Luận án tiến sĩ ngữ văn tiểu thuyết của v s naipaul từ lý thuyết đa văn hóa

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

ĐINH THỊ LÊ

TIỂU THUYẾT V.S. NAIPAUL

TỪ LÍ THUYẾT ĐA VĂN HOÁ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

HÀ NỘI, 2022

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

ĐINH THỊ LÊ

TIỂU THUYẾT V.S. NAIPAUL

TỪ LÍ THUYẾT ĐA VĂN HOÁ

Chuyên ngành: Văn học nước ngoài

Mã số: 9.22.02.42

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Người hướng dẫn: GS.TS. LÊ HUY BẮC

HÀ NỘI, 2022

i

LỜI CAM ĐOAN

Tác giả luận án xin cam đoan:

- Luận án này là kết quả nghiên cứu của cá nhân tôi;

- Những số liệu và tài liệu được trích dẫn trong đây là trung thực;

- Kết quả nghiên cứu này không trùng với bất cứ công trình nào đã được

công bố trước đó.

Tôi chịu trách nhiệm trước lời cam đoan của mình.

Hà Nội, ngày 12 tháng 1 năm 2022

Tác giả luận án

Đinh Thị Lê

ii

LỜI CẢM ƠN

Trước hết, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Lê Huy Bắc -

người thầy đã tận tình hướng dẫn tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu để tôi

có thể hoàn thành luận án này.

Tôi cũng xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong khoa Ngữ văn - Trường

Đại học Sư phạm Hà Nội đặc biệt là các thầy cô ở bộ môn Văn học nước ngoài,

các thầy cô và nhà khoa học thuộc các đơn vị công tác khác như: Viện Văn

học, Hội Khoa học Tâm lí – Giáo dục Việt Nam, Trường Đại học Vinh... đã

chỉ bảo, góp ý, cung cấp cho tôi những tài liệu quý giá trong quá trình học tập

và nghiên cứu.

Tôi xin chân thành cám ơn Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo Sau đại học, khoa

Ngữ văn trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã hỗ trợ tôi trong quá trình học tập và

thực hiện luận án.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo, bạn bè, đồng nghiệp Trường quốc

tế Liên hợp quốc, UNIS Hà nội với sứ mệnh truyền cảm hứng học tập và nghiên

cứu suốt đời.

Cuối cùng, tôi xin tỏ lòng biết ơn sâu nặng tới gia đình, những người thân,

bạn bè, đồng nghiệp đã luôn ủng hộ, động viên, giúp đỡ tôi hoàn thành nhiệm vụ

học tập và nghiên cứu.

Hà Nội, ngày 12 tháng 1 năm 2022

Tác giả luận án

Đinh Thị Lê

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN......................................................................................................i

LỜI CẢM ƠN...........................................................................................................ii

MỤC LỤC .............................................................................................................. iii

DANH MỤC BẢNG BIỂU......................................................................................v

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ ................................................................................vi

MỞ ĐẦU...................................................................................................................1

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ........................................7

1.1. Nghiên cứu văn học từ lí thuyết Đa văn hoá ......................................................7

1.1.1. Văn hoá và hướng phê bình văn học từ văn hoá..............................................7

1.1.2. Đa văn hoá, từ các nhà dân tộc học đầu thế kỉ XX đến nay ..........................10

1.1.3. Đa văn hoá trong văn học ..............................................................................19

1.1.4. Đa văn hoá từ Edward Said đến Stuart Hall, Doreen Massey và Ander

Hanberger.................................................................................................................22

1.2. Nghiên cứu về V.S. Naipaul từ lí thuyết Đa văn hoá .......................................32

1.2.1. Tài liệu tiếng Việt ..........................................................................................32

1.2.2. Tài liệu tiếng Anh ..........................................................................................34

Tiểu kết ....................................................................................................................41

CHƯƠNG 2: KHÔNG GIAN, THỜI GIAN TRONG TIỂU THUYẾT

V.S.NAIPAUL NHÌN TỪ LÍ THUYẾT ĐA VĂN HOÁ ....................................42

2.1. Không gian nhìn từ lí thuyết Đa văn hoá..........................................................43

2.1.1. Không gian sinh hoạt đậm chất truyền thống đa dạng của Trinidad và Tobbago....... 44

2.1.2. Không gian văn hoá lịch sử đầy biến động của châu Phi ..............................49

2.1.3. Không gian lữ thứ tại vương quốc Anh .........................................................55

2.2. Thời gian nhìn từ lí thuyết Đa văn hoá .............................................................66

2.2.1. Thời gian gắn với hành trình đi tìm bản ngã..................................................67

2.2.2. Thời gian lịch sử và những va chạm văn hoá ................................................70

2.2.3. Thời gian ngưng đọng và những trăn trở thời cuộc .......................................72

Tiểu kết ....................................................................................................................80

