Lý luận về đầu tư trực tiếp nước ngoài

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI

---------------------

LÝ LUẬN VỀ ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP

NƯỚC NGOÀI

HÀ NỘI 2009

Ch­¬ng I

C¬ së lý luËn vÒ ®Çu t￾trùc tiÕp n­íc ngoµi

I. Vai trß vµ b¶n chÊt cña ®Çu t­ trùc tiÕp n­íc ngoµi (FDI)

1. C¸c lý thuyÕt vÒ ®Çu t­ trùc tiÕp n­íc ngoµi

(FDI)

1.1. Lý thuyÕt vÒ lîi nhuËn cËn biªn:

N¨m 1960 Mac. Dougall ®· ®Ò xuÊt mét m« h×nh lý thuyÕt,

ph¸t triÓn tõ nh÷ng lý thuyÕt chuÈn cña Hescher Ohlin - Samuaelson

vÒ sù vËn ®éng vèn. ¤ng cho r»ng luång vèn ®Çu t­ sÏ chuyÓn tõ

n­íc l·i suÊt thÊp sang n­íc cã l·i suÊt cao cho ®Õn khi ®¹t ®­îc

tr¹ng th¸i c©n b»ng (l·i suÊt hai n­íc b»ng nhau). Sau ®Çu t­, c¶ hai

n­íc trªn ®Òu thu ®­îc lîi nhuËn vµ lµm cho s¶n l­îng chung cña

thÕ giíi t¨ng lªn so víi tr­íc khi ®Çu t­.

Lý thuyÕt nµy ®­îc c¸c nhµ kinh tÕ thõa nhËn nh÷ng n¨m

1950 d­êng nh­ phï hîp víi lý thuyÕt. Nh­ng sau ®ã, t×nh h×nh trë

nªn thiÕu æn ®Þnh, tû suÊt ®Çu t­ cña Mü gi¶m ®i ®Õn møc thÊp h¬n

tû suÊt trong n­íc, nh­ng FDI cña Mü ra n­íc ngoµi vÉn t¨ng liªn

tôc. M« h×nh trªn kh«ng gi¶i thÝch ®­îc hiÖn t­îng v× sao mét sè

n­íc ®ång thêi cã dßng vèn ch¶y vµo, cã dßng vèn ch¶y ra; kh«ng

®­a ra ®­îc sù gi¶i thÝch ®Çy ®ñ vÒ FDI. Do vËy, lý thuyÕt lîi nhuËn

cËn biªn chØ cã thÓ ®­îc coi lµ b­íc khëi ®Çu h÷u hiÖu ®Ó nghiªn

cøu FDI.

2

1.2. Lý thuyÕt chu kú s¶n phÈm (Vernon, 1966):

Lý thuyÕt chu kú s¶n phÈm do nhµ kinh tÕ häc Vernon ®Ò xuÊt

vµo n¨m 1966. Theo lý thuyÕt nµy th× bÊt kú mét c«ng nghÖ s¶n

phÈm míi nµo ®Òu tiÕn triÓn theo 3 giai ®o¹n: (1) Giai ®o¹n ph¸t

minh vµ giíi thiÖu; (2) Giai ®o¹n ph¸t triÓn qui tr×nh vµ ®i tíi chÝn

muåi; (3) Giai ®o¹n chÝn muåi hay ®­îc tiªu chuÈn ho¸. Trong mçi

giai ®o¹n nµy c¸c nÒn kinh tÕ kh¸c nhau cã lîi thÕ so s¸nh trong

viÖc s¶n xuÊt nh÷ng thµnh phÇn kh¸c nhau cña s¶n phÈm. Qu¸ tr×nh

ph¸t triÓn kinh tÕ, nã ®­îc chuyÓn dÞch tõ nÒn kinh tÕ nµy sang nÒn

kinh tÕ kh¸c.

Gi¶ thuyÕt chu kú s¶n xuÊt gi¶i thÝch sù tËp trung c«ng nghiÖp

ho¸ ë c¸c n­íc ph¸t triÓn, ®­a ra mét lý luËn vÒ viÖc hîp nhÊt

th­¬ng m¹i quèc tÕ vµ ®Çu t­ quèc tÕ gi¶i thÝch sù gia t¨ng xuÊt

khÈu hµng c«ng nghiÖp ë c¸c n­ãc c«ng nghiÖp ho¸. Tuy nhiªn, lý

thuyÕt nµy chØ cßn quan träng ®èi víi viÖc gi¶i thÝch FDI cña c¸c

c«ng ty nhá vµo c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn.

