Luận án tiến sĩ văn hóa học hát xoan phú thọ trong bối cảnh di sản hóa ở việt nam

VIỆN HÀN LÂM

KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

ĐỖ THỊ NHUNG

HÁT XOAN PHÚ THỌ

TRONG BỐI CẢNH DI SẢN HÓA Ở VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC

HÀ NỘI - 2022

VIỆN HÀN LÂM

KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

ĐỖ THỊ NHUNG

HÁT XOAN PHÚ THỌ

TRONG BỐI CẢNH DI SẢN HÓA Ở VIỆT NAM

Ngành: Văn hóa học

Mã số: 9.22.90.40

LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC

Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Lê Hồng Lý

HÀ NỘI - 2022

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan Luận án Tiến sỹ này là kết quả nghiên cứu của riêng

tôi dưới sự hướng dẫn của người hướng dẫn khoa học, chưa từng được công bố

trong các công trình nghiên cứu nào khác. Kết quả nghiên cứu của các nhà

nghiên cứu đi trước đã được tác giả tiếp thu chân thực, cẩn trọng trong luận án.

Tác giả luận án

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ...............................................................................................................1

Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ

LUẬN VÀ ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU........................................................10

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu................................................................10

1.1.1. Những nghiên cứu về di sản hóa và tính chính trị của di sản............10

1.1.2. Những nghiên cứu về Hát Xoan và di sản hóa Hát Xoan.................17

1.2. Khái quát chung về Hát Xoan....................................................................21

1.2.1. Hát Xoan: những vấn đề về thể loại và nguồn gốc............................21

1.2.2. Tổ chức, lệ tục Hát Xoan...................................................................29

1.2.3. Diễn xướng Hát Xoan........................................................................34

1.3. Cơ sở lý luận ................................................................................................38

1.3.1. Các khái niệm công cụ dùng trong luận án .......................................38

1.3.2. Nghiên cứu Hát Xoan trong bối cảnh di sản hóa...............................42

Tiểu kết Chƣơng 1..............................................................................................47

Chƣơng 2: BỐI CẢNH DI SẢN HÓA Ở VIỆT NAM VÀ QUÁ TRÌNH

GHI DANH DI SẢN HÁT XOAN PHÚ THỌ.................................................48

2.1. Bối cảnh di sản hóa ở Việt Nam.................................................................48

2.1.1. Bối cảnh kinh tế, chính trị, văn hóa...................................................48

2.1.2. Bối cảnh văn hóa, chính trị và những tác động đến thực hành

Hát Xoan ......................................................................................................58

2.2. Quá trình ghi danh di sản Hát Xoan.........................................................64

2.2.1. Quá trình lựa chọn Hát Xoan.............................................................64

2.2.2. Quá trình xây dựng hồ sơ di sản Hát Xoan .......................................69

2.3. Di sản hóa Hát Xoan trong quá trình ghi danh di sản ............................76

2.3.1. Lập hồ sơ di sản và quá trình mở rộng quyền sở hữu........................76

2.3.2. Chọn lọc các yếu tố để có một hồ sơ di sản "có tính truyền

thống và có tính xác thực" ...........................................................................78

Tiểu kết Chƣơng 2..............................................................................................80

Chương 3: DIỆN MẠO HÁT XOAN PHÚ THỌ SAU GHI DANH DI SẢN.......81

3.1. Hoạt động kiểm kê, sƣu tầm, sáng tác, ký âm bài bản Xoan..................81

3.1.1. Hoạt động kiểm kê tư liệu Hát Xoan.................................................82

3.1.2. Hoạt động sưu tầm và ký âm Xoan ...................................................84

3.1.3. Đặt lời mới và sáng tác dựa trên ngữ liệu Xoan cổ ...........................89

3.2. Hoạt động trình diễn và truyền dạy Hát Xoan hậu ghi danh di sản......90

3.2.1. Những không gian Xoan sau ghi danh ..............................................91

3.2.2. Thực hành và truyền dạy Hát Xoan sau ghi danh tại các làng

Xoan cổ ........................................................................................................94

3.2.3. Thực hành và truyền dạy Hát Xoan tại các CLB Hát Xoan và

dân ca Phú Thọ ..........................................................................................100