CHƯƠNG 3: THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT V.S.NAIPAUL

NHÌN TỪ LÍ THUYẾT ĐA VĂN HOÁ ..............................................................81

3.1. Cội rễ Đa văn hoá trong thế giới nhân vật........................................................81

3.2. Kiểu nhân vật hoà nhập ....................................................................................88

3.2.1. Bà Tulsi – đại diện cho sự dung hợp tôn giáo ...............................................88

iv

3.2.2. Những đứa con dòng họ Tulsi – vâng lời và phục tùng.................................90

3.2. Kiểu nhân vật dấn thân - chủ động đi tìm bản ngã ...........................................93

3.2.1. Nhân vật Tôi trong hành trình tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống và sự nghiệp.....94

3.2.2. Nhân vật ông Biswas trong cuộc đấu tranh tìm kiếm bản ngã ......................99

3.2.3. Nhân vật Indar trong hành trình truy tìm bản thể ........................................103

3.3. Kiểu nhân vật bên lề .......................................................................................105

3.3.1. Salim, người quan sát ngoại đạo..................................................................106

3.3.2. Cha Huisman, kẻ đứng ngoài “đeo” mặt nạ.................................................110

Tiểu kết ..................................................................................................................113

CHƯƠNG 4: BIỂU TƯỢNG TRONG TIỂU THUYẾT V.S.NAIPAUL GẮN

VỚI BA MÔ HÌNH ĐA VĂN HOÁ ...................................................................114

4.1. Biểu tượng – sự kết tinh Đa văn hoá ..............................................................114

4.1.1. Khái niệm biểu tượng ..................................................................................114

4.1.2. Quan điểm tiếp cận biểu tượng trong tiểu thuyết Naipaul..........................116

4.2. Các biểu tượng trong tiểu thuyết V.S. Naipaul...............................................120

4.2.1. Dòng sông – biểu tượng của quá trình đồng hoá văn hoá ...........................120

4.2.2. Ngôi nhà – biểu tượng của sự pha trộn văn hoá ..........................................125

4.2.3. Bức tranh và khu vườn – biểu tượng của sự chung sống văn hoá ...............132

Tiểu kết ..................................................................................................................146

KẾT LUẬN...........................................................................................................147

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ CÓ

LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ...................................................151

TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................152

PHỤ LỤC

v

DANH MỤC BẢNG BIỂU

Bảng 2.1: Thống kê tần số sử dụng từ chỉ màu sắc trong tiểu thuyết Bí ẩn khi tới ...... 58

Bảng 2.2: Những ngôi nhà gắn với mốc sự kiện trong cuộc đời ông Biswas............... 68

Bảng 3.1: Hệ thống một số nhân vật tiêu biểu trong ba cuốn tiểu thuyết của V.S. Naipaul

– Một Ngôi nhà dành cho ông Biswas, Khúc quanh của dòng sông, Bí ẩn khi tới ...... 85

vi

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ

Hình 1.1: Sơ đồ hệ thống văn chương trích dẫn từ Lí thuyết đa hệ thống trong nghiên

cứu văn hoá, văn chương của Even-Zohar................................................................9

Hình 1.2: Sơ đồ mô tả (a) đa văn hóa, (b) liên văn hóa và (c) giao thoa văn hóa (phỏng

theo Schriefer, 2018)................................................................................................17

Hình 4.2: Ba mô hình Đa văn hoá của Anders Hanberger ......................................31

Hình 2.1: Cấu trúc năm phần của tiểu thuyết Bí ẩn khi tới của V.S. Naipaul .........61

Hình 2.2: Thứ tự xuất hiện của những ngôi nhà ông Biswas đã sinh sống trong

Một Ngôi nhà dành cho ông Biswas. ............................................................. 67

Hình 3.1: Mô hình các chiều kích của bản thể đa văn hoá, phỏng theo Fitzsimmons 2013.... 89

