Một số giải pháp đấy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế VKTTĐPN trong thời kỳ hội nhập WTO

MỤC LỤC

2.6.2.1. Phân tích SWOT.......................................................................................67

MỞ ĐẦU

Vùng kinh tế trọng điểm phía Nam (VKTTĐPN, sau đây gọi tắt là Vùng),

theo quyết định phê duyệt của Thủ tướng Chính phủ số 44/1998/QĐ-TTg, ngày

23/2/1998 bao gồm TP.HCM và các tỉnh Đồng Nai, Bình Dương và Bà Rịa – Vũng

Tàu. Trong Hội nghị các tỉnh VKTTĐPN ngày 20-21/6/2003, Thủ tướng Chính phủ

đã quyết định mở rộng ranh giới VKTTĐPN, sau đó Văn phòng Chính phủ đã ra

thông báo số 99/TB-VPCP này 2/7/2003 về kết luận của Thủ tướng Chính phủ,

trong đó quyết định bổ sung vào VKTTĐPN thêm 3 tỉnh: Tây Ninh, Bình Phước,

Long An. Năm 2005, VKTTĐPN được mở rộng tới Tiền Giang (tại Thông báo số

4973/VPCP-ĐP ngày 03/9/2005). Đến nay VKTTĐPN bao gồm 8 tỉnh, thành phố:

Thành phố Hồ Chí Minh, Tây Ninh, Bình Phước, Bình Dương, Đồng Nai, Bà Rịa –

Vũng Tàu, Long An, Tiền Giang với diện tích gần 30 nghìn km2

, dân số năm 2005

có khoảng 14,7 triệu người, chiếm 9,2% diện tích tự nhiên và khoảng 17,7% dân số

so với cả nước. Tỷ lệ đô thị hóa của vùng đạt 48%, bằng 1,8 lần trung bình cả nước.

VKTTĐPN có vị trí, vai trò đặc biệt quan trọng trong sự nghiệp phát triển

kinh tế - xã hội của cả nước; là vùng duy nhất hiện nay hội đủ các điều kiện và lợi

thế để phát triển công nghiệp, dịch vụ, đi đầu trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện

đại hóa; đặc biệt phát triển công nghiệp công nghệ cao, công nghiệp điện tử, tin học,

công nghiệp dầu khí và sản phẩm hóa dầu; phát triển dịch vụ cao cấp, dịch vụ du

lịch, dịch vụ viễn thông, tài chính, ngân hàng; nghiên cứu, ứng dụng và triển khai

khoa học và công nghệ, đào tạo nguồn nhân lực có trình độ cao…Bộ Chính trị đã có

Nghị quyết số 53/NQ-TW ngày 29/8/2005 và Thủ tướng Chính phủ đã có Quyết

định số 146/QĐ-TTg ngày 13/8/2004 đối với VKTTĐPN. Để góp phần thực hiện

mục tiêu chung của cả nước về tăng trưởng kinh tế, tăng trưởng của VKTTĐPN giai

đoạn 2005-2010 gấp 1,2 lần, giai đoạn 2011-2020 gấp 1,1 lần mức bình quân của cả

nước. Tỷ trọng đóng góp trong GDP cả nước tăng từ 36% năm 2005 lên khoảng 40-

41% năm 2010 và 43-44% năm 2020; tăng mức đóng góp của Vùng trong thu ngân

sách của cả nước từ 33,9% năm 2005 lên 38,7% năm 2010 và 40,5% năm 2020.

GDP của vùng năm 2005 khoảng 328 nghìn tỷ đồng, chiến 1/3 GDP cả nước;

GDP bình quân đầu người đạt khoảng 20-22 triệu đồng, cao gấp 2,4 lần so với trung

bình cả nước. Tốc độ tăng trưởng GDP bình quân giai đoạn 2001-2005 của vùng đạt

8,3%, cao hơn gấp 1,15 lần so với mức trung bình của cả nước. Kim ngạch xuất

khẩu của toàn Vùng tăng bình quân 21,4%. Năm 2005, giá trị xuất khẩu ước đạt xấp

xỉ 3 tỷ USD, chiếm 3,19% kim ngạch xuất khẩu của cả nước, kim ngạch xuất khẩu

bình quân đầu người đạt 214 USD. Các ngành công nghiệp, du lịch, dịch vụ, kết cấu

hạ tầng, và các lĩnh vực khác có những thay đổi đáng kể. Trong điều kiện kinh tế và

công nghiệp phát triển nhanh, cơ cấu ngành kinh tế trong VKTTĐPN đã có sự

chuyển biến nhất định theo hướng tăng nhanh tỷ trọng công nghiệp, dịch vụ, giảm

tương đối tỷ trọng nông nghiệp.

3

Mấy năm gần đây, khu vực dịch vụ sau một thời gian tăng nhanh đã chững

lại và tăng chậm hơn nhịp độ tăng trưởng chung của GDP, làm giảm khả năng lan

tỏa tác động tích cực của VKTTĐPN. Tốc độ tăng bình quân khu vực dịch vụ 1997

– 2002 của vùng đạt 7,69% (trong khi tốc độ tăng GDP là 10,74%).

Tỷ trọng khu vực dịch vụ của VKTTĐPN có xu hướng giảm là điều rất đáng

quan tâm. Qua số liệu tính toán cho thấy tỷ lệ dịch vụ của VKTTĐPN giảm từ

44,4% (1996) xuống 36,07% (2002), trong đó ở TP.HCM tỷ lệ này giảm từ 57,0%

xuống 51,65%, tỉnh Ðồng Nai từ 27,75% giảm xuống 25,4%, tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu

giảm từ 19,11% xuống 10,56% và tỉnh Bình Dương giảm từ 28,35% xuống 26,0%.

