(Luận Án Tiến Sĩ) Nghiên Cứu Văn Bản Kham Dư Hán Nôm Việt Nam Tại Viện Nghiên Cứu Hán Nôm.pdf

VIỆN HÀN LÂM

KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN QUỐC KHÁNH

NGHIÊN CỨU VĂN BẢN KHAM DƯ HÁN NÔM VIỆT NAM

TẠI VIỆN NGHIÊN CỨU HÁN NÔM

Ngành: Hán Nôm

Mã số : 9.22.01.04

LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÁN NÔM

Người hướng dẫn khoa học

PGS.TS. Trịnh Khắc Mạnh

Hà Nội - 2019

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng:

- Luận án Tiến sĩ này là kết quả nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng

dẫn của PGS.TS.Trịnh Khắc Mạnh, chưa từng được công bố trong các công

trình nghiên cứu của người khác.

- Luận án đã được tiến hành nghiên cứu một cách nghiêm túc, cầu thị.

- Kết quả nghiên cứu của các nhà nghiên cứu khác đã được tiếp thu chân

thực, cẩn trọng trong luận án.

Tác giả

Nguyễn Quốc Khánh

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận án Tiến sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban Giám

đốc, Khoa Hán Nôm, Học viện Khoa học xã hội và các thầy, cô giáo đã trực tiếp

giảng dạy, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập.

Trân trọng cám ơn Lãnh đạo Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Lãnh đạo Phòng

Sưu tầm tư liệu Hán Nôm cùng bạn bè đồng nghiệp công tác tại Viện Nghiên

cứu Hán Nôm đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học

tập NCS và viết luận án.

Đặc biệt, NCS xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng

dẫn PGS.TS. Trịnh Khắc Mạnh, thầy đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong

suốt thời gian tôi nghiên cứu và hoàn thành luận án.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đồng

nghiệp đã giúp đỡ, động viên NCS.

Tác giả

Nguyễn Quốc Khánh

KÍ HIỆU VIẾT TẮT

CNKBVN : Các nhà khoa bảng Việt Nam

TMĐY : Di sản Hán Nôm Việt Nam - Thư mục đề yếu

KHXH : Khoa học xã hội

NCS : Nghiên cứu sinh

Nxb. : Nhà xuất bản

t. : tờ

TNHH : Trách nhiệm hữu hạn

tr. : trang

VNCHN : Viện Nghiên cứu Hán Nôm

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU……………….……………………………………………………………………..1

Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ

TÀI VÀ ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU.............................................7

1.1. Nguồn gốc, khái niệm Kham dư.......................................................................7

1.1.1. Nguồn gốc của Kham dư................................................................................7

1.1.2. Khái niệm Kham dư........................................................................................8

1.2. Khái lược quá trình du nhập và phát triển của Kham dư Việt Nam.............10

1.2.1. Quá trình du nhập của Kham dư vào Việt Nam .........................................10

1.2.2. Tình hình phát triển của Kham dư ở Việt Nam ..........................................11

1.3. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài ...................................14

1.3.1. Tình hình nghiên cứu Kham dư ở Trung Quốc...........................................14

1.3.2. Tình hình nghiên cứu Kham dư ở Việt Nam ...............................................15

1.3.3. Những công trình sưu tập và biên dịch từ ngôn ngữ nước ngoài..............17

1.3.4. Những công trình dịch thuật, biên soạn, nghiên cứu Kham dư Hán Nôm Việt Nam 22

1.4. Một số nhận xét về các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài.............30

1.5. Định hướng những vấn đề cần nghiên cứu tiếp theo trong luận án..............31

Tiểu kết chương 1 ...................................................................................................31

Chương 2: KHẢO SÁT VĂN BẢN KHAM DƯ HÁN NÔM VIỆT NAM

TẠI VIỆN NGHIÊN CỨU HÁN NÔM ...................................................33

2.1. Mô tả văn bản Kham dư Hán Nôm Việt Nam tại VNCHN ..........................33

2.2. Đặc điểm văn bản Kham dư Hán Nôm Việt Nam.........................................45

2.2.1. Hình thức.......................................................................................................45

2.2.2. Niên đại.........................................................................................................46

2.2.3. Tác giả...........................................................................................................47

2.2.4. Thể loại..........................................................................................................51

2.2.5. Văn tự ............................................................................................................52