Hình 4.3: Mối quan hệ giữa bản ngã “cái tôi”, vô thức và ý thức (theo Clare Cooper, 1974) ......101

Hình 4.1: Bức tranh Bí ẩn của sự đến và buổi chiều của Giorgio de Chirico (1912).............134

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Phê bình văn học từ các lí thuyết văn hoá là một phương pháp tiếp cận khoa

học, logic, nhằm đào sâu tìm hiểu quá trình sáng tạo nghệ thuật của nhà văn, mở

rộng giới hạn của văn bản và sự vẫy gọi người đọc. Khuynh hướng phê bình này

bắt nguồn từ những năm 1950 với trường phái Birmingham, Anh và trường phái

Frankfurt, Đức rồi lan rộng ra khắp thế giới. Ở Việt Nam, đã có nhiều công trình

nghiên cứu đã triển khai, vận dụng phương pháp nghiên cứu văn học từ góc nhìn

văn hoá. Điều này đã chứng minh cơ sở khoa học và tính đúng đắn của phương

pháp, như Đỗ Lai Thuý đã nhận định: “Nếu văn học có chức năng phản ánh hiện

thực thì cũng không thể phản ánh trực tiếp được, mà chỉ có thể thông qua lăng

kính văn hoá, thông qua bộ lọc của các giá trị văn hoá” [1].

Trong dòng chảy không ngừng của văn hoá, luôn tồn tại sự vận động, giao

lưu giữa các nền văn hoá, tạo nên thuộc tính tất yếu là Đa văn hoá và Liên văn

hoá. Có thể nói, tính đa văn hóa xuất hiện từ rất sớm trong văn chương bởi bản

thân kí hiệu ngôn ngữ của nhân loại đã bao hàm nhiều đặc tính đa văn hóa. Do

đó, bản chất của nghiên cứu văn chương là “nghiên cứu kí hiệu ngôn từ, một dạng

kí hiệu đặc thù, kí hiệu thẩm mĩ liên văn hoá, đa tầng bậc” [2,328]. Chính vì vậy,

nghiên cứu tác giả, tác phẩm, hay hiện tượng văn chương qua lí thuyết liên ngành

Đa văn hoá, một hướng đi đầy triển vọng trong nghiên cứu phê bình. Lí thuyết Đa

văn hoá có ý nghĩa quan trọng trong việc tri nhận một đặc tính đa dạng, giao thoa

giữa các nền văn hoá, các mã văn hoá, góp phần làm sáng tỏ cội nguồn sáng tạo

văn chương. Thêm vào đó, việc tiếp cận tác phẩm văn chương từ góc nhìn đa văn

hoá là cần thiết vì nó chính là sự kiểm chứng của việc thực hành lí thuyết đa văn

hoá, mở ra một một cái nhìn đa chiều về xã hội xung quanh, cũng như những tài

năng văn chương vĩ đại, và trên hết là sự vận động của văn học thế giới.

V.S. Naipaul (1934-2018) là nhà văn Anh gốc Trinidad, tiêu biểu cho dòng

văn học đa văn hoá và văn học hậu thuộc địa. V.S. Naipaul (tên đầy đủ là

Vidiadhar Surajprasad Naipaul) được Viện Hàn lâm Thụy Điển trao giải thưởng

Nobel văn học vào năm 2001 vì những cống hiến sáng tạo suốt đời cho nhân loại:

những tác phẩm văn chương đa văn hoá, bao gồm cả tiểu thuyết, tiểu luận, du kí

và hồi kí khai thác một phần lịch sử bị lãng quên, và ảnh hưởng của chủ nghĩa

2

thực dân đối với các dân tộc cựu thuộc địa. Những tác phẩm của ông “buộc chúng

ta phải thấy sự hiện diện của lịch sử những dân tộc bị đàn áp” [3]. Ngoài ra, ông

còn được vinh danh ở rất nhiều giải thưởng lớn khác như: giải John Rhys cho Gã

tẩm quất bí hiểm, giải W. H. Smith cho Những kẻ bắt chước, giải Booker cho tiểu

thuyết Ở một nhà nước tự do), giải Jerusalem năm 1983, giải T.S. Eliot năm 1986,

giải Somerset Maugham, giải Hawthornden. Năm 1989, ông được trao tặng Thập

tự giá Ba Ngôi (Trinity Cross), danh hiệu quốc gia cao quý nhất của Trinidad và

Tobago. Ông được nữ hoàng Anh phong tước hiệp sĩ năm 1990 và đặc biệt giải

Nobel Văn học năm 2001 đã ghi nhận những đóng góp của V.S. Naipaul đối với

văn chương nhân loại.

Bản thân con người V.S. Naipaul là đa văn hóa: sinh ra ở Trinidad, thuộc

địa đồn điền cũ của Anh, và lớn lên trong một gia đình Bàlamôn truyền thống

đậm chất văn hoá Ấn Độ, rồi được học bổng tại Đại học Oxford và chịu ảnh

hưởng của nền giáo dục và văn hoá Anh. Nguồn gốc xuất thân, nền giáo dục

và môi trường sống của nhà văn chịu ảnh hưởng của sự giao thoa giữa các

nền văn hoá: văn hoá Caribe pha trộn đặc trưng của những người nhập cư;

văn hoá phương Đông phong phú, đậm tính chất nông nghiệp lâu đời bắt

nguồn từ nền văn minh sông Ấn; và văn hoá phương Tây đề cao cá nhân, coi

trọng lối tư duy duy lí. Sự tổng hoà của tất cả các nền văn hoá đó tạo nên một

cảm quan đa văn hoá độc đáo của một nhà văn luôn đau đáu đi tìm cái tôi, cái

cảm giác mình thuộc về một nơi nào đó. Hơn nữa, sự mẫn tiệp của một nhà

văn tài năng, luôn trăn trở trước thời cuộc có thể là lí do chính khiến tính đa

văn hóa trong tác phẩm của ông được thể hiện rất sắc sảo, vượt lên giới hạn

thời gian và không gian, thể hiện được những vấn đề thời sự, mang tầm nhân

loại. Trong cuộc trò chuyện với Roland Bryden năm 1973, ông đã đề cập đến

nền tảng đa văn hoá khi “xem xét bản chất của xã hội quê hương tôi, xem xét

bản chất của thế giới mà tôi đã bước vào và thế giới mà tôi phải nhìn vào, tôi

không thể là một tiểu thuyết gia chuyên nghiệp theo nghĩa cũ” [3,367-370].

Điều này góp phần không nhỏ để hình thành sự độc đáo, khác lạ trong con

người và sự nghiệp của nhà văn. Tìm hiểu tính đa văn hoá trong các tiểu

thuyết của ông chính là tìm hiểu những giá trị văn hoá phong phú, kết tinh

qua nội dung và nghệ thuật sáng tác của nhà văn. Điều đó sẽ góp phần không

3

nhỏ trong việc nghiên cứu V.S. Naipaul đồng thời khẳng định tính khoa học

của lí thuyết Đa văn hoá.

Tuy nhiên, tại Việt Nam, đến thời điểm của luận án, mới có hai tác phẩm

của ông được chuyển ngữ là tiểu thuyết Khúc quanh của dòng sông và cuốn Bước

vào thế giới Hồi giáo cùng một số bài giới thiệu ngắn về tác giả trên các báo, tạp

chí. Tính đến nay, các tác phẩm của V.S. Naipaul chưa được đưa vào nghiên cứu

và giảng dạy, cũng như chưa có công trình nghiên cứu nào về V.S. Naipaul hay

nghiên cứu văn học từ góc nhìn Đa văn hoá.

Từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn nghiên cứu đề tài Tiểu thuyết V.S.

Naipaul từ lí thuyết đa văn hoá.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

Lựa chọn đề tài này, luận án đặt ra những mục đích cơ bản sau đây:

❶ Giới thuyết lí thuyết Đa văn hoá. Chứng minh tính đúng đắn của lí

thuyết Đa văn hoá trong nghiên cứu văn chương, góp phần vào các

nghiên cứu liên ngành, nhằm đào sâu thêm các lớp nghĩa của tác phẩm

từ điểm nhìn Đa văn hoá.

❷ Tổng quan về tình hình nghiên cứu tiểu thuyết V.S. Naipaul từ tài liệu

trong nước và nước ngoài, từ đó kế thừa, phát triển những kết quả đã có

để tìm ra nét đặc trưng đa văn hoá trong tiểu thuyết của nhà văn.