Sự giảm sút tỷ trọng khu vực dịch vụ trong cơ cấu GDP do sự tăng trưởng các

ngành dịch vụ không tương ứng với tốc độ tăng trưởng công nghiệp, là dấu hiệu bất

hợp lý trong cơ cấu kinh tế VKTTĐPN. Nếu xu thế này không được điều chỉnh kịp

thời trên cơ sở các chính sách ưu tiên đầu tư thúc đẩy phát triển mạnh thương mại,

dịch vụ, du lịch, dịch vụ tài chính ngân hàng, dịch vụ vận tải, bưu điện... thì các yếu

tố bất lợi cho phát triển kinh tế của vùng sẽ nảy sinh tiếp tục làm giảm tốc độ tăng

trưởng công nghiệp nói riêng và kinh tế nói chung của vùng. Bên cạnh đó, kể từ đầu

năm 2007, nền kinh tế nước ta chính thức trở thành một nền kinh tế thành viên của

Tổ Chức Thương mại Thế giới (WTO). Điều này đem đến những cơ hội và thách

thức đan xen nhau đối với cơ cấu kinh tế Vùng và việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế

Vùng. Cụ thể, hội nhập WTO có thể tác động đến chuyển dịch cơ cấu trên các nội

dung sau:

- Việt Nam có cơ hội tham gia ngày càng sâu hơn và rộng hơn vào phân công

lao động và hợp tác kinh tế quốc tế trên cơ sở phát huy lợi thế so sánh. Điều này sẽ

ảnh hưởng sâu sắc đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế.

- Hội nhập WTO tạo áp lực thúc đẩy cải cách kinh tế trong nước, đáng chú ý

là cải cách về thể chế kinh tế cho phù hợp với luật chơi quốc tế và trình độ phát

triển của nền kinh tế, cải cách về cơ chế quản lý kinh tế cho phù hợp với cơ cấu

kinh tế đang chịu áp lực thay đổi dưới tác động của hội nhập WTO.

- Hội nhập WTO tạo điều kiện thuận lợi cho Việt Nam thu hút vốn đầu tư trực

tiếp của nước ngoài, tiếp thu công nghệ và kinh nghiệm quản lý. Những điều này có

tác động mạnh đến cơ cấu nguồn lực đầu vào của quá trình tăng trưởng và phát triển

kinh tế.

Vì thế, có thể thấy rằng chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong thời kỳ hội nhập

WTO càng trở nên vô cùng quan trọng và mang tính thời sự trong quá trình phát

triển kinh tế Vùng hướng đến mục tiêu tăng trưởng và phát triển kinh tế nhanh, hiệu

quả và bền vững.

Với ý nghĩa đó, đề tài “Đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế vùng kinh tế

trọng điểm phía Nam trong thời kỳ hội nhập WTO” trở nên cấp thiết hơn bao giờ

hết.

Mục tiêu chung của đề tài là xây dựng những luận cứ khoa học, căn cứ thực

tiễn của chuyển dịch cơ cấu kinh tế của VKTTĐPN trong tăng trưởng và phát triển

kinh tế, về ảnh hưởng của WTO đến quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế Vùng, và

4

về những vấn đề mấu chốt đặt ra cần giải quyết trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế

Vùng. Trên cơ sở đó, đề tài đề xuất hệ thống quan điểm, định hướng và giải pháp

giải quyết các vấn đề nhằm đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế Vùng trong thời

kỳ hội nhập WTO.

Để đạt được mục tiêu chung, đề tài tập trung thực hiện các nhiệm vụ nghiên

cứu cụ thể sau:

- Hệ thống lý luận về cơ cấu kinh tế, kinh tế vùng lãnh thổ và chuyển dịch cơ

cấu kinh tế trong tăng trưởng và phát triển kinh tế; lý luận về ảnh hưởng của

WTO đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế.

- Phân tích cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu, cũng như ảnh hưởng của nó

đến tăng trưởng và phát triển kinh tế VKTTĐPN trong thời gian gần đây, đặc

biệt là hai năm 2007 và 2008.

- Xác định các vấn đề mấu chốt đang đặt ra trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế

Vùng dưới ảnh hưởng của hội nhập WTO.

- Xác định quan điểm đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế vùng kinh tế trọng

điểm phía Nam trong thời kỳ hội nhập WTO.

- Đề xuất phương hướng, giải pháp đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế

Vùng trong thời kỳ hội nhập WTO.

Để đạt các mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu đã xác định, đề tài tập trung các

nội dung nghiên cứu sau:

Nội dung thứ nhất: Nội dung lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế vùng

trong tăng trưởng và phát triển kinh tế; lý luận về tác động của hội nhập WTO đến

chuyển dịch cơ cấu kinh tế vùng.

Nội dung thứ hai: Tình hình cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế

VKTTĐPN trong những năm gần đây, đặc biệt trong hai năm 2007 và 2008 khi Việt

Nam đã gia nhập WTO.

Nội dung thứ ba: Đánh giá ảnh hưởng có thể có của hội nhập WTO lên cơ

cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế VKTTĐPN và các vấn đề mấu chốt đang

đặt ra trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế VKTTĐPN dưới ảnh hưởng của hội nhập

WTO.

Nội dung thứ tư: Xây dựng quan điểm, đề xuất phương hướng, giải pháp đẩy

mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế Vùng trong thời kỳ hội nhập WTO.

Để đạt mục tiêu nghiên cứu đặt ra, đề tài xây dựng khung phân tích vấn đề

và sử dụng các phương pháp nghiên cứu tương ứng đối với các vấn đề cụ thể.