3.2.4. Thực hành và truyền dạy Hát Xoan tại công sở, trường học...........106

3.2.5. Thực hành và trình diễn Hát Xoan trong quảng bá du lịch và

văn hóa.......................................................................................................119

Tiểu kết chƣơng 3.............................................................................................122

Chƣơng 4: DI SẢN HÓA HÁT XOAN: NHỮNG VẤN ĐỀ BÀN LUẬN...123

4.1. Hát Xoan và nguy cơ nhất thể hóa bài bản Xoan, xu hƣớng bảo tồn

bảo tàng hóa và vai trò, nhu cầu của cộng đồng chủ ....................................123

4.2. Hát Xoan: củng cố ý thức bảo vệ di sản hay một hình thức phổ

quát hóa di sản..................................................................................................135

4.3. Giữ gìn, bảo vệ Hát Xoan và đời sống riêng của di sản.........................138

4.4. Di sản Hát Xoan và sự định giá di sản ....................................................141

4.5. Di sản hóa Hát Xoan và các hình thức khác nhau của di sản...............144

Tiểu kết Chƣơng 4............................................................................................147

KẾT LUẬN.......................................................................................................148

DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ....................154

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................155

PHỤ LỤC

DANH MỤC CHỮ CÁI VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN

Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

CLB Câu lạc bộ

DSVHPVT DSVHPVT

GD&ĐT Giáo dục và Đào tạo

VHTT&DL Văn hóa, Thể thao và Du lịch

UBND Ủy ban nhân dân

UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Trong lần đến gặp các nghệ nhân Hát Xoan tại một phường Xoan cổ, tôi

rất ngạc nhiên khi thấy sau lúc tập luyện, các nghệ nhân ngồi bên nhau và hát

những bài do họ tự đặt lời, hân hoan tán thưởng những lời hát mới. Thấy sự hào

hứng của tôi, nghệ nhân Thái1

ngẫu hứng hát thêm vài lời mới trên điệu Xoan cổ,

không quên nói thêm rằng, bà và mọi người ở đây đang "hát trộm ông Sở", vì

ông ấy biết thì sẽ không cho hát như thế. Các nghệ nhân còn cho biết thêm rằng,

có những quy định rất cụ thể trong việc nghệ nhân phải trình diễn các bài bản

Hát Xoan nào, mặc loại trang phục ra sao, nghệ nhân tham gia biểu diễn cần

được sự đồng ý cho phép của các ban ngành văn hóa,… Mấy người ngồi đó chia

sẻ thêm, bộ quần áo theo thiết kế mới họ "thấy không đẹp như bộ cũ", và họ rất

thích nghe và tự đặt lời mới cho Xoan, chẳng hạn để nói về chuyện bầu cử,

chuyện Covid-19,… nhưng không dám hát ở đâu cả, lúc truyền dạy ở trường

học, công sở hay khi biểu diễn đều phải theo đúng 31 bài bản đã được "ông"

UNESCO ghi danh. "Có lúc trời rét cũng phải bỏ giầy múa ra đi chân đất" để

theo đúng yêu cầu biểu diễn, vì "Hát Xoan là của người nông dân, nên nó phải

mộc mạc thế mới là Xoan".

Những gì chứng kiến đã khiến tôi đặt ra nhiều câu hỏi. Hát Xoan được

UNESCO ghi danh di sản, nhưng di sản này là của ai? Ai là người có thẩm

quyển quyết định Hát Xoan nên được thực hành bởi ai, ở đâu, như thế nào, theo

cách thức nào? Việc để những người thực hành Hát Xoan, cũng là "người mang

di sản"2

, phải bày tỏ nguyện vọng của họ về một cách thức Hát Xoan theo ý

muốn như vậy liệu có đúng với tinh thần bảo vệ và phát huy di sản vẫn được cả

UNESCO và các cơ quan, tổ chức tại địa phương đã cam kết? Những bài bản hát

Xoan vốn luôn được xem là cổ, và luôn được thực hành trong sự giám sát

nghiêm ngặt của các cơ quan hành chính thực sự xuất hiện khi nào, khi quá trình

1 Tên của các thông tín viên đều được tác giả luận án thay đổi để đảm bảo nguyên tắc ẩn danh.

2 Cụm từ do UNESCO sử dụng trong Công ước 2003.

2

làm hồ sơ, sưu tầm các bài bản để phục vụ công tác ghi danh di sản mới chỉ được

thực hiện vào những năm đầu thế kỉ XX, dựa trên nhiều tư liệu điền dã trước đó

của các nhà nghiên cứu trong các đợt 19541

, 1971-19732

, 1978, 1998 - 20063

?