❸ Chỉ rõ tính đa văn hoá trong các tiểu thuyết của V.S. Naipaul ở các

phương diện cụ thể: không gian, thời gian, thế giới nhân vật và biểu

tượng. Dựa trên cơ sở đó, tác giả luận án tìm ra những nét riêng của nhà

văn, thế giới quan và nhân sinh quan của ông, đồng thời làm nổi bật chiều

sâu tư tưởng của tác phẩm.

Để đạt tới mục đích nghiên cứu trên, nhiệm vụ cụ thể của luận án là:

- Xác lập một cách hiểu thống nhất về khái niệm Đa văn hoá. Trên cơ sở của

ba mô hình Đa văn hoá, luận án chứng minh tiểu thuyết của V.S. Naipaul

mang tính Đa văn hoá rõ nét.

- Đối với các tài liệu nghiên cứu V.S. Naipaul từ tiếng nước ngoài, khảo sát,

thống kê để tìm ra những khuynh hướng nghiên cứu về V.S. Naipaul trên

thế giới. Trong các tài liệu nghiên cứu ở Việt Nam, chỉ ra các bài giới thiệu,

công trình liên quan đến đề tài nghiên cứu.

4

- Phân tích ba tiểu thuyết của V.S. Naipaul ở phương diện không gian, thời

gian, nhân vật và biểu tượng từ ba lí thuyết Đa văn hoá sau:

o Thuyết căn tính và nơi chốn/không gian (identity and place) của

Doreen Massey.

o Thuyết về căn tính bất định (unfixed identity) của Stuart Hall.

o Ba mô hình Đa văn hoá của Anders Hanberger.

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

Trong mười lăm cuốn tiểu thuyết của V.S. Naipaul, luận án tập trung khảo

cứu ba tác phẩm sau:

• A House for Mr. Biswas (Một Ngôi nhà dành cho ông Biswas, 1961)

• A Bend in the river (Khúc quanh của dòng sông, 1979)

• The Enigma of Arrival (Bí ẩn khi tới, 1987).

Đây là đại diện cho ba mốc sáng tác trong văn nghiệp của V.S Naipaul. Ngôi

nhà của ông Biswas, xuất bản năm 1961, là cuốn tiểu thuyết thứ tư của V.S.

Naipaul nhưng là tác phẩm đầu tiên thành công vang dội, lần đầu đánh dấu sự ghi

nhận của giới phê bình khắp thế giới, là “một trong những tiểu thuyết hậu thuộc

địa vĩ đại nhất viết bằng Tiếng Anh” [5]. Cuốn Khúc quanh của dòng sông, xuất

bản năm 1979, mang dấu ấn của độ chín trong tài năng sáng tác của nhà văn ở

tuổi 45, được ngợi ca là đỉnh cao của văn chương hậu thuộc địa, phản ánh những

cộng đồng xã hội thiểu số, đứng ngoài lề của thế giới phát triển. Bí ẩn khi tới, ra

mắt độc giả năm 1987, là cuốn tiểu thuyết tổng kết lại 35 năm sáng tác của chính

nhà văn, đánh dấu sự trưởng thành trong nhận thức về nghiệp viết, về bản thân,

về nhân thế và độ chín của một tài năng văn chương. Chính vì thế mà tác phẩm

này đã được lưu giữ trong thư viện Nobel của Viện Hàn lâm Thuỵ Điển. Vì thế,

ba cuốn tiểu thuyết đặt trong các bối cảnh, thời gian khác nhau sẽ giúp chúng ta

nhìn nhận về V.S.Naipaul một cách đa chiều và toàn diện hơn.

Luận án sử dụng bản nguyên tác tiếng Anh của cả ba tiểu thuyết Khúc quanh

của dòng sông, Ngôi nhà dành cho ông Biswas và Bí ẩn khi tới. Bởi V.S. Naipaul

được vinh danh là bậc thầy sử dụng ngôn ngữ Anh (cho dù ông không phải là

người Anh). Riêng cuốn tiểu thuyết Khúc quanh của dòng sông có bản dịch tiếng

Việt của Cao Việt Dũng, tuy nhiên, chúng tôi vẫn dùng bản nguyên gốc tiếng Anh

cho các trích dẫn.

5

Khi nghiên cứu ba tác phẩm tiêu biểu trên, chúng tôi nhận thấy các đặc trưng

đa văn hóa xuất hiện dày đặc trong tiểu thuyết của V.S. Naipaul. Vì vậy nếu thiếu

đi những phông nền kiến thức văn hóa, thiếu đi một điểm nhìn đa diện thì quá trình

tiếp nhận cái hay, cái đẹp trong tác phẩm của V.S. Naipaul sẽ mất đi ít nhiều giá

trị. Hướng tiếp cận đa văn hoá, do đó, có thể khơi mở ý nghĩa chiều sâu của tác

phẩm, để có cái nhìn bao quát, toàn diện và đa chiều về nhà văn, tác phẩm và sự

vận động liên tục của dòng chảy văn hoá, và “một nền tảng để suy nghĩ về cuộc

đời” [6] như nhận định của cựu tổng thống Mĩ Barack Obama khi trả lời phỏng vấn

của tạp chí New York Times. Với hi vọng khẳng định cách tiếp cận văn học qua

các đối thoại đa văn hoá, hướng đến giá trị nhân văn sâu sắc, chúng tôi mong muốn

góp phần giới thiệu những cách tân tiểu thuyết V.S. Naipaul trong dòng văn học

thế giới nửa sau thế kỉ XX. Từ đó, đối tượng nghiên cứu là tiểu thuyết của V.S.

Naipaul từ lí thuyết Đa văn hoá. Trong phạm vi đề tài, chúng tôi chỉ tìm hiểu không

gian, thời gian, nhân vật và biểu tượng để làm nổi bật đối tượng nghiên cứu.

4. Phương pháp nghiên cứu

Xuất phát từ mục đích, phạm vi, đối tượng nghiên cứu, luận án sử dụng phương

pháp tiếp cận chủ đạo là từ góc nhìn văn hoá, cụ thể là lí thuyết Đa văn hoá. Tác

phẩm được đặt trong không gian văn hóa mà tác phẩm ra đời, chỉ ra sự chi phối của

các quan niệm triết học, tôn giáo, đạo đức, chính trị, tri thức khoa học của thời đại

đến tư tưởng, và tác phẩm của nhà văn, nghĩa là tìm ra các nền tảng văn hóa lịch sử

giao thoa lẫn nhau, ảnh hưởng đến tư tưởng và nghệ thuật sáng tác của nhà văn.

Luận án kết hợp sử dụng một số phương pháp chủ đạo trong nghiên cứu văn

học, như sau:

• Phương pháp tiểu sử: Khảo sát những sự kiện chính trong cuộc đời

tác giả và gia đình, lấy đó làm cơ sở để cắt nghĩa những lớp hình

tượng thẩm mĩ mang tính tư tưởng, văn hóa trong tác phẩm.

• Phương pháp khảo sát, thống kê: Thu thập số liệu như tần suất xuất

hiện của một số từ, cụm từ, nhằm chứng minh cho luận điểm và làm

rõ dụng ý sáng tác của tác giả.

• Phương pháp liên ngành: Đặt tiểu thuyết V.S. Naipaul trong các lí

thuyết đa văn hóa liên ngành với thi pháp học, để từ đó làm rõ các đặc

trưng đa văn hoá của tác phẩm.

6

• Phương pháp phân tích - tổng hợp: phân tích văn bản và các yếu tố nội

dung, nghệ thuật để qua đó, tổng hợp, khái quát tính đa văn hoá trong tác

phẩm của V.S. Naipaul nhằm nêu bật cái riêng, độc đáo của nhà văn.

Bên cạnh đó, luận án có sử dụng thao tác so sánh, đối chiếu các tiểu thuyết

của V.S. Naipaul với nhau và với các tác phẩm đồng đại, lịch đại để thấy được sự

tương đồng cũng như điểm khác biệt, từ đó chỉ ra phong cách sáng tác đặc trưng

của nhà văn.

5. Đóng góp của luận án

Luận án là công trình tiếng Việt đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống và

chuyên sâu phân tích những đặc trưng đa văn hóa trong tiểu thuyết của V.S. Naipaul

dựa trên nguyên tác tiếng Anh. Luận án tìm hiểu không gian và thời gian nhìn từ lí

thuyết căn tính và nơi chốn của Doreen Massey, thế giới nhân vật nhìn từ thuyết bản

thể bất định của Stuart Hall và biểu tượng đa văn hoá gắn với ba mô hình Đa văn hoá

của Anders Hanberger. Từ đó, tác giả luận án khẳng định những giá trị Đa văn hoá

trong tiểu thuyết của V.S. Naipaul đã tạo nên nét độc đáo của nhà văn này.

Về phương diện lí luận, nghiên cứu tiểu thuyết của V.S. Naipaul từ lí thuyết

Đa văn hoá, luận án góp phần giải mã một hiện tượng văn học độc đáo của thế kỉ

XX, XXI, cũng như khẳng định những cống hiến của nhà văn từng giành giải

thưởng Nobel văn học này.

Về phương diện thực tiễn, luận án là công trình đi sâu khai thác lí thuyết Đa

văn hoá và tác phẩm của V.S. Naipaul, từ đó có thể tạo cơ sở cho việc nghiên cứu,

giảng dạy về V.S. Naipaul.

6. Cấu trúc luận án

Ngoài các phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án

gồm 4 chương như sau:

Chương 1: Tổng quan nghiên cứu vấn đề

Chương 2: Không gian và thời gian trong tiểu thuyết V.S. Naipaul nhìn từ lí

thuyết Đa văn hoá

Chương 3: Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết V.S. Naipaul nhìn từ lí thuyết

Đa văn hoá

Chương 4: Biểu tượng trong tiểu thuyết V.S. Naipaul gắn với ba mô hình

Đa văn hoá

7

CHƯƠNG 1

TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ

1.1. Nghiên cứu văn học từ lí thuyết Đa văn hoá

1.1.1. Văn hoá và hướng phê bình văn học từ văn hoá

Để hiểu định nghĩa Đa văn hoá, trước hết ta cần đi tìm khái niệm văn hoá.

Đây là một thuật ngữ có nội hàm rộng, liên quan đến nhiều lĩnh vực như truyền thông,

tôn giáo, hành vi ứng xử, nghệ thuật,… trong đó mỗi định nghĩa phản ánh một cách

nhìn nhận và đánh giá khác nhau. Thuật ngữ văn hoá, xuất phát từ tiếng Latinh là

“cultura”, bắt nguồn từ “cultus” nghĩa là canh tác, gieo trồng ruộng đất (cultus agri) và

gieo trồng tinh thần (cultus animi) rồi chuyển nghĩa để tạo ra “culture” từ thế kỉ 18 ở

phương Tây. Kể từ đó đến nay, định nghĩa văn hoá đã phát triển theo nhiều chiều

hướng đa dạng, “có đến hàng trăm, từ các trường phái nhân văn như Dilthey, Casirrer,

Arnold, T. Eliot… đến trường phái thực chứng như Taylor, Malinowski, Boas,

Kroeber, Benedict, Durkheim…” [7,15]. Trong số hàng trăm định nghĩa ấy, thì định

nghĩa đóng vai trò nền móng cho khoa học về nhân chủng của Edward Burnett Tylor

trong cuốn sách Văn hoá nguyên thuỷ (Primitive culture) xuất bản năm 1871, là định

nghĩa được công nhận rộng rãi nhất, khẳng định văn hoá “một phức hệ bao gồm kiến

thức, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức, pháp luật, tập quán, và bất cứ năng lực nào khác

của con người với tư cách là một thành viên của xã hội” [8,1]. Như vậy, văn hoá chính

là một hệ thống phức hợp của tập quán, cách ứng xử và hệ thống giá trị, truyền

thống và đức tin được bảo tồn theo truyền thống.

Trong cuốn Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, Trần Ngọc Thêm chỉ ra bốn

đặc trưng cơ bản của khái niệm văn hoá: tính hệ thống, tính giá trị, tính nhân sinh

và tính lịch sử. Từ bốn thuộc tính đó, văn hoá được định nghĩa là “một hệ thống

hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá

trình hoạt động thực tiễn, trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự

nhiên và xã hội của mình” [9,27]. Tựu trung, các định nghĩa trên đều thống nhất

ở những đặc điểm phổ quát của văn hoá là: tính hệ thống, tính đa dạng và tính kế

thừa. Trong khuôn khổ của luận án này, chúng tôi hiểu văn hoá là một hệ thống

hay tập hợp các giá trị và chuẩn mực của một cộng đồng, và có tính phát triển, kế

thừa theo thời gian. Do vậy, văn hoá có chức năng tổ chức xã hội, chức năng thúc