Khung phân tích vấn đề

Đề tài sử dụng cách tiếp cận hệ thống, triển khai theo nguyên tắc từ hệ thống

chung đến các bộ phận. Trước hết, đề tài phân tích quá trình chuyển dịch cơ cấu

kinh tế nhằm thúc đẩy tăng trưởng và phát triển kinh tế dưới tác động của hội nhập

WTO. Kế đến, đề tài phân tích mối quan hệ giữa chuyển dịch cơ cấu các đầu vào

5

với chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế cũng như mối quan hệ giữa chuyển dịch cơ

cấu nội bộ ngành với tăng trưởng kinh tế dưới tác động của hội nhập WTO. Cụ thể

trong Hình 1 dưới đây:

Hình 1: Khung phân tích của đề tài

Phương pháp nghiên cứu

Đề tài sử dụng các phương pháp nghiên cứu như: phân tích thống kê, phương

pháp chuyên gia, và phương pháp phỏng vấn sâu. Trong đó, phương pháp nghiên

cứu chủ yếu là phân tích thống kê và phương pháp chuyên gia.

a. Phân tích thống kê: Sử dụng các số liệu thống kê để so sánh

tìm ra các kết luận khoa học.

6

b. Phương pháp chuyên gia: Tổ chức hội thảo trong quá trình thực

hiện nhằm tìm kiếm sự thống nhất trong các phân tích, đánh giá cũng như đề xuất

các giải pháp, kiến nghị. Chuyên gia là các cán bộ chỉ đạo thực tiễn của tỉnh và một

số nhà nghiên cứu trong và ngoài tỉnh.

c. Phương pháp phỏng vấn sâu: Tiến hành một số cuộc phỏng vấn

sâu một số cán bộ chủ chốt của các tỉnh trong Vùng.

d. Phương pháp nghiên cứu chọn điểm kết hợp nghiên cứu theo

diện rộng: Thực hiện các nghiên cứu theo một số địa phương trọng điểm với các nội

dung có liên quan song song với nghiên cứu Vùng trong một thể thống nhất. Cụ thể:

Nghiên cứu chuyển dịch cơ cấu công nghiệp và dịch vụ của Thành phố Hồ Chí

Minh, công nghiệp của Đồng Nai, Bình Dương, nông nghiệp của Tiền Giang, Tây

Ninh, chuyển dịch cơ cấu kinh tế chung của Thành phố Hồ Chí Minh trong hội nhập

WTO.

Kết cấu của báo cáo tổng kết

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục bảng,

các nội dung nghiên cứu của đề tài được kết cấu thành 03 chương:

Chương 1: Lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế vùng trong thời kỳ hội nhập

WTO

Chương 2: Chuyển dịch cơ cấu kinh tế Vùng trong quá trình tăng trưởng và

phát triển kinh tế của VKTTĐPN dưới tác động của hội nhập WTO

Chương 3: Quan điểm, phương hướng, giải pháp đẩy mạnh chuyển dịch cơ

cấu kinh tế VKTTĐPN trong thời kỳ hội nhập WTO

7

CHƯƠNG 1: LÝ LUẬN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH

TẾ VÙNG TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP WTO

1.1. Lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế vùng

1.1.1. Lý luận chung về kinh tế vùng và phân vùng kinh tế ở Việt Nam hiện nay

Vùng là khái niệm được sử dụng khá phổ biến trong quá trình phát triển kinh

tế - xã hội ở các quốc gia. Xét về mặt địa lý, Vùng là một phần của bề mặt trái đất,

có những đặc trưng riêng về thỗ nhưỡng, khí hậu, kinh tế, xã hội, lợi thế phát triển,

… Xét về mặt quản lý, Vùng được xem là cấp trung gian giữa quốc gia và tỉnh,

vùng bao gồm một số tỉnh và mỗi một quốc gia có một số vùng (trong một số

trường hợp nhất định người ta thường dùng Miền như miền Bắc, miền trung, miền

Nam). Tùy vào mục đích nghiên cứu khác nhau, các nhà khoa học quan niệm khác

nhau về Vùng. Tuy nhiên, xét trên tổng thể, Vùng có những đặc trưng cơ bản sau:

- Vùng được xác định bởi không gian nhất định, đó là không gian về tự

nhiên, không gian về kinh tế, không gian về xã hội, không gian về văn hóa,…

- Các yếu tố cấu thành nên vùng có sự đồng nhất tương đối với nhau (không

hoàn toàn giống nhau), có sự khác biệt tương đối, chính sự khác biệt này hình thành

nên lợi thế, bổ trợ lẫn nhau của các địa phương trong vùng trong quá trình phát

triển.

- Có hình thức kết cấu hệ thống nhất định, tính phân cấp, phân tầng, từ đó

hình thành các mối liên kết theo chiều dọc, chiều ngang. Trong vùng có các tiểu

vùng là các bộ phận hợp thành vùng lớn hơn.

Vùng kinh tế là một bộ phận hợp thành hệ thống nền kinh tế quốc dân, với

những đặc trưng như: chuyên môn hóa những chức năng kinh tế quốc dân cơ bản;

tính tổng hợp trong phát huy lợi thế phát triển của các địa phương thông qua các

mối quan hệ liên kết; tính thống nhất, vùng kinh tế được coi như một hệ thống toàn

vẹn, có hệ thống quản lý riêng nằm trong hệ thống quản lý nền kinh tế quốc dân.

Cơ sở hình thành và phát triển vùng là các yếu tố tạo vùng, trong đó yếu tố

tiền đề là phân công lao động theo lãnh thổ. Sự phân công lao động theo ngành làm

xuất hiện quá trình phân công lao động theo lãnh thổ. Phân công lao động theo lãnh

thổ đã hình thành nên các vùng kinh tế. Vùng kinh tế là một bộ phận cấu thành nên

hệ thống nền kinh tế quốc dân, trên phạm vi lãnh thổ có nhiều vùng kinh tế từ đó

hình thành nên cơ cấu vùng kinh tế của nền kinh tế quốc dân.

Phân vùng là việc chia lãnh thổ đất nước ra những đơn vị đồng cấp, phục vụ

cho mục đích nhất định trong một khoảng thời gian nhất định, nên khó có thể có

một sự phân vùng khách quan “tuyệt đối và vĩnh viễn”. Nếu chúng ta hiểu vùng là

một thực thể khách quan thì phân vùng là sản phẩm của tư duy khoa học dựa trên

một số chỉ tiêu và phương pháp mà người nghiên cứu, người quản lý lựa chọn để

phân định vùng.