1.3. Nh÷ng lý thuyÕt dùa trªn sù kh«ng hoµn h¶o cña thÞ tr­êng:

1.3.1. Tæ chøc c«ng nghiÖp (hay cßn gäi lµ lý thuyÕt thÞ tr­êng ®éc

quyÒn):

Lý thuyÕt tæ chøc c«ng nghiÖp do Stephen Hymer vµ Charles

Kindleberger nªu ra. Theo lý thuyÕt nµy, sù ph¸t triÓn vµ thµnh c«ng

cña h×nh thøc ®Çu t­ liªn kÕt theo chiÒu däc phô thuéc vµo 3 yÕu tè:

(1) qu¸ tr×nh liªn kÕt theo chiÒu däc c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau cña

ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh nh»m gi¶m bít chi phÝ s¶n xuÊt; (2)

viÖc s¶n xuÊt vµ khai th¸c kü thuËt míi; (3) c¬ héi më réng ho¹t

®éng ra ®Çu t­ n­íc ngoµi cã thÓ tiÕn hµnh ®­îc do nh÷ng tiÕn bé

trong ngµnh giao th«ng vµ th«ng tin liªn l¹c.

3

ChiÕn l­îc liªn kÕt chiÒu däc cña c¸c c«ng ty ®a quèc gia lµ

®Æt c¸c c«ng ®o¹n s¶n xuÊt ë nh÷ng vÞ trÝ kh¸c nhau trªn ph¹m vi

toµn cÇu, nh»m tËn dông lîi thÕ so s¸nh ë c¸c nÒn kinh tÕ kh¸c

nhau, h¹ thÊp gi¸ thµnh s¶n phÈm th«ng qua s¶n xuÊt hµng lo¹t vµ

chuyªn m«n ho¸, t¨ng kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña c«ng ty trªn thÞ

tr­êng.

C¸ch tiÕp cËn cña Hymer ®· ®­îc c¸c nhµ kinh tÕ Graham vµ

Krugman sö dông (1989) ®Ó gi¶i thÝch cho sù t¨ng lªn cña FDI vµo

n­íc Mü trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y (khi mµ hä ®· ®¸nh mÊt nh÷ng

lîi thÕ ®· cã c¸ch ®©y 20 n¨m).

Gi¶ thuyÕt cña tæ chøc c«ng nghiÖp ch­a ph¶i lµ gi¶ thuyÕt

hoµn chØnh vÒ FDI. Nã kh«ng tr¶ lêi ®­îc c©u hái: v× sao c«ng ty l¹i

sö dông h×nh thøc FDI chø kh«ng phØa lµ h×nh thøc s¶n xuÊt trong

n­íc råi xuÊt khÈu s¶n phÈm hoÆc h×nh thøc cÊp giÊy phÐp hoÆc b¸n

nh÷ng kü n¨ng ®Æc biÖt cña nã cho c¸c c«ng ty n­íc së t¹i.

1.3.2. Gi¶ thuyÕt néi ho¸:

Gi¶ thuyÕt nµy gi¶i thÝch sù tån t¹i cña FDI nh­ lµ kÕt qu¶ cña

c¸c c«ng ty thay thÕ c¸c giao dÞch thÞ tr­êng b»ng c¸c giao dÞch

trong néi bé c«ng ty ®Ó tr¸nh sù kh«ng hoµn h¶o cña c¸c thÞ tr­êng.

1.4. M« h×nh “®µn nh¹n” cña Akamatsu:

M« h×nh “®µn nh¹n” cña sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp ®­îc

Akamatsu ®­a ra vµo nh÷ng n¨m 1961 -1962. Akamatsu chia qu¸

tr×nh ph¸t triÓn thµnh 3 giai ®o¹n: (1) s¶n phÈm ®­îc nhËp khÈu tõ

n­íc ngoµi ®Ó phôc vô cho nhu cÇu trong n­íc; (2) s¶n phÈm trong

n­íc t¨ng lªn ®Ó thay thÕ cho nhËp khÈu; s¶n xuÊt ®Ó xuÊt khÈu, FDI

sÏ thùc hiÖn ë giai ®o¹n cuèi ®Ó ®èi mÆt víi sù thay ®æi vÒ lîi thÕ

t­¬ng ®èi.