Những thực hành Hát Xoan đã và đang diễn ra trên diện rộng tại Phú Thọ, xuất

hiện tại công sở, trường học, trong hầu khắp các hoạt động văn hóa, nghệ thuật

của tỉnh, tham gia vào nhiều khía cạnh đời sống cả về văn hóa lẫn kinh tế, xã hội

khơi gợi gì đến vấn đề về tính chính trị của di sản, điều đã được nói tới trong

nhiều nghiên cứu đi trước của Salemink (2001, 2012, 2014), Lê Hồng Lý và các

cộng sự (2014), Meeker (2019),…

Bảo vệ và phát huy văn hóa truyền thống của dân tộc là một trong

những vấn đề đang được những người làm công tác văn hóa, những nhà quản lý

và hoạch định chính sách phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta quan tâm và trăn

trở. Tính đến năm 2017, Việt Nam đã có gần 10.000 di tích văn hóa cấp tỉnh,

thành phố; 3.463 di tích cấp quốc gia; 95 di tích quốc gia đặc biệt; 249

DSVHPVT được đưa vào danh mục DSVHPVT quốc gia. Trong số các di sản

đó, UNESCO (Tổ chức Khoa học, Giáo dục và Văn hóa của Liên hợp quốc) đã

ghi danh 8 Di sản văn hóa và Thiên nhiên thế giới; 14 DSVHPVT4

. Con số các

di sản vừa là niềm tự hào của Việt Nam, nhưng đồng thời cũng đặt ra nhiều

thách thức trong công tác bảo vệ, phát huy di sản.

Từ việc nhìn nhận lại về vai trò của văn hóa với phát triển trong thế kỉ

XX, đặc biệt là từ những động thái của UNESCO trong việc bảo vệ các di sản

(mà nổi bật là di sản phi vật thể) của nhân loại đã kéo theo những thay đổi trong

1 Năm 1954, nhiều cán bộ ngành văn hóa phát hiện ra Hát Xoan lần đầu tiên và tiến hành giới thiệu, sưu tầm,

chỉnh lý, đưa vào sáng tác ca nhạc, biên soạn hoạt cảnh cho tiết mục của các đoàn văn công.

2 Tác giả Nguyễn Khắc Xương sưu tầm 13 quả cách hát thờ phường Phù Đức (1971-1973), 13 quả cách hát

thờ phường An Thái (1971, 1973 và 1978).

3 Từ 1998 đến 2006 là giai đoạn phục hồi các phường Xoan thành các Câu lạc bộ Xoan Kim Đức, An Thái,

rồi tổ chức lại là 4 phường Xoan An Thái, Phù Đức, Kim Đái, Thét.

4 Nhã nhạc - Nhạc Cung đình Triều Nguyễn; Không gian văn hoá Cồng chiêng Tây Nguyên; Dân ca Quan họ

Bắc Ninh; Hát Ca Trù; Hội Gióng ở Đền Phù Đổng và Đền Sóc; Hát Xoan Phú Thọ; Tín ngưỡng Thờ cúng

Hùng Vương ở Phú Thọ; Nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ; Dân ca Ví, Dặm ở Nghệ Tĩnh; Nghi lễ và trò

chơi Kéo co; Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ của người Việt; Nghệ thuật Bài Chòi ở Trung Bộ; Thực hành

Then của người Tày, Nùng, Thái, Nghệ thuật Xòe Thái.

3

nhận thức chung về văn hóa, về di sản và quá trình bảo tồn, phát huy di sản.

Ngoài những Công ước và tôn chỉ hành động của UNESCO (Công ước 1972,

Công ước 2003), những tổ chức, hiệp hội, các nhà nghiên cứu, hoạch định và

quản lý văn hóa cũng đã có nhiều những bàn luận xung quanh vấn đề di sản.