2.3. Những nội dung cơ bản của tác phẩm Kham dư Hán Nôm Việt Nam.........53

2.3.1. Nội dung về Âm Dương - Ngũ hành............................................................53

2.3.2. Nội dung về la bàn........................................................................................56

2.3.3. Nội dung về long mạch.................................................................................59

2.3.4. Nội dung về huyệt.........................................................................................63

2.3.5. Nội dung về Dương trạch.............................................................................73

2.3.6. Nội dung về Âm trạch...................................................................................77

Tiểu kết chương 2 ...................................................................................................85

Chương 3: NGHIÊN CỨU MỘT SỐ TÁC GIA KHAM DƯ HÁN NÔM

VIỆT NAM ..........................................................................................87

3.1. Tác giả Chu Văn An........................................................................................87

3.1.1. Thân thế và sự nghiệp ..................................................................................87

3.1.2. Trước tác về Kham dư..................................................................................90

3.2. Tác giả Nguyễn Đức Huyên ...........................................................................94

3.2.1. Hoàn cảnh xuất thân ....................................................................................95

3.2.2. Trước tác về Kham dư..................................................................................97

3.3. Tác giả Lê Hoàng ..........................................................................................108

3.3.1. Hoàn cảnh xuất thân ..................................................................................108

3.3.2. Trước tác về Kham dư................................................................................111

3.4. Tác giả Trịnh Tùng........................................................................................113

3.4.1. Thân thế và sự nghiệp ................................................................................113

3.4.2. Luận bàn về Kham dư ................................................................................114

Tiểu kết chương 3 .................................................................................................115

Chương 4: NGHIÊN CỨU GIÁ TRỊ NỘI DUNG CỦA TÁC PHẨM KHAM DƯ

HÁN NÔM VIỆT NAM.......................................................................117

4.1. Giá trị nội dung của tác phẩm.......................................................................117

4.1.1. Tinh thần hòa đồng tư tưởng Nho, Phật, Đạo..........................................117

4.1.2. Văn hóa tín ngưỡng bản địa ......................................................................121

4.1.3. Tinh thần đạo hiếu của Nho gia ................................................................125

4.1.4. Những mạch đất phát về khoa cử..............................................................127

4.1.5. Con người hòa hợp với cảnh quan môi trường ........................................130

4.2. Ứng dụng một số nội dung Kham dư trong đời sống văn hóa tâm linh của

người Việt Nam........................................................................................136

4.2.1. Quan niệm cát hung trong Dương trạch...................................................136

4.2.2. Quan niệm cát hung trong Âm trạch.........................................................140

Tiểu kết chương 4 .................................................................................................141

KẾT LUẬN...........................................................................................................143

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LUẬN ÁN CÓ

LIÊN QUAN TỚI ĐỀ TÀI LUẬN ÁN.............................................147

TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................148

PHỤ LỤC......................................................................................................... 160

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Kham dư 堪輿 (còn gọi Phong thủy 風水), là một bộ môn văn hóa quan trọng

về môi trường và kiến trúc xuất phát từ nền văn hóa Trung Quốc cổ đại. Nội hàm

của khái niệm này là sự kết hợp với quan điểm triết học duy vật chất phác, dựa trên

cơ sở lý thuyết âm dương ngũ hành để phát triển thành một hệ thống tư tưởng độc

đáo về mối quan hệ hài hòa giữa con người với tự nhiên. Trong luận án, chúng tôi

thống nhất viết hoa danh từ Kham dư, để mang tính khu biệt và nhấn mạnh.

Về nguồn gốc của Kham dư, có thể truy ngược đến thời kỳ nguyên thủy khi

con người đang sống theo phương thức săn bắt và hái lượm. Người viễn cổ đã biết

lựa chọn những hang động hướng về phía mặt trời tại những sườn núi khuất gió để

làm nơi cư trú, giúp có thể giữ ấm, chống ẩm thấp, đề phòng thú dữ và hỏa hoạn.

Sang giai đoạn văn minh nông nghiệp, con người đã bắt đầu định cư, dần dần có

nhiều nhu cầu hơn đối với môi trường sống, như nhà ở phải tọa Bắc hướng Nam,

dựa núi nhìn sông và có thiết kế, bố cục hợp lý.