4

Ozawa lµ ng­êi tiÕp theo nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a FDI vµ

m« h×nh “®µn nh¹n”. Theo «ng, mét ngµnh c«ng nghiÖp cña n­íc

®ang ph¸t triÓn cã lîi thÕ t­¬ng ®èi vÒ lao ®éng, sÏ thu hót FDI vµo

®Ó khai th¸c lîi thÕ nµy. Tuy nhiªn sau ®ã tiÒn l­¬ng lao ®éng cña

ngµnh nµy dÇn dÇn t¨ng lªn do lao ®éng cña ®Þa ph­¬ng ®· khai th¸c

hÕt vµ FDI vµo sÏ gi¶m ®i. Khi ®ã c¸c c«ng ty trong n­íc ®Çu t­ ra

n­íc ngoµi (n¬i cã lao ®éng rÎ h¬n) ®Ó khai th¸c lîi thÕ t­¬ng ®èi

cña n­íc nµy. §ã lµ qu¸ tr×nh liªn tôc cña FDI. M« h×nh ®· chØ ra

qu¸ tr×nh ®uæi kÞp cña c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn: khi mét n­íc ®uæi

kÞp ë nÊc thang cuèi cïng cña mét ngµnh c«ng nghiÖp tõ kinh tÕ

thÊp sang kü thuËt cao th× tû lÖ FDI ra sÏ lín h¬n tû lÖ FDI vµo. Mét

quèc gia ®øng ®Çu trong ®µn nh¹n, ®Õn mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh sÏ

trë nªn l¹c hËu vµ n­íc kh¸c sÏ thay thÕ vÞ trÝ ®ã.

§ãng gãp ®¸ng kÓ cña m« h×nh nµy lµ sù tiÕp cËn “®éng” víi

FDI trong mét thêi gian dµi, g¾n víi xu h­íng vµ qu¸ tr×nh cña sù

ph¸t triÓn, cã thÓ ¸p dông ®Ó tr¶ lêi c©u hái: v× sao c¸c c«ng ty thùc

hiÖn FDI, ®­a ra gîi ý ®èi víi sù kh¸c nhau vÒ lîi thÕ so s¸nh t­¬ng

®èi gi÷a c¸c n­íc dÉn ®Õn sù kh¸c nhau vÒ luång vµo FDI.

Tuy nhiªn, m« h×nh “®µn nh¹n” ch­a thÓ tr¶ lêi c¸c c©u hái v×

sao c¸c c«ng ty l¹i thÝch thùc hiÖn FDI h¬n lµ xuÊt khÈu hoÆc cung

cÊp kü thuËt cña m×nh, vµ kh«ng dïng nã ®Ó gi¶i thÝch v× sao FDI l¹i

diÔn ra gi÷a c¸c n­íc t­¬ng tù vÒ c¸c nh©n tè vµ lîi thÕ t­¬ng ®èi, v×

sao FDI l¹i diÔn ra tõ khu vùc kinh tÕ nµy sang khu vùc kinh tÕ

kh¸c. VÊn ®Ò quan träng h¬n lµ m« h×nh nµy lê ®i vai trß cña nh©n

tè c¬ cÊu kinh tÕ vµ thÓ chÕ.

1.5. Lý thuyÕt chiÕt trung hay m« h×nh OLI:

Theo Dunning mét c«ng ty dù ®Þnh tham gia vµo c¸c ho¹t

®éng FDI cÇn cã 3 lîi thÕ: (1) Lîi thÕ vÒ së h÷u (Ownership

5

advantages - viÕt t¾t lµ lîi thÕ O - bao gåm lîi thÕ vÒ tµi s¶n, lîi thÕ

vÒ tèi thiÓu ho¸ chi phÝ giao dÞch); (2) Lîi thÕ vÒ khu vùc

(Locational advantages - viÕt t¾t lµ lîi thÕ L - bao gåm: tµi nguyªn

cña ®Êt n­íc, qui m« vµ sù t¨ng tr­ëng cña thÞ tr­êng, sù ph¸t triÓn

cña c¬ së h¹ tÇng, chÝnh s¸ch cña ChÝnh phñ) vµ (3) Lîi thÕ vÒ néi

ho¸ (Internalisation advantages - viÕt t¾t lµ lîi thÕ I - bao gåm: gi¶m

chi phÝ ký kÕt, kiÓm so¸t vµ thùc hiÖn hîp ®ång; tr¸nh ®­îc sù thiÕu

th«ng tin dÉn ®Õn chi phÝ cao cho c¸c c«ng ty; tr¸nh ®­îc chi phÝ

thùc hiÖn c¸c b¶n quyÒn ph¸t minh, s¸ng chÕ).