Những tranh luận nổi bật nhất xoay quanh vấn đề nhận thức về di sản và giá trị

di sản, tính nguyên gốc của di sản và đánh giá vai trò của di sản văn hóa với

tương lai. Di sản văn hóa được nhìn nhận như một quá trình tiếp tục sáng tạo văn

hóa trong bối cảnh hiện tại, được tạo ra bởi những cảm nhận về các giá trị của

quá khứ và trong những mối bận tâm của thực tại và tương lai.

Những nhận thức về di sản văn hóa có một ý nghĩa quyết định đến công

tác sưu tầm, bảo tồn, quản lý và phát huy di sản, tác động mạnh mẽ đến các thực

hành di sản. Quan sát quá trình tác động và thay đổi đó từ các thực hành cụ thể,

các nhà nghiên cứu đặt ra vấn đề mang tính lý thuyết: di sản hóa (heritagization),

trong đó di sản được coi là một động từ hơn là một danh từ, và di sản hóa được

xem như một thực hành văn hóa (Harvey 2008). Trên thực tế, khi được gắn cho

những danh hiệu khác nhau (di sản cấp tỉnh – cấp quốc gia – cấp quốc gia đặc

biệt – cấp thế giới), di sản không còn tồn tại như nó vốn có. Di sản, khi được

nhiều bên biết tới, đồng nghĩa với những cách thức thực hành văn hóa truyền

thống (trước khi được ghi danh) chịu sự tác động, biến đổi theo một tiêu chí hay

những định hướng phù hợp với quan điểm duy trì và bảo tồn mà các cơ quan

quản lý đưa ra. Quá trình di sản hóa, với việc lựa chọn di sản nào sẽ được ghi

danh và quá trình di sản tồn tại hậu ghi danh ở Việt Nam hiện đang đặt ra rất

nhiều vấn đề có ý nghĩa thiết thân đến sự tồn tại của chính di sản; và rất cần

những nghiên cứu cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn để có thể tìm ra những cách

thức duy trì và bảo tồn phù hợp nhất, mang lại sức sống lâu bền cho di sản.

Hát Xoan Phú Thọ là di sản văn hóa thuộc loại hình dân ca nghi lễ phong

tục, có lịch sử hình thành và quá trình tồn tại gắn liền với tín ngưỡng thờ cúng

Hùng Vương của cư dân Việt nơi này. Hát Xoan được Tổ chức Giáo dục, Khoa

4

học và Văn hóa của Liên hiệp quốc (UNESCO) ghi danh DSVHPVT cần được

bảo vệ khẩn cấp vào 24/11/2011; và đến 8/12/2017, Hát Xoan được đưa ra khỏi

danh sách DSVHPVT cần bảo vệ khẩn cấp để chuyển sang ghi danh trong danh

sách DSVHPVT đại diện của nhân loại. Kết quả điều tra năm 2010 cho thấy, Hát

Xoan gắn với 30 cửa đình, đền tại Phú Thọ và Vĩnh Phúc, trong đó đa số là các di

tích thờ các vua Hùng và các nhân vật thời Hùng Vương. Trong số đó, chỉ có 4 làng

được xem là có họ Xoan cổ là An Thái, Thét, Phù Đức và Kim Đái (trước cách

mạng thuộc tổng Phượng Lâu huyện Phù Ninh, này đều thuộc thành phố Việt Trì)1

.

Các làng Xoan gốc này thuộc vùng sơn phận núi Hùng, cũng là những nơi hiện còn

lưu giữ được 31 bài bản Hát Xoan cổ.

Từ khi được công nhận đến nay, diện mạo của Hát Xoan đã có nhiều thay

đổi. Việc ghi danh di sản đã tác động mạnh đến những chính sách và thực hành

Hát Xoan, đồng thời kéo theo những chiều cạnh phức tạp trong mối quan hệ giữa

cộng đồng chủ thể, nhà nước và di sản. Lựa chọn đề tài Hát Xoan Phú Thọ

trong bối cảnh di sản hóa ở Việt Nam, luận án mong muốn làm rõ quá trình di

sản hóa Hát Xoan ở Phú Thọ như thế nào, đồng thời góp phần bàn luận về sự tồn

tại của di sản trong bối cảnh xã hội Việt Nam đương đại.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu

Luận án nghiên cứu về diện mạo của Hát Xoan Phú Thọ sau khi được

UNESCO ghi danh qua hai giai đoạn, từ 24/11/2011, trong danh mục DSVHPVT

cần bảo vệ khẩn cấp, và giai đoạn hai, từ 8/12/2017, Hát Xoan được UNESCO đưa

ra khỏi danh sách DSVHPVT cần bảo vệ khẩn cấp và ghi danh tại Danh sách

DSVHPVT đại diện của nhân loại. Luận án chú trọng nghiên cứu các vấn đề từ thực

hành bài bản Xoan, sưu tầm, ký âm, truyền dạy, công tác nghệ nhân,…, đến cách

Hát Xoan tham gia trong các chương trình, hoạt động văn hóa, tín ngưỡng, kinh tế,

giáo dục, du lịch trong và ngoài địa bàn tỉnh để có thể hiểu về cách Hát Xoan hiện

1 Cả 4 họ Xoan đều được gọi theo tên làng.

5

diện trong đời sống văn hóa tại Phú Thọ kể từ sau khi được ghi danh. Từ hiện trạng

cụ thể của Hát Xoan sau ghi danh, luận án bàn luận các vấn đề trong công tác bảo

vệ, phát huy di sản (các cấp), nhìn ra những động thái kinh tế, chính trị, văn hóa từ

các thực hành di sản Hát Xoan.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Từ mục đích trên, luận án đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu như sau:

- Nghiên cứu về vấn đề di sản hóa các di sản văn hóa, tập trung vào vấn đề về tính

chính trị của di sản.

- Nghiên cứu về bối cảnh di sản hóa ở Việt Nam từ các phương diện kinh tế, chính

trị, văn hóa.

- Nghiên cứu, tìm hiểu quá trình Hát Xoan Phú Thọ được lựa chọn và ghi danh là

DSVHPVT cần bảo vệ khẩn cấp của UNESCO.

- Nghiên cứu những diễn biến sau ghi danh của Hát Xoan Phú Thọ, quá trình bảo vệ

khẩn cấp Hát Xoan, bàn luận vấn đề di sản hóa Hát Xoan trong bối cảnh hiện nay ở Việt

Nam.

3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là các thực hành Hát Xoan được tiến

hành tại tỉnh Phú Thọ sau quá trình ghi danh của UNESCO, trong sự tham chiếu

với các thực hành Hát Xoan diễn ra trước đó. Các thực hành Hát Xoan diễn ra tại

Phú Thọ rất đa dạng và phong phú, cả ở các phường Xoan cổ, ở các CLB, tại

trường học, công sở, các điểm du lịch, các chương trình văn hóa văn nghệ và

trong nhiều nghi lễ, lễ hội tại địa phương.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Về không gian: luận án tìm hiểu về các thực hành Hát Xoan diễn ra ở Phú

Thọ, trong đó tập trung nghiên cứu các làng Xoan cổ như: An Thái, Phù Đức,

Kim Đới, Thét, một số làng Xoan, CLB Xoan mới, một số trường học, công sở,

địa điểm du lịch trong địa bàn tỉnh Phú Thọ có thực hành truyền dạy và trình

diễn Hát Xoan.

6

Về thời gian: Luận án nghiên cứu thực hành Hát Xoan ở Phú Thọ trong

giai đoạn từ sau khi được UNESCO ghi danh DSVHPVT cần được bảo vệ khẩn

cấp của nhân loại (2011) cho đến nay, trong đó, chú trọng tập trung nhận diện,

phân tích và bàn luận các thực hành Hát Xoan đang diễn ra trong sự tham chiếu

với các thực hành đã diễn ra trước đó. Thời gian luận án thực hiện khảo sát là từ

năm 2016 đến năm 2021.

4. Phƣơng pháp nghiên cứu

Để thực hiện mục tiêu và nhiệm vụ đặt ra trong đề tài, luận án xác định sử

dụng các phương pháp chính gồm:

- Phương pháp tổng hợp, phân tích: Đây là phương pháp được tác giả

luận án sử dụng trong quá trình tìm kiếm và tổng hợp các tư liệu thứ cấp đã có

về Hát Xoan (cả tư liệu nghiên cứu và tư liệu thực hành), về các quan điểm

nghiên cứu, bảo vệ, phát huy di sản nói chung và di sản Hát Xoan nói riêng. Hệ

thống các tư liệu này được tác giả luận án tìm kiếm trong các thư viện (thư viện

Quốc gia và thư viện tỉnh Phú Thọ), các trung tâm lưu trữ tại Sở VH-TT-DL tỉnh

Phú Thọ, tại phòng văn hóa, Trung tâm di sản của tỉnh, kỷ yếu các hội thảo (cả

về chủ đề Hát Xoan và một số loại hình di sản được ghi danh khác). Ngoài ra,

các tư liệu liên quan đến quan điểm và chính sách bảo vệ, phát huy di sản còn

được tác giả tổng hợp từ tư liệu công bố trên website của UNESCO, trong các kỷ

yếu hội thảo, trong các quyết định, thông tư liên quan tới di sản nói chung và Hát

Xoan nói riêng, đặc biệt là hệ thống các công văn triển khai hoạt động bảo vệ

phát huy di sản tại tỉnh Phú Thọ.

- Phương pháp điền dã dân tộc học, trọng tâm là quan sát tham dự và

phỏng vấn sâu. Trong quá trình tìm hiểu về hiện trạng Hát Xoan sau ghi danh,

tác giả luận án đã tiến hành quan sát tham dự các thực hành diễn xướng Xoan

diễn ra tại các làng Xoan cổ vào các thời điểm hội, lễ (đặc biệt vào lễ hội đầu

năm và lễ giỗ tổ Hùng Vương); trong các hoạt động giao lưu, truyền dạy và

trong thời điểm thường ngày. Các thực hành Hát Xoan tại các CLB Hát Xoan và

7

dân ca Phú Thọ, tại trường học, công sở hay hoạt động trình diễn Xoan trên các

sân khấu tại địa phương, đặc biệt là các chương trình diễn dành cho khách du

lịch cũng được tác giả tham dự.

Các cuộc phỏng vấn sâu được tiến hành với các nghệ nhân thực hành

Xoan tại 4 làng Xoan cổ, các nghệ nhân và thành viên của CLB Hát Xoan và

Dân ca tỉnh Phú Thọ, người dân tại làng Xoan, cán bộ Sở VH-TT-DL, cán bộ

Phòng Di sản, cán bộ nhà nước tại một số cơ quan trong tỉnh (đã từng tham gia

các lớp tập huấn về Hát Xoan), cán bộ Sở GD&ĐT tỉnh Phú Thọ, cán bộ lãnh

đạo văn hóa xã, một số giáo viên tại một số trường Tiểu học và trung học phổ

thông tại thành phố Việt Trì, huyện Tam Nông (Hiệu trưởng, Hiệu phó, giáo viên

phụ trách Đoàn - Đội, giáo viên Âm nhạc và các giáo viên được phân công đi

học và truyền dạy Hát Xoan trong nhà trường), học sinh (cấp 1, 2, 3) tại một số

trường học trên địa bàn tỉnh.

Tác giả cũng tham gia và tiến hành ghi chép, phỏng vấn trong các lớp tập

huấn Hát Xoan thường niên dành cho cán bộ nhà nước và giáo viên tại các

trường học. Những cuộc trao đổi với các nhà sưu tầm, nghiên cứu tại địa

phương, với các đạo diễn - biên kịch một số chương trình nghệ thuật của tỉnh và

các cán bộ làm công tác ký âm Xoan cũng được tác giả thực hiện trong thời gian

làm luận án.

Ngoài ra, do Hát Xoan là một loại hình nghệ thuật có âm nhạc, lời ca, giai

điệu, trang phục, nhạc cụ, luận án còn vận dụng cách tiếp cận và phương pháp

phân tích của ngành nhạc học và dân tộc học âm nhạc, đặc biệt trong phần tìm

hiểu về ký âm, âm nhạc, múa trong Hát Xoan.

Trong quá trình thực hiện luận án, tác giả luôn cố gắng tuân thủ các

nguyên tắc trong việc khai thác các tư liệu điền dã. Tên của các thông tín viên

được thay đổi để đảm bảo nguyên tắc ẩn danh, và các tư liệu phỏng vấn được gỡ

băng ngay sau thời điểm tiến hành khai thác tại thực địa. Tác giả cũng duy trì

việc kết nối với các thông tín viên (thông qua điện thoại, Facebook...) để có thể

8

nắm bắt kịp thời các hoạt động diễn ra tại địa phương. Thông tin đăng tải từ

website của các khu du lịch, các trung tâm du lịch tại Phú Thọ, các chương trình

hoạt động văn hóa diễn ra trên địa bàn tỉnh được tác giả cập nhật thường xuyên.