8

Khi tiến hành phân vùng kinh tế, người ta thường nghiên cứu sự xuất hiện và

quy luật vận động của các yếu tố tạo vùng khách quan. Từ đó, xác định những

nguyên tắc, quan điểm nhất định để đưa ra hệ thống các vùng với cơ cấu sản xuất và

cơ cấu lãnh thổ nhất định. Trong thực tế có nhiều cách phân vùng khác nhau, các

vùng được phân chia theo tiêu chí kinh tế như nguồn lực kinh tế, tổng hợp thể kinh

tế, tổ chức các ngành/các hoạt động, chức năng và năng lực kinh tế,… thành vùng

kinh tế ngành và cùng kinh tế tổng hợp.

Vùng kinh tế ngành là một vùng mà trong giới hạn của nó phân bổ tập trung

một ngành sản xuất nhất định, chẳng hạn như vùng nông nghiệp, vùng công nghiệp,

…Vùng kinh tế ngành cũng có tính chất tổng hợp của nó. Trong vùng kinh tế ngành

không chỉ có các ngành sản xuất chuyên môn hóa của nó, mà còn có cả một cơ cấu

phát triển tổng hợp tồn tại song song với các ngành sản xuất chuyên sâu - đóng vai

trò then chốt trong quá trình phát triển của vùng.

Sự hình thành và phát triển của vùng kinh tế ngành cũng là một quá trình

phát triển khách quan dựa trên cơ sở phân công lao động xã hội theo lãnh thổ. Lực

lượng sản xuất càng phát triển, cơ cấu kinh tế càng phức tạp thì vùng kinh tế ngành

sẽ xuất hiện nhiều ngành sản xuất mới, đan xen lẫn nhau dẫn đến sự mất ổn định

của vùng kinh tế ngành sản xuất chuyên môn hóa, hình thành nên vùng kinh tế

ngành tổng hợp phức tạp với đa dạng hóa sản phẩm. Nếu căn cứ vào các yếu tố tự

nhiên - kinh tế - kỹ thuật và yêu cầu phát triển của mỗi ngành trong quá trình phát

triển chung của nền kinh tế quốc dân, các ngành sẽ xác định hệ thống vùng kinh tế

ngành của mình để tiến hành xây dựng các kịch bản tổ chức lãnh thổ cho ngành sao

cho hợp lý nhất. Như vậy, vùng kinh tế ngành thực chất là một hệ thống các vùng

kinh tế của quốc gia được chia theo quan điểm ngành. Ở Việt Nam, kinh tế du lịch

được chia thành 4 vùng: Bắc bộ, Bắc Trung bộ, Nam Trung bộ và Nam bộ; về quan

điểm sinh thái nông nghiệp chia thành 7 vùng kinh tế nông nghiệp: Miền núi và

trung du phía Bắc, Đồng bằng sông Hồng, Bắc trung bộ, Duyên hải Nam Trung bộ,

Tây Nguyên, Đông Nam bộ, Đồng bằng sông Cửu Long. Ngành thủy sản lại chia

thành 5 vùng sinh thái thủy sản: Đồng bằng sông Hồng, Bắc Trung bộ, Duyên hải

Nam Trung bộ, Đông Nam bộ và Đồng bằng sông Cửu Long. Theo quan điểm phát

triển ngành công nghiệp trên cơ sở phát huy tiề năng lợi thế của các vùng, người ta

chia thành 6 vùng công nghiệp: Miền núi và Trung du phía Bắc, Đồng bằng sông

Hồng, Duyên Hải Trung bộ, Tây Nguyên, Đông Nam bộ, Đồng bằng sông Cửu

Long.

Các vùng kinh tế có ý nghĩa quan trọng đối với chiến lược phát triển của

quốc gia trong từng thời kỳ, từng chính sách phát triển trên cơ sở phân bổ hợp lý

các nguồn lực sản xuất của từng ngành, từ đó cho phép phát huy tối đa lợi thế trong

phát triển ngành.

Vùng kinh tế tổng hợp là những vùng kinh tế đa ngành, có cơ cấu ngành

phức tạp, cơ cấu và quy mô hàng hóa lớn và phong phú. Các vùng kinh tế tổng hợp

là những lãnh thổ được lựa chọn theo quan điểm tổng thể của tất cả các ngành, các

lĩnh vực hoạt động có trên lãnh thổ trong mối quan hệ ảnh hưởng và phụ thuộc lẫn

nhau giữa chúng và quan hệ với các điều kiện phát triển của các vùng, quan hệ với

9

các lãnh thổ khác cũng như toàn bộ nền kinh tế quốc dân. Vùng kinh tế tổng hợp là

một bộ phận quan trọng cấu thành nên cơ cấu kinh tế nền kinh tế quốc dân. Sự

chuyên môn hóa của các vùng được quy định bởi các vùng kinh tế ngành tồn tại

trong vùng kinh tế tổng hợp mà sự chuyên môn hóa của nó có ý nghĩa quan trọng

đối với quá trình phát triển vùng kinh tế tổng hợp khác (tính liên vùng). Khi lực

lượng sản xuất càng phát triển, phân công lao động theo lãnh thổ ngành càng sâu

sắc sẽ làm cho cơ cấu kinh tế của vùng kinh tế tổng hợp trở thành sự chuyên môn

hóa của nhiều ngành kinh tế trong vùng. Số ngành chuyên môn hóa trong vùng kinh

tế tổng hợp tăng lên không đồng nghĩa với trình độ chuyên môn hóa của từng ngành

giảm xuống, bởi vì trong quá trình phát triển của vùng kinh tế tổng hợp làm xuất

hiện mối liên kết trong sản xuất của các ngành trong nội vùng cũng như đối với các

vùng kinh tế khác. Vùng kinh tế tổng hợp gồm 2 loại cơ bản:

Thứ nhất, Vùng kinh tế cơ bản: là vùng kinh tế có diện tích rộng, bao gồm

nhiều vùng kinh tế - hành chính cấp tỉnh. Vùng kinh tế cơ bản có thể có nhiều

ngành sản xuất chuyên môn hóa và sự phát triển tổng hợp của vùng cũng phức tạp

hơn so với vùng kinh tế hành chính. Vùng kinh tế cơ bản chỉ có ý nghĩa và chức

năng kinh tế. Tác dụng chủ yếu của vùng kinh tế cơ bản là giúp cho việc nghiên cứu

lập các chương trình kế hoạch dài hạn về phát triển kinh tế - xã hội, từ đó phân bổ

hợp lý lực lượng sản xuất trên phạm vi cả nước và giữa các vùng, hình thành nên

mối liên kết vùng, tạo nên sự cộng hưởng về lợi thế, cùng phát triển nhằm khai thác

hiệu quả tiềm năng của từng vùng và cả nước, góp phần phát triển cân đối lãnh thổ

và thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế.

Việc phân vùng kinh tế cơ bản là nhằm hoạch định chiến lược, xây dựng các

kế hoạch phát triển, xây dựng hệ thống cơ chế, chính sách vĩ mô thực hiện chức

năng quản lý nhà nước đối với nền kinh tế quốc dân. Các vùng kinh tế cơ bản

thường bao gồm nhiều đơn vị hành chính (các tỉnh, thành phố), nhưng bản thân

vùng kinh tế cơ bản lại không thành lập bộ máy quản lý hành chính mà đây là

những vùng trực thuộc Chính phủ Trung ương.

Thứ hai, Vùng kinh tế - hành chính, là đơn vị nằm trong vùng kinh tế - xã hội

lớn, không những có chức năng kinh tế, mà còn có chức năng hành chính. Vùng

kinh tế - hành chính là kết quả của sự thống nhất giữa quản lý kinh tế với quản lý

hành chính được xây dựng trên nguyên tắc kinh tế, ranh giới hành chính và kinh tế

thống nhất với nhau. Vùng kinh tế - hành chính thực hiện đồng thời chức năng quản

lý kinh tế và quản lý hành chính, có bộ máy quản lý riêng, có ngân sách và thị

trường địa phương

Văn kiện Đại hội IX xác định 6 vùng kinh tế - xã hội gắn với 3 vùng kinh tế

trọng điểm với nội dung phát triển từng vùng cụ thể như sau:

1- Đồng bằng sông Hồng và vùng kinh tế trọng điểm Bắc bộ

Chuyển dịch mạnh cơ cấu kinh tế và cơ cấu lao động, đưa nhiều lao động

nông nghiệp sang các ngành công nghiệp, dịch vụ và đi lập nghiệp nơi khác.

Phát triển nông nghiệp hàng hóa đa dạng. Cùng với lương thực, đưa vụ đông thành

một thế mạnh, hình thành các vùng chuyên canh rau, cây ăn quả, thịt, hoa; mở rộng

10

nuôi, trồng thuỷ sản. Phát triển mạnh công nghiệp chế biến và cơ khí phục vụ nông

nghiệp, các cụm, điểm công nghiệp, dịch vụ và làng nghề ở nông thôn.

Trong vùng kinh tế trọng điểm, phát triển các khu công nghiệp, khu công

nghệ cao, công nghiệp xuất khẩu, công nghiệp điện tử, thông tin và một số cơ sở cơ

khí đóng tàu, luyện kim, phân bón; các dịch vụ có hàm lượng tri thức cao; các trung

tâm mạnh của vùng và cả nước về đào tạo, khoa học và công nghệ, thương mại, y

tế, văn hoá, du lịch. Hoàn thiện và nâng cấp kết cấu hạ tầng, trước hết là các tuyến

trục quốc lộ, các cảng khu vực Hải Phòng, Cái Lân, các sân bay.

2- Miền Đông Nam bộ và vùng kinh tế trọng điểm phía Nam

Hình thành và phát huy vai trò các trung tâm thương mại, xuất khẩu, viễn

thông, du lịch, tài chính, ngân hàng, khoa học và công nghệ, văn hoá, đào tạo đối

với khu vực phía Nam và cả nước. Đẩy mạnh công nghiệp khai thác dầu khí; sản

xuất điện, phân bón và hoá chất từ dầu khí. Hoàn chỉnh và nâng cấp các khu công

nghiệp, khu chế xuất, khu công nghệ cao. Mở mang công nghiệp ở các tỉnh, không

tập trung quá mức vào các đô thị lớn.

Phát triển mạnh cây công nghiệp (cao su, cà phê, điều, mía đường, bông...),

cây ăn quả, chăn nuôi công nghiệp, chăn nuôi đại gia súc, hình thành các vùng

chuyên canh tập trung gắn với công nghiệp chế biến, tạo điều kiện thu hút thêm lao

động từ Đồng bằng sông Cửu Long.

Nâng cấp các tuyến quốc lộ nối với các vùng và quốc tế; nâng cấp và xây

dựng mới một số cảng biển, sân bay. Xây dựng đô thị trên các trục phát triển gắn

với khu công nghiệp. Giải quyết tốt hệ thống giao thông đô thị, cấp và thoát nước,

khắc phục ô nhiễm môi trường.