Từ xưa đến nay, mỗi khi xây nhà ở, con người đều chú trọng tìm địa điểm

thuận lợi để nhà ở có được điều kiện môi trường tốt nhất, chan hòa với tự nhiên.

Quan điểm chọn nơi cư trú chính là một cách biểu hiện cụ thể của Kham dư.

Trong Quản Tử - Thừa mã 管子-乘馬 có viết: “Phàm là xây dựng kinh đô, không

phải là dưới chân núi lớn cũng là bên bờ sông lớn, cao nhưng không quá gần chỗ

khô khan khiến nước không đủ; thấp nhưng không quá gần nước thì không mất

công phòng lụt” 1 [225, tr.93]. Quản Tử - Đạc địa 管子-度地 lại viết: “Thánh nhân

khi tìm nơi đặt quốc đô ắt không ở nơi nghiêng dốc mà chọn nơi đất phì nhiêu” 2

[228, tr.958]. Nhân sĩ thời xưa rất chú trọng đến việc chọn đất làm nhà, coi trọng

môi trường nơi ở, dần dần đưa tư tưởng “trời người hợp nhất” phát triển thành một

dòng mạch quan trọng trong văn hóa truyền thống, đó chính là văn hóa Kham dư

hay văn hóa phong thủy.

1凡立國都非於大山之下必於廣川之上高毋近旱而水用足下毋近水而溝防省

2 聖人之處 國者必于不傾之地而擇地形之肥饒者

2

Trong quá trình phát triển lâu dài của mình, Kham dư học đã tiếp nhận nhiều

nội dung mang sắc thái thần bí siêu hình, nhưng nếu như đi sâu vào tìm hiểu một

cách kỹ lưỡng trên tinh thần khoa học thì sẽ thấy những nét văn hóa tinh hoa ẩn

tàng ở trong đó, có thể kể đến như: Địa lý học, Kiến trúc học, Môi trường học,

Tâm lý học, v.v… Có thể nói, đó là những kết quả tinh hoa được chắt lọc qua rất

nhiều thế hệ, trải mấy nghìn năm lịch sử để lại cho đến tận ngày nay. Do đó, việc

tìm hiểu, nghiên cứu chuyên sâu một cách có hệ thống về Kham dư nói chung và

của Việt Nam nói riêng; không chỉ giúp các nhà quản lý qui hoạch môi trường mà

còn có ý nghĩa to lớn trong việc khai thác, bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa.

Việt Nam là một trong những nước từng chịu ảnh hưởng sâu sắc nền văn hóa

Trung Hoa, trong đó có môn Kham dư. Kham dư thời xưa còn được gọi bằng nhiều

tên gọi khác nhau, như: thanh ô thuật, thanh điểu thuật, âm dương, địa lý, phong thủy,

v.v… Vai trò của Kham dư là phản ánh năng lực trực giác và khả năng quan sát thấu

đáo của con người đối với thiên nhiên, ngoài ra nó còn phản ánh phong tục tập quán,

văn hóa truyền thống sống động của dân tộc.

Xuất phát từ những lý do nêu trên, vấn đề Nghiên cứu văn bản kham dư

Hán Nôm Việt Nam tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm được chọn làm đề tài luận án

tiến sĩ chuyên ngành Hán nôm, không chỉ có ý nghĩa khoa học mà còn có ý nghĩa

thực tiễn cấp bách góp phần vào việc gìn giữ, khai thác và kế thừa mảng di sản

văn hóa thành văn này.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu

Hệ thống hóa văn bản, tác phẩm Kham dư Hán Nôm Việt Nam lưu trữ tại

Viện Nghiên cứu Hán Nôm (VNCHN), khai thác, nghiên cứu và chứng minh giá

trị khoa học và ý nghĩa thực tiễn được phản ánh trong các tác phẩm Kham dư Hán

Nôm Việt Nam. Trên cơ sở đó đề xuất biện pháp bảo tồn và phát huy giá trị tác

phẩm Kham dư Hán Nôm - nguồn di sản văn hóa truyền thống của dân tộc Việt

Nam trong thời đại hiện nay.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Thống kê định lượng và hệ thống hóa văn bản Kham dư Hán Nôm hiện

đang lưu trữ tại VNCHN, xác định thiện bản để nghiên cứu.

3

- Giới thiệu thân thế sự nghiệp văn trước tác Kham dư của một số tác giả

Kham dư Hán Nôm Việt Nam có tác phẩm lưu giữ tại VNCHN.