5. Đóng góp mới về khoa học của luận án

- Luận án chỉ ra rằng, Hát Xoan là thực hành văn hóa đã được kiến tạo

trong lịch sử và hiện vẫn tiếp tục được kiến tạo, gắn với các nhu cầu về tâm linh,

văn hóa, xã hội, chính trị, kinh tế tại Phú Thọ.

- Luận án chỉ ra các vấn đề liên quan tới quá trình bảo vệ và phát huy di

sản Hát Xoan hậu ghi danh, từ việc sưu tầm, kiểm kê đến cách thức Hát Xoan

được truyền dạy và thực hành tại các làng Xoan cổ, tại công sở, trường học và

các địa điểm du lịch, trong các chương trình quảng bá văn hóa tại Phú Thọ. Luận

án cho thấy, việc Hát Xoan được bảo vệ và phát huy trên diện rộng đã gia tăng

các nguy cơ di sản hóa, cũng như có những tác động mạnh đến diện mạo của

thực hành Hát Xoan của quá trình bảo vệ và phát huy này, với các vấn đề về sự

nhất thể hóa, bảo tàng hóa, phổ quát hóa, giá trị hóa Hát Xoan, dẫn đến những

tiếp nhận trái chiều trong thực hành di sản.

- Luận án chỉ ra rằng, sau khi được UNESCO ghi danh, Hát Xoan có xu

hướng hình thành hai tiểu loại: Xoan tín ngưỡng (Xoan được cộng đồng thực

hành gắn liền với nhu cầu tâm linh, với tín ngưỡng thờ cúng tại đình, miếu địa

phương) và Xoan văn nghệ (Xoan được trình diễn cho các đối tượng thưởng thức

đa dạng bên ngoài), mỗi tiểu loại có các đặc trưng riêng về không gian, phương

thức và nguyên tắc thực hành.

- Luận án nhấn mạnh cách tiếp cận "di sản văn hóa sống", với việc xem di sản

như một yếu tố trong chỉnh thể văn hóa và xã hội, tôn trọng đời sống riêng của di sản

cũng như quyền sử dụng di sản của các chủ thể thực hành nhằm hướng tới việc phát

huy các giá trị của di sản trong bối cảnh di sản hóa hiện nay ở Việt Nam.

9

6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn

Về mặt lý luận: Thông qua nghiên cứu trường hợp di sản Hát Xoan, luận

án chỉ ra tầm quan trọng của cách tiếp cận xem di sản như một thực thể sống. Di

sản cần được tạo điều kiện để phát triển bình thường nhất có thể trong đời sống

văn hóa, xã hội của địa phương.

Về mặt thực tiễn:

- Kết quả nghiên cứu của luận án giúp cung cấp cơ sở khoa học cho các

nhà hoạch định chính sách trong việc thiết kế và triển khai các chương trình/ hoạt

động phù hợp trong lĩnh vực văn hóa, đặc biệt với hoạt động bảo tồn các

DSVHPVT.

- Kết quả nghiên cứu của luận án đóng góp vào hệ thống tri thức về văn

hóa của người Việt nói riêng và tri thức về văn hóa hệ thống các dân tộc ở Việt

Nam nói chung. Luận án được hoàn thiện có thể trở thành một tài liệu tham khảo

hữu ích trong nghiên cứu và giảng dạy về văn hóa. Hướng tiếp cận di sản của

luận án có thể trở thành tài liệu tham khảo hữu ích cho ngành quản lý văn hóa,

quản lý di sản tại Việt Nam.

7. Cấu trúc của luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục (gồm cả Phụ lục Ảnh) và Tài

liệu tham khảo, luận án được triển khai với các chương cụ thể như sau:

Chương 1 - Tổng quan tình hình nghiên cứu, Cơ sở lý luận và Đối tượng

nghiên cứu

Chương 2 - Bối cảnh di sản hóa ở Việt Nam và quá trình ghi danh di sản

Hát Xoan Phú Thọ

Chương 3 - Diện mạo của Hát Xoan Phú Thọ sau ghi danh di sản

Chương 4 – Di sản hoá Hát Xoan: những vấn đề bàn luận