3- Bắc Trung bộ, Duyên hải Trung bộ và vùng kinh tế trọng điểm miền Trung

Phát huy lợi thế biển và ven biển, khai thác có hiệu quả các tuyến đường trục

Bắc - Nam, các tuyến đường ngang, các tuyến đường Xuyên Á, các cảng biển. Hình

thành các KCN ven biển, các khu công nghiệp - thương mại tổng hợp và phát triển

kinh tế trên các cửa khẩu và hành lang dọc các tuyến đường. Phát triển các ngành

công nghiệp lọc, hoá dầu, vật liệu xây dựng, công nghiệp chế biến và chế tạo khác,

các loại hình dịch vụ. Xây dựng theo quy hoạch một số cảng nước sâu với tiến độ

hợp lý. Đẩy nhanh việc xây dựng khu kinh tế Dung Quất - Chu Lai. Phát triển mạnh

du lịch biển và ven biển, gắn liền với các khu di tích, danh lam thắng cảnh của cả

vùng, đặc biệt là trên tuyến Huế - Đà Nẵng - Hội An - Nha Trang.

Phát triển nông nghiệp phù hợp với điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, tăng

nhanh sản xuất cây công nghiệp, cây ăn quả, chăn nuôi đại gia súc, kết hợp với công

nghiệp chế biến, đẩy mạnh trồng rừng. Có giải pháp hạn chế tác hại của thiên tai lũ

lụt, hạn hán nặng, kết hợp với bố trí lại sản xuất và dân cư. Phát triển kinh tế - xã

hội gắn với bảo vệ và cải thiện môi trường toàn dải ven biển. Khai thác có hiệu quả

vùng đất phía Tây, chú ý xây dựng các hồ chứa nước chống lũ và làm thủy điện.

Từng bước tạo điều kiện để vùng Bắc Trung bộ, Duyên hải Trung bộ liên kết với

11

Tây Nguyên tham gia có hiệu quả việc hợp tác kinh tế với Lào, Campuchia, nhất là

các tỉnh biên giới.

4- Trung du và miền núi Bắc bộ (Tây bắc và Đông bắc)

Phát triển mạnh cây công nghiệp, cây ăn quả, cây dược liệu, cây đặc sản,

chăn nuôi đại gia súc gắn với chế biến. Tạo các vùng rừng phòng hộ đầu nguồn

sông Đà, rừng nguyên liệu công nghiệp, gỗ trụ mỏ.

Xúc tiến nghiên cứu và xây dựng thủy điện Sơn La. Phát triển công nghiệp

khai thác, chế biến khoáng sản, nông sản, lâm sản, chú trọng chế biến xuất khẩu.

Hình thành một số cơ sở công nghiệp lớn theo tuyến đường 18 gắn với vùng kinh tế

trọng điểm Bắc bộ. Phát triển nhanh các loại dịch vụ, chú trọng thương mại. Nâng

cấp các tuyến đường trục từ Hà Nội đi các tỉnh biên giới, hoàn thành các tuyến

đường vành đai biên giới và các đường nhánh. Phát triển thủy lợi nhỏ gắn với thủy

điện nhỏ, giải quyết việc cấp nước sinh hoạt và điện cho đồng bào vùng cao. Phát

triển các đô thị trung tâm, các đô thị gắn với khu công nghiệp. Nâng cấp các cửa

khẩu và phát triển kinh tế cửa khẩu. Thực hiện tốt chính sách dân tộc, định canh,

định cư vững chắc, ổn định và cải thiện đời sống cho đồng bào dân tộc.

5- Tây Nguyên

Tây Nguyên là địa bàn chiến lược quan trọng của cả nước cả về kinh tế - xã

hội và quốc phòng - an ninh, có lợi thế để phát triển nông nghiệp, lâm nghiệp sản

xuất hàng hoá lớn kết hợp với công nghiệp chế biến, phát triển công nghiệp năng

lượng và công nghiệp khai thác khoáng sản. Có chiến lược và quy hoạch xây dựng

Tây Nguyên giàu về kinh tế, vững mạnh về quốc phòng, an ninh, tiến tới thành

vùng kinh tế động lực.

Phát triển nhanh theo hướng thâm canh là chính đối với các cây công nghiệp

gắn với thị trường xuất khẩu (cà phê, cao su, chè, bông...), chăn nuôi đại gia súc,

trồng và bảo vệ rừng, cây dược liệu, cây đặc sản và công nghiệp chế biến nông, lâm

sản. Phát triển thủy điện lớn và vừa, các hồ chứa nước cho thủy lợi. Khai thác và

chế biến quặng bôxít. Phát triển công nghiệp giấy. Nâng cấp, khai thác tốt các tuyến

đường trục và đường ngang nối xuống vùng Duyên hải. Phát triển sự hợp tác liên

kết kinh tế - thương mại - dịch vụ với các nước láng giềng Lào, Campuchia. Có

chính sách thu hút vốn đầu tư, bố trí dân cư và lao động và đất đai theo quy hoạch,

nâng cao dân trí và trình độ công nghệ. Thực hiện tốt chính sách dân tộc, thật sự cải

thiện đời sống vật chất và văn hoá của đồng bào dân tộc.

6- Đồng bằng sông Cửu Long

Tiếp tục phát huy vai trò của vùng lúa và nông sản, thủy sản xuất khẩu lớn

nhất cả nước; đẩy mạnh sản xuất và nâng cao chất lượng lương thực, rau quả, chăn

nuôi, thủy sản hàng hoá. Phát triển công nghiệp chế biến, cơ khí phục vụ nông

nghiệp, các ngành, nghề tiểu, thủ công nghiệp và các dịch vụ. Triển khai xây dựng

các cụm công nghiệp sử dụng khí Tây Nam. Chuyển dịch mạnh cơ cấu kinh tế, tăng

tỷ trọng lao động công nghiệp, dịch vụ.

12

Hoàn chỉnh mạng lưới đường bộ và mạng giao thông thủy. Nâng cấp và mở

rộng quốc lộ 1A, mở thêm một số tuyến trục để phát triển giao thông phía Tây Nam.