Nghiên cứu, khai thác nhằm tìm ra những nét đặc điểm có tính khoa học và

thực tiễn về Kham dư trong đời sống văn hóa xã hội Việt Nam đương đại.

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu là các văn bản Kham dư Hán Nôm Việt Nam hiện

đang lưu trữ tại VNCHN thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. Ngoài

ra, có tham khảo một số tư liệu Kham dư lưu trữ ở một số địa điểm khác để tham

chiếu.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu vào các vấn đề văn bản học của các văn

bản Kham dư Hán Nôm Việt Nam, giới thiệu một số tác giả Kham dư Hán Nôm

Việt Nam hiện còn tác phẩm lưu trữ tại VNCHN, giới thiệu các long mạch và huyệt

đạo ghi chép trong tác phẩm và tìm hiểu những giá trị khoa học đang ẩn chứa trong

các tác phẩm Kham dư Hán Nôm Việt Nam.

4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án

4.1. Phương pháp luận

Trên cơ sở quan điểm của Đảng và Nhà nước Việt Nam trong việc sưu tầm,

bảo tồn, nghiên cứu khai thác và phát huy văn hóa truyền thống, xây dựng nền văn

hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc.

Những tri thức về ngữ văn Hán Nôm, văn bản học, văn hóa học, văn hiến

học, kham dư học, phiên dịch học,... được vận dụng lý thuyết nghiên cứu theo

hướng liên ngành trong từng chương của luận án.

Kế thừa thành quả nghiên cứu từ các công trình của giới nghiên cứu trong và

ngoài nước được công bố có liên quan đến đề tài, luận án tập trung khai thác sâu

về đặc điểm văn bản, tác gia Kham dư Hán Nôm Việt nam, giá trị nội dung tác

phẩm Kham dư Hán Nôm Việt Nam; nhằm góp phần vào các kết quả nghiên cứu

về giá trị văn hóa của cộng đồng dân tộc Việt Nam.

4.2. Phương pháp nghiên cứu

4

Luận án sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu tổng hợp khác nhau, trong

đó bao gồm một số phương pháp chủ yếu sau:

- Phương pháp văn bản học: thống kê, so sánh các văn bản Kham dư Hán

Nôm Việt Nam hiện lưu trữ tại VNCHN để đưa ra nhận xét chung về đặc điểm

văn bản Kham dư Hán Nôm Việt Nam. Xác định thiện bản, thống kê và đối chiếu

số lượng các long mạch và huyệt đạo ghi chép trong văn bản, từ đó làm cơ sở cho

việc nghiên cứu các bước tiếp theo.

- Phương pháp thông diễn học (hay còn gọi là thuyên thích học) cũng được

sử dụng để giải thích, giải nghĩa, hay phiên dịch các văn bản Kham dư, từ các vấn

đề về văn bản, văn tự, hình đồ, v.v… Đây là phương pháp giúp thấu hiểu văn bản

và minh giải văn bản sâu hơn.

- Phương pháp phân tích, so sánh: nghiên cứu giá trị nội dung học thuật mà

tác phẩm Kham dư hàm chứa theo hướng liên văn bản, nhằm khai thác sâu hơn

những vấn đề quan tâm nghiên cứu.

- Nghiên cứu liên ngành: nhằm giải quyết các vấn đề cần nghiên cứu liên

quan đến đề tài luận án như giá trị lịch sử, giá trị văn hóa, tôn giáo tín ngưỡng,

phong tục tập quán, v.v…

Việc sử dụng các phương pháp nghiên cứu nói trên mang tính nguyên tắc,

trong thực hiện luận án, các phương pháp có mối quan hệ khăng khít với nhau và

hỗ trợ cho nhau được thực hiện trong từng chương của luận án.

5. Đóng góp mới của luận án

- Lần đầu tiên các văn bản Kham dư Hán Nôm Việt Nam lưu trữ tại VNCHN

được thống kê, phân loại và so sánh một cách toàn diện về số lượng và về phương

diện văn bản học.

- Phân tích đặc điểm của văn bản Kham dư Hán Nôm Việt Nam, xác định

thiện bản để nghiên cứu, giới thiệu.