Theo lý thuyÕt chiÕt trung th× c¶ 3 ®iÒu kiÖn kÓ trªn ®Òu ph¶i

®­îc tho¶ m·n tr­íc khi cã FDI. Lý thuyÕt cho r»ng: nh÷ng nh©n tè

“®Èy” b¾t nguån tõ lîi thÕ O vµ I, cßn lîi thÕ L t¹o ra nh©n tè “kÐo”

®èi víi FDI. Nh÷ng lîi thÕ nµy kh«ng cè ®Þnh mµ biÕn ®æi theo thêi

gian, kh«ng gian vµ sù ph¸t triÓn nªn luång vµo FDI ë tõng n­íc,

tõng khu vùc, tõng thêi kú kh¸c nhau. Sù kh¸c nhau nµy cßn b¾t

nguån tõ viÖc c¸c n­íc nµy ®ang ë b­íc nµo cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn

vµ ®­îc Dunning ph¸t hiÖn vµo n¨m 1979.

2. B¶n chÊt vµ vai trß cña FDI

2.1. B¶n chÊt :

HiÖn nay ë trªn nhiÒu lo¹i s¸ch b¸o, t¹p chÝ cña c¸c tæ chøc

quèc tÕ còng nh­ ChÝnh phñ c¸c n­íc cã t­¬ng ®èi nhiÒu ®Þnh nghÜa

vÒ FDI, nh­ ®Þnh nghÜa cña tæ chøc Ng©n hµng ThÕ giíi th× FDI lµ

®Çu t­ trùc tiÕp n­íc ngoµi lµ ®Çu t­ tõ n­íc ngoµi mµ mang l¹i l·i

suÊt tõ 10% trë lªn.

Theo gi¸o tr×nh Kinh tÕ §Çu t­ cña tr­êng §¹i häc Kinh tÕ

Quèc d©n do PGS. TS NguyÔn Ngäc Mai lµm chñ biªn th× ®Çu t­

6

trùc tiÕp cña n­íc ngoµi (FDI) lµ vèn cña c¸c doanh nghiÖp vµ c¸

nh©n n­íc ngoµi ®Çu t­ sang c¸c n­íc kh¸c vµ trùc tiÕp qu¶n lý hoÆc

tham gia trùc tiÕp qu¶n lý qu¸ tr×nh sö dông vµ thu håi sè vèn bá ra.

§Õn nay ®Þnh nghÜa mµ nhiÒu n­íc vµ c¸c tæ chøc hay dïng

nhÊt lµ ®Þnh nghÜa cña tæ chøc TiÒn tÖ ThÕ giíi (IMF) ®· ®­a ra vµo

n¨m 1977 nh­ sau: “§Çu t­ trùc tiÕp n­íc ngoµi lµ sè vèn ®Çu t­

®­îc thùc hiÖn ®Ó thu ®­îc lîi Ých l©u dµi trong mét doanh nghiÖp

ho¹t ®éng ë nÒn kinh tÕ kh¸c víi nÒn kinh tÕ cña nhµ ®Çu t­. Ngoµi

môc ®Ých lîi nhuËn, nhµ ®Çu t­ cßn mong muèn dµnh ®­îc chç

®øng trong viÖc qu¶n lý doanh nghiÖp vµ më réng thÞ tr­êng”.

§Çu t­ n­íc ngoµi bao gåm ®Çu t­ n­íc ngoµi trùc tiÕp (FDI)

vµ ®Çu t­ gi¸n tiÕp (FPI). Trong ®ã, FDI quan träng h¬n nhiÒu, dï

cho ®Çu t­ gi¸n tiÕp cã xu h­íng t¨ng lªn (trong n¨m 1992, FDI lªn

tíi kho¶ng 15 tû USD, b»ng 38% tæng chu chuyÓn vèn n­íc ngoµi

cßn ®Çu t­ gi¸n tiÕp lªn tíi 4,7 tû USD). FDI t¨ng lªn nhanh chãng

trong vßng 15 n¨m qua víi ®Æc ®iÓm tËp trung co côm vÒ ®Þa d­,

ngµnh, vµ h·ng. HÇu hÕt FDI diÔn ra ë §«ng ¸ (Malaisia, Th¸i Lan,

Singapore, Hong Kong, Trung Quèc) vµ Ch©u MÜ Latinh (Brazil,

Mexico), trong lÜnh vùc thiÕt bÞ vËn t¶i, ho¸ chÊt, m¸y mãc vµ ®iÖn

tö. Mét sè l­îng Ýt c¸c h·ng lín tõ c¸c n­íc c«ng nghiÖp chiÕm mét

phÇn lín ®Çu t­ n­íc ngoµi. M« h×nh ®Çu t­ còng thiªn lÖch vÒ ®Þa

lý; c¸c h·ng cña Mü ®Çu t­ m¹nh vµo ch©u Mü Latinh, c¸c h·ng cña

NhËt ®Çu t­ vµo ch©u ¸, cßn c¸c h·ng cña Anh l¹i tËp trung vµo c¸c

n­íc thuéc khèi ThÞnh v­îng Chung.