Nâng cấp các quốc lộ đến các tỉnh lỵ. Xây dựng cầu qua sông Hậu và có đủ cầu trên

các tuyến này. Phát triển mạng đường liên huyện và giao thông nông thôn, xây cầu

kiên cố thay "cầu khỉ". Hoàn chỉnh các cảng sông, nâng cấp các sân bay. Quy hoạch

và xây dựng khu dân cư, kết cấu hạ tầng phù hợp với điều kiện chống lũ hàng năm

và ngăn mặn. Tiếp tục thực hiện các định hướng phát triển vùng của Chiến lược 10

năm 2001 - 2010 và các nghị quyết của Bộ Chính trị khoá IX về phát triển các

vùng, Văn kiện Đại hội X nhấn mạnh:

Thứ nhất, xây dựng các chính sách thích hợp tạo điều kiện cho tất cả các

vùng trong cả nước phát triển nhanh hơn trên cơ sở phát huy lợi thế so sánh, hình

thành cơ cấu kinh tế hợp lý mỗi vùng và liên vùng; đồng thời, tạo ra sự liên kết giữa

các vùng nhằm đem lại hiệu quả cao, phát triển nhanh và ổn định, có sức cạnh

tranh; khắc phục tình trạng chia cắt, khép kín theo địa giới hành chính.

Thứ hai, tiếp tục xây dựng ba vùng kinh tế trọng điểm thành ba trung tâm

công nghiệp lớn có công nghệ cao, trung tâm tài chính, ngân hàng, viễn thông, đào

tạo và y tế chất lượng cao, trung tâm dịch vụ vận tải và giao thương quốc tế.

1.1.2. Cơ cấu kinh tế vùng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế vùng

Có rất nhiều cách tiếp cận khác nhau về khái niệm cơ cấu kinh tế. Theo quan

điểm duy vật biện chứng và lý thuyết hệ thống, có thể hiểu cơ cấu kinh tế là một

tổng thể hợp thành bởi nhiều yếu tố của nền kinh tế quốc dân; giữa chúng có những

mối liên hệ hữu cơ, tương tác qua lại cả về số lượng và chất lượng, trong những

không gian và điều kiện kinh tế xã hội cụ thể, được vận động hướng vào những mục

tiêu nhất định. Hay nói một cách khác, cơ cấu kinh tế là một tổng thể hệ thống kinh

tế bao gồm nhiều yếu tố có quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động qua lại với nhau

trong những không gian, thời gian và điều kiện kinh tế - xã hội nhất định, phù hợp

với mục tiêu đã được xác định của nền kinh tế và hướng vào việc thực hiện các mục

tiêu đó.

Cơ cấu kinh tế thường gồm 03 phương diện sau hợp thành:

- Cơ cấu kinh tế ngành

- Cơ cấu thành phần kinh tế

- Cơ cấu vùng lãnh thổ

+ Cơ cấu kinh tế ngành là tổ hợp các ngành kinh tế hợp thành các tương

quan tỷ lệ, biểu hiện mối quan hệ giữa các ngành của nền kinh tế quốc dân. Cơ cấu

kinh tế ngành phần nào phản ánh trình độ phân công lao động xã hội của nền kinh

tế và trình độ phát triển lực lượng sản xuất của một quốc gia.

+ Cơ cấu kinh tế vùng, lãnh thổ được hình thành chủ yếu từ việc bố trí sản

xuất theo không gian địa lý của một quốc gia, gắn liền với cơ cấu ngành và thống

nhất trong vùng kinh tế. Trong cơ cấu lãnh thổ có sự biểu hiện của cơ cấu ngành

trong điều kiện cụ thể của không gian lãnh thổ.

13

+ Cơ cấu thành phần kinh tế biểu hiện hệ thống tổ chức kinh tế với các hình

thức sở hữu khác nhau, có khả năng thúc đẩy sự phát triển của LLSX, thúc đẩy

phân công lao động xã hội. Cơ cấu thành phần kinh tế cũng là một nhân tố tác động

đến cơ cấu kinh tế ngành và cơ cấu kinh tế vùng, lãnh thổ.

Ba bộ phận trên hợp thành cơ cấu kinh tế của nền kinh tế quốc dân, có quan

hệ chặt chẽ với nhau, trong đó cơ cấu kinh tế ngành có vai trò quan trọng chi phối

các bộ phận khác trong tổng thể cơ cấu kinh tế quốc dân.

Cơ cấu kinh tế luôn thay đổi theo từng thời kỳ phát triển bởi các yếu tố hợp

thành cơ cấu kinh tế không cố định. Đó là sự thay đổi về số lượng các ngành hoặc

sự thay đổi về quan hệ tỷ lệ giữa các ngành, các vùng lảnh thổ, các thành phần kinh

tế do sự xuất hiện hay biến mất của một số ngành và tốc độ tăng trưởng của các yếu

tố cấu thành cơ cấu kinh tế là không đồng đều.

Sự thay đổi cơ cấu kinh tế từ trạng thái này sang trạng thái khác cho phù hợp

với môi trường phát triển gọi là sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Nội dung của chuyển

dịch cơ cấu kinh tế là cải tạo cơ cấu cũ lạc hậu hoặc chưa phù hợp để xây dựng cơ

cấu mới tiên tiến, hoàn thiện và bổ xung cơ cấu cũ nhằm biến cơ cấu cũ thành một

cơ cấu mới hiện đại và phù hợp hơn. Như vậy, chuyển dịch cơ cấu kinh tế về thực

chất là sự điều chỉnh cơ cấu trên 3 mặt biểu hiện của cơ cấu kinh tế nhằm hướng sự

phát triển của toàn bộ nền kinh tế theo các mục tiêu kinh tế - xã hội đã xác định cho

từng thới kỳ phát triển. Về mặt lý thuyết, việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế của một

quốc gia vừa là tiêu chí đánh giá chất lựong tăng trưởng kinh tế vừa phản ánh bản

chất của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa.

