tư. Nền kinh tế phát triển, vốn đầu tư yêu cầu ngày càng cao, kênh huy

động vốn tín dụng quan ngân hàng cũng đóng vai trò vô cùng quan trọng. Để quản

lý được nguồn vốn tín dụng của mình, các ngân hàng cũng quan tâm nhiều đến báo

cáo tài chính của doanh nghiệp. Số liệu tài chính này là cơ sở cho việc các bên liên

quan đưa ra các quyết định của mình.

Thứ hai, một số nguyên tắc kế toán áp dụng tại Việt Nam hiện nay đòi hỏi

người đọc báo cáo tài chính phải có một trình độ kế toán tốt, thông tin trên báo cáo

tài chính như: Tổng tài sản, nguồn vốn vẫn phải qui đổi. Giá trị trên báo cáo tài

chính chưa phản ánh đúng giá trị thực của tải sản tại thời điểm lập báo cáo.

Thứ ba, việc hơn 300 Ngân hàng Mỹ phá sản đã tạo ra cuộc khủng hoảng

kinh tế năm 2008 trên thế giới, kéo dài hậu quả đến tận ngày nay (2012) đã làm các

bên liên quan đổ tội lẫn nhau. Một trong những lỗi được nhắc đến, các nhà quản lý

5

ngân hàng kêu ca về nguyên tắc khắt khe trong việc phản ánh giá trị tài sản ngân

hàng theo giá trị hợp lý đã làm cho ngân hàng phá sản nhanh hơn. Việc này đã gây

một tranh luận rất gay gắt về việc áp dụng nguyên tắc kế toán theo giá trị hợp lý

trên thế giới.

Thứ tư, có nhiều hiện tượng cố tình gian lận, đối phó của các doanh nghiệp,

ngân hàng đối với qui định của luật pháp Việt Nam có thể được đẩy lùi nếu áp dụng

công cụ kế toán theo giá trị hợp lý như: Hiện tượng tăng vốn của Ngân hàng năm

2011 (khoảng hơn 46.000 tỷ đồng) theo qui định của Ngân hàng Nhà nước là: Các

ngân hàng thương mại phải tăng vốn lên 3.000 tỷ đồng. Nếu áp dụng kế toán theo

giá trị hợp lý thì có thể ngăn ngừa các việc làm gian lận dẫn đến tình trạng tăng vốn

giả, làm đau đầu các nhà quản lý và gây thiệt hại lớn cho các nhà đầu tư.

Từ các lý do trên, NCS xác định, việc nghiên cứu về kế toán theo nguyên tắc

giá trị hợp lý là cần thiết, có nhiều tác dụng trong hoạt động nghề nghiệp của NCS

cũng như cho nhiều người quan tâm khác ở Việt Nam hiểu về tác dụng quản lý nền

kinh tế của một nguyên tắc tính giá trong kế toán nói riêng cũng như khoa học kế

toán nói chung.

Đi sâu xem xét các đề tài nghiên cứu có liên quan đến giá trị hợp lý, NCS

nhận thấy rằng, ở nước ta hiện nay, ngoài Luận văn Thạc sỹ của Lê Vũ Ngọc Thanh

(được ghi cụ thể ở phía dưới), chưa có một công trình nào nghiên cứu tổng thể về

việc sử dụng giá trị hợp lý trong chế độ kế toán doanh nghiệp. Chỉ có một số bài

viết nhỏ đăng trên các tạp chí và báo hoặc các trang website chuyên ngành viết về

kế toán theo giá trị hợp lý của từng khoản mục kế toán. Các tài liệu mà NCS tham

khảo và thu thập được như sau:

1. Lê Vũ Ngọc Thanh, Định hướng về việc sử dụng giá trị hợp lý trong hệ

thống kế toán doanh nghiệp Việt Nam, Luận văn thạc sĩ kinh tế, ĐH Kinh tế

TP.HCM, 2005.

2. Bùi Thị Ngọc, Bàn về giá trị hợp lý trong hợp nhất kinh doanh, Tạp chí

Nghiên cứu tài chính kế toán, số 09 năm 2008.

3. Phan Lê Thành Long, Kế toán theo giá trị hợp lý trong cuộc khủng hoảng

tài chính tại Mỹ, http://www.kiemtoan.com.vn, ngày 10 tháng 10 năm 2008.