- Thống kê, so sánh và cung cấp số liệu tin cậy về số lượng các huyệt mạch

chính, các huyệt mạch bàng, các huyệt mạch phát quan, các huyệt mạch phát quý

phi, các huyệt mạch phát giàu sang, phú quý… ghi chép trong tác phẩm Kham dư

Hán Nôm Việt Nam.

5

- Giới thiệu thân thế, sự nghiệp và hành trạng một số tác giả Kham dư Hán

Nôm Việt Nam trên cơ sở tư liệu lịch sử và tác phẩm hiện lưu trữ tại VNCHN.

- Phân tích, đánh giá làm sáng tỏ giá trị nội dung mang tính khoa học của

Kham dư Hán Nôm Việt Nam góp phần vào việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn

hóa dân tộc. Đồng thời giúp các nhà quản lý hữu quan hoạch định những kiến trúc

văn hóa truyền thống.

- Giới thiệu một số long mạch của các địa phương ở Đồng bằng Bắc Bộ.

- Cung cấp Bảng thuật ngữ Kham dư Hán Nôm Việt Nam.

- Tuyển dịch tác phẩm An Nam phong thủy (A.693) thuộc Kham dư Hán

Nôm Việt Nam.

6. Ý nghĩa khoa học của luận án

Việc nghiên cứu nhóm văn bản Kham dư Hán Nôm Việt Nam hiện lưu trữ

tại VNCHN mang lại những ý nghĩa khoa học như sau:

- Luận án không chỉ hệ thống hóa số lượng các văn bản Kham dư Hán Nôm

Việt Nam, mà còn hệ thống được số lượng các huyệt mạch tốt, các thế đất hay… mà

tiền nhân đã ghi để lại qua các trước tác viết bằng chữ Hán và chữ Nôm.

- Qua việc nghiên cứu, phân tích và đánh giá giá trị các tác phẩm Kham dư Hán

Nôm Việt Nam, luận án nêu ra ý nghĩa khoa học của Kham dư Việt Nam trong đời

sống văn hóa tâm linh của người Việt Nam. Có thể nói địa hình sông núi Việt Nam ở

vào khu vực của trời đất sao Dực, sao Chẩn, đã tạo nên hệ thống tác phẩm Kham dư

Hán Nôm trong nền văn hóa trước thuật nước nhà. Kham dư Việt Nam so với Trung

Hoa, tuy các thuật ngữ giống nhau, nhưng có nội dung riêng phù hợp với văn hóa Việt

Nam.

- Luận án sẽ là hướng mở cho các công trình nghiên cứu liên quan về văn

hóa tâm linh, tín ngưỡng của người Việt.

7. Bố cục của luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục; nội dung luận

án gồm 4 chương:

Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài.

Nội dung của chương này nhằm giải thích khái niệm Kham dư, trình bày quá

trình du nhập và phát triển của Kham dư Việt Nam, giới thiệu tổng quan tình hình

6

nghiên nghiên cứu và biên dịch Kham dư nói chung, từ đó đưa ra định hướng

nghiên cứu của luận án.

Chương 2: Khảo sát văn bản Kham dư Hán Nôm Việt Nam tại VNCHN.

Tiến hành khảo sát các văn bản Kham dư Hán Nôm Việt Nam hiện lưu trữ

tại VNCHN, từ đó nêu lên những đặc điểm văn bản và nội dung của văn bản

Kham dư Hán Nôm Việt Nam.

Chương 3: Nghiên cứu một số tác gia Kham dư Hán Nôm Việt Nam.

Giới thiệu thân thế và sự nghiệp 4 tác gia Hán Nôm hiện còn tác phẩm lưu trữ

tại VNCHN, gồm: Chu Văn An, Nguyễn Đức Huyên, Lê Hoàng, và Trịnh Tùng.

Chương 4: Nghiên cứu giá trị nội dung của Kham dư Hán Nôm Việt Nam.

Nghiên cứu giá trị nội dung cơ bản của Kham dư Hán Nôm Việt Nam trên

các phương diện: tư tưởng, văn hóa, khoa cử và mối quan hệ giữa con người với

cảnh quan môi trường,...; từ đó nêu lên ảnh hưởng của Kham dư trong đời sống

văn hóa Việt Nam.

7

Chương 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

VÀ ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU

Kham dư là môn khoa học về môi trường và cuộc sống, không những chỉ áp

dụng cho thời xưa, mà còn áp dụng cho cả ngày nay. Do nhận thức được điều đó,

nên các nhà nghiên cứu trước đây đã sớm tìm hiểu, nghiên cứu. Vì vậy, ở chương

này tập trung giới thiệu khái quát về nguồn gốc, quá trình phát triển và tình hình

nghiên cứu các công trình liên quan đến đề tài của các nhà nghiên cứu đi trước,

trên cơ sở đó kế thừa và tiếp thu để phát triển hệ thống cho luận án.

1.1. Nguồn gốc, khái niệm Kham dư

1.1.1. Nguồn gốc của Kham dư

Kham dư khởi nguồn ở Trung Quốc từ hoạt động lựa chọn nơi cư trú của

người nguyên thủy, được thai nghén qua thời Tiên Tần, phát triển vào thời Hán,

lưu hành vào thời Ngụy - Tấn - Nam Bắc Triều và truyền bá rộng rãi dưới thời

Tùy - Đường Ngũ đại, hưng thịnh dưới thời Minh - Thanh. Về cơ bản, Kham dư

học có thể chia làm hai phái là Hình thế (phái Loan đầu) và Lý khí.

Phái Hình thế: Phái này do Dương Quân Tùng 楊筠松, Tăng Văn Thuyên 曾

文遄, Lại Đại Hữu 賴大有, Tạ Tử Nghĩa 謝子義… người Giang Tây sáng lập.

Phái Hình thế chú trọng long, huyệt, sa, thủy và định hướng, tìm long mạch, hình

tượng hóa đặc trưng của địa hình, địa thế, dựa vào hình thế tự nhiên mà đặt tên.

Ứng dụng thực tiễn của phái Hình thế rất phong phú, điều kiêng kỵ rất ít, nội dung

lại dễ hiểu, vì vậy được lưu truyền rộng rãi. Lý luận của phái Hình thế chủ yếu

liên quan đến môi trường tự nhiên như đất đai, mạch núi, hướng chảy, hình dáng

và số lượng dòng chảy. Sau thời nhà Đường, phái Hình thế chủ yếu phát triển

mạnh ở Giang Tây. Phái Hình thế chú trọng việc lựa chọn hình thế núi sông và

môi trường tự nhiên bên ngoài nhà ở, phương pháp chủ yếu là “phép xem núi nếm

nước 看山嘗水法” và “phép sơn hoàn thủy bão 山環水抱法”. Lý luận là Âm

Dương giao hòa, núi non bao bọc, gần nguồn nước ắt sẽ có khí. Khí dựa vào thế

mà vận hành, dựa vào hình mà dừng, hình là sự tổng kết về thế. Thế là chỉ hình

8

dáng mấp mô nối tiếp từ điểm khởi nguồn của long mạch tới long huyệt. So với

hình thì hình gần thế xa, hình nhỏ thế lớn, cho nên muốn bàn về hình thì trước tiên

phải quan sát thế.

Phái Lý khí: Nội dung của phái Lý khí rất linh hoạt và có khả năng ứng dụng

thực tiễn cao. Những kiến thức của phái Lý khí rất quan trọng trong việc tìm hiểu

về Kham dư, đây cũng là cơ sở để tìm hiểu về Kham dư hiện đại. Phái Lý khí coi

Hà Đồ là chủ thể, sau đó phối với Lạc Thư 洛書 coi Tiên thiên Bát quái 先天八卦

là chủ thể, sau đó phối với Hậu thiên Bát quái 後天八卦; coi Bát quái, 12 Địa chi,

Thiên tinh và Ngũ hành là Tứ cương, chú trọng phương vị và có rất nhiều điều cần

kiêng kỵ. Phái Lý khí chú trọng việc dùng la bàn để xác định phương hướng, sơn

Dương hướng Dương, sơn Âm hướng Âm, không được nhầm lẫn để định sinh

khắc. Phái Lý khí là phái phức tạp, nội dung lý luận dường như bao gồm toàn bộ

Dịch lý 易理, Âm dương 陰陽, Ngũ hành 五行, Hà đồ 河圖, Lạc thư 洛書, Bát

quái 八卦, Tinh tú 星宿, Thần sát 神殺, Nạp âm 納音, Kỳ môn 奇門 đều là cơ sở và

nguyên lý của phái Lý khí. Phái Lý khí có rất nhiều môn phái, ngoài các môn phái

lớn như phái Bát trạch, phái Mệnh lý, phái Tam hợp, phái Phiên quái, phái Ngũ hành,

phái Huyền không phi tinh, trong đó quan trọng nhất là ba phái Tam nguyên, Tam

hợp và Thiên tinh. Tuy có nhiều môn phái, nhưng cơ sở lý luận giữa chúng tương hỗ

lẫn nhau.

Như vậy, dù là phái Hình thế hay phái Lý khí thì cũng đều tuân thủ theo

những nguyên tắc chung, đó là nguyên tắc Thiên 天 - Địa 地- Nhân 人 hợp nhất,

nguyên tắc cân bằng Âm và Dương, nguyên tắc Ngũ hành tương sinh tương khắc.

Lý luận của phái Hình thế và phái Lý khí cũng ảnh hưởng lẫn nhau, dung hội

trong nhau. Bởi vậy, khi nghiên cứu Kham dư cần phải tiếp thu được tinh hoa của

cả hai phái này.

1.1.2. Khái niệm Kham dư

Kham dư: Ban đầu là tên một vị thần, sau chỉ Phong thủy, Hán thư, Dương

Hùng truyện viết: "Kham dư là tên gọi chung trời đất, còn là thần sáng tạo đồ

trạch thư". Văn tuyển. Cam tuyền phú viết: "Hoài Nam Tử nói Kham dư "hành

hùng (đực) để biết thư (cái). Hứa Thận nói Kham là đạo trời, dư là đạo đất vậy".

9

Hán thư, Nghệ văn chí chép 14 quyển "Kham dư kim quĩ". Lũng Xuyên cho rằng

sách Sử ký khảo chứng là "sách viết về phương vị Phong thủy". Sử ký, Nhật giả

liệt truyện: "Thời Hiếu Võ đế, có triệu tập các nhà chiêm bốc hỏi ngày nọ có thể

cưới vợ ? Các nhà ngũ hành đáp có thể; các nhà kham dư đáp không được". Tùy

thư, Kinh tịch chí có chép "Kham dư lịch chú", "Địa tiết kham dư", bàn về cách

chọn ngày giờ. Đủ biết Kham dư thoạt đầu không phải là chuyên bàn về Phong

thủy. Theo khảo chứng của các học giả thời nay, kham dư thoạt tiên chỉ tên 12 vị

thần. Các nhà Kham dư căn cứ 12 vị thần ấy mà dự đoán cát hung. Do dùng cách

quan sát tượng trời để phán đoán cát hung dưới đất, nên Hứa Thận thời Đông Hán

nói kham dư là đạo trời và đạo đất và có bao hàm nội dung Phong thủy. Từ thời

Tùy Đường trở đi, người ta dần dần coi Tướng trạch và Tướng mộ là kham dư.

Đời Thanh, Tiền Đại Hân trong sách Hằng ngôn lục viết: "Các nhà Kham dư thời

cổ tức là các nhà "tướng trạch đồ mộ”thời cận đại, các nhà địa lý ngày nay";

chứng tỏ về sau người ta mới đưa nghĩa Phong thủy vào khái niệm Kham dư.

Ngoài ra, các văn nhân sĩ đại phu quen dùng thuật ngữ Kham dư, còn dân gian thì

gọi là Phong thủy3

[227, tr.340].

Trong luận án, chúng tôi sử dụng thuật ngữ Kham dư tương đương với thuật

ngữ Phong thủy và tùy từng văn cảnh mà sử dụng cho linh hoạt.

Chi tiết về thuật ngữ Kham dư (xem Phụ lục 1).

3堪輿:一作堪余,初為神名後指風水。《漢書· 揚雄傳》注謂﹕堪輿為天地總名。又

謂為造圖宅書之神。《文選·甘泉賦注》:《淮南子》曰: 堪輿行雄以知雌。許慎曰:堪,天

道也,輿,地道也。《漢書· 藝文志》子部五行 類著錄《堪輿金匱》十四卷，瀧川資言《史

記考証》認為此書是“說風水方位之書”。《史記· 日者列傳》﹕“孝武帝時,聚會占家

問之,某日可取婦乎?五行家曰可,堪輿家曰不可” 。《隋書· 經籍志》著錄有《堪餘歷

注》,《地節堪餘》等書,論占日占辰。可知堪輿初非尃 論風水。據當代學者考証,堪輿最初

為