Xu thế phát triển chung của cơ cấu kinh tế thế giới hiện nay là tỷ trọng các

sản phẩm ngành dịch vụ gia tăng trong khi tỷ trọng các sản phẩm nông nghiệp và

công nghiệp giảm dần. Sự gia tăng tỷ trọng đóng góp của ngành dịch vụ, một ngành

được coi là thị trừong chính của các sản phẩm công nghệ cao, đựoc coi là hệ quả

của sự bùng nổ trong lĩnh vực công nghệ thông tin từ những năm 80 của thế kỷ

trước. Trong các nền kinh tế hiện đại, các hoạt động dịch vụ thừong đóng góp phần

lớn trong tổng giá trị gia tăng của sản phẩm (đóng gói, phân phối, dịch vụ sau bán

hàng…). Vì thế, các nền kinh tế phát triển thường đặc trưng bởi một tỷ trọng đóng

góp lớn của ngành dịch vụ.

Nền kinh tế Việt Nam kể từ khi đổi mới đã đạt được những thành tựu đáng

kể, nhất là trong lĩnh vực nông nghiệp, nhưng cơ cấu kinh tế còn xa mới đạt được

trình độ của các nước phát triển. Một trong những mục tiêu trung và dài hạn của nền

kinh tế Việt Nam là dịch chuyển nền kinh tế hướng tới công nghiệp hóa, hiện đại

hóa được đặc trưng bởi tỹ lệ hàm lượng công nghệ cao, chất xám trong sản phẩm

lớn, có giá trị gia tăng cao, được thể hiện bởi tỷ trọng các sản phẩm dịch vụ và công

nghiệp cao.

Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng và những thành tựu kỳ diệu của

công nghệ thông tin đã tạo điều kiện cho những nước kém và đang phát triển như

Việt Nam có thể tìm thấy cơ hội của mình nhờ vào việc tạo điều kiện và môi trường

để việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế xảy ra nhanh hơn, hiệu quả hơn theo hướng phù

14

hợp với mục tiêu phát triển và những cơ hội mới do thời đại mang lại. Quá trình

chuyển dịch cơ cấu kinh tế thể hiện phản ứng linh hoạt của nền kinh tế trong việc

tiếp thu công nghệ hiện đại, nhờ đó một số ngành sẽ nâng cao năng suất lao động

hơn các ngành khác. Sự dịch chuyển các yếu tố đầu vào sang các ngành có năng

suất cao sẽ cải thiện chất lựong của sự tăng trưởng do việc sử dụng hiệu quả các yếu

tố đầu vào. Do vậy, sự thay đổi cơ cấu kinh tế ngành hặoc cơ cấu vùng…về thực

chất là sự điều chỉnh phương thức phân bổ và sử dụng các nguồn lực. Điều này tạo

cơ hội cho các nước như Việt Nam tăng trưởng và phát triển.

Quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế thường gắn liền và có quan hệ

hữu cơ với chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Sự gia tăng các yếu tố đầu vào, tăng năng

suất lao động ở các ngành, các lĩnh vực kinh tế trong quá trình tăng trưởng và phát

triển là không như nhau. Điều đó tác động làm cho tốc độ tăng trưởng ở các ngành

kinh tế không như nhau, làm thay đổi tỷ trọng của các ngành trong nền kinh tế, tạo

ra cơ cấu kinh tế mới phù hợp vơpí sự phát triển mới. Đồng thời, một chiến lược

chuyển dịch cơn cấu kinh tế phù hợp để điều chỉnh đầu tư hợp lý các yếu tố đầu vào

cho các ngành kinh tế có thể tạo ra sự tăng trưởng đáng kể và phát triển bền vững

cho nền kinh tế. Có thể nói, quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế là một quá trình tất

yếu gắn liền với sự tăng trưởng và phát triển kinh tế, đồng thời, nhịp độ tăng

trưởng, tính chất bền vững của quá trình tăng trưởng và phát triển lại phụ thuộc vào

khả năng chuểy dịch cơ cấu kinh tế linh hoạt, phù hợp với nội của nền kinh tế, với

những điều kiện bên ngoài và những lợi thế bên trong của đất nước. Đây là mối

quan hệ biện chứng không thể tách rời.

Nói đến quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế, người ta thường quan

tâm đến hiệu quả sử dụng các nguồn lực hiện có, sự gia tăng các nguồn lực sản xuất

theo thời gian và cách thức phân phối sản phẩm và thu nhập cho các nhân tố sản

xuất. Còn khi nói đến cơ cấu kinh tế, người ta thường quan tâm đến các thành phần

có ý nghĩa cơ bản, tồn tại lâu dài, làm cơ sở cho những biến động thường xuyên

trong đời sống kinh tế. Cách thức thay đổi cơ cấu kinh tế sao cho phù hợp với quá

trình phát triển là một vấn đề hết sức quan trọng bởi nó có thệ tạo ra những động

lực mới thúc đẩy quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế.

Quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế có thể tạo ra những tiền đề cho sự phát

triển và hoàn thiện các loại thị trường của các yếu tố sản xuất và chính sự hoàn

thiện, phát triển các loại thị trường này sẽ thúc đẩy quá trình tăng trưởng và phát

triển kinh tế và quá đó lại làm sâu sắc thêm quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế.

Các thị trường như: thị trường lao động, thị trường tài chính, khoa học công nghệ

với các yếu tố như lao động, vốn, tiến bộ cong nghệ có sự liên hệ chặt chẽ với quá

trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Không thể có được một chiến lược chuyển dịch cơ

cấu kinh tế hiệu quả nếu không có các điều kiện hỗ trợ cần thiết về các nguồn lực

tài chính, công nghệ và con người…Việc phát triển thị trường lao động cả về số

lượng và chất lượng là yếu tố không thể thiếu được cho cả quá trình tăng trưởng và

chuyển dịch cơ cấu kinh tế; không có sự phát triển của nguồn nhân lực thì quá trình

tăng trưởng và phát triển không thể bền vững. Tương tự, việc thiếu vắng một thị