TÇm quan träng t¨ng nhanh cña FDI lµ nhê nhËn thøc vÒ

nh÷ng ®ãng gãp to lín cña FDI vµo ph¸t triÓn kinh tÕ, cung cÊp cho

c¸c n­íc chñ nhµ vÒ vèn, c«ng nghÖ, vµ kü n¨ng qu¶n lý hiÖn ®¹i.

FDI chÞu ¶nh h­ëng cña c¸c yÕu tè cô thÓ trong n­íc chñ nhµ còng

7

nh­ n­íc ®Çu t­. Víi n­íc chñ nhµ, c¸c yÕu tè hÊp dÉn FDI lµ

nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn nh­ kho¸ng s¶n (nh­ dÇu má ë

Indonesia) hay gi¸ lao ®éng rÎ m¹t (nh­ Trung Quèc, Malaisia)

còng cã vai trß quan träng kh«ng kÐm, ®Æc biÖt khi ¸p dông chÝnh

s¸ch thay thÕ nhËp khÈu lµ mét c¬ héi lín cho c¸c nhµ ®Çu t­. §Ó

thu hót FDI, nhiÒu ChÝnh phñ ®­a ra c¸c biÖn ph¸p khuyÕn khÝch

nh­ miÔn gi¶m thuÕ, khÊu hao nhanh, gi¶m thuÕ nhËp khÈu ®Çu vµo

s¶n xuÊt, ®Æc khu kinh tÕ, hay khuyÕn khÝch xuÊt khÈu ®èi víi

nh÷ng ng­êi muèn ®Çu t­. Dï cã nh÷ng khuyÕn khÝch ®Æc biÖt nh￾vËy nh­ng ng­êi ta nhËn thÊy FDI trë nªn hÊp dÉn ë nh÷ng n­íc cã

m«i tr­êng kinh tÕ vÜ m« vµ m«i tr­êng chÝnh trÞ tèt. ChÝnh s¸ch

b¶o hé - chèng c¹nh tranh cña hµng ngo¹i nhËp - cña c¸c n­íc chñ

nhµ ®«i khi khiÕn c¸c nhµ ®Çu t­ ®Æt c¬ së s¶n xuÊt ngay t¹i n­íc

chñ nhµ. FDI còng phô thuéc vµo c¸c yÕu tè cña c¸c n­íc ®i ®Çu t­.

C¸c h·ng ®Çu t­ ra n­íc ngoµi nh»m giµnh tr­íc hay ng¨n chÆn

nh÷ng ho¹t ®éng t­¬ng tù cña c¸c ®èi thñ c¹nh tranh. Mét sè n­íc

cho phÐp c¸c nhµ ®Çu t­ ®­îc nhËp khÈu miÔn thuÕ mét sè s¶n phÈm

chÕ t¹o t¹i c¸c chi nh¸nh cña hä t¹i n­íc ngoµi. Cuèi cïng, ph©n t¸n

rñi ro b»ng c¸ch ®Çu t­ t¹i nhiÒu ®Æc ®iÓm kh¸c nhau còng lµ mét

®éng c¬ cña c¸c nhµ ®Çu t­.

Trªn ®©y ta cã thÓ thÊy ®­îc mét sè nÐt ®Æc tr­ng cña FDI:

- FDI mÆc dï vÉn chÞu sù chi phèi cña ChÝnh phñ, nh­ng nã Ýt

bÞ lÖ thuéc h¬n vµo quan hÖ chÝnh trÞ hai bªn nÕu so s¸nh víi h×nh

thøc tÝn dông quan hÖ quèc tÕ.

- Bªn n­íc ngoµi trùc tiÕp tham gia qu¸ tr×nh kinh doanh cña

doanh nghiÖp, nªn hä trùc tiÕp kiÓm so¸t sù ho¹t ®éng vµ ®­a ra

nh÷ng quyÕt ®Þnh cã lîi nhÊt cho viÖc ®Çu t­. V× vËy møc ®é kh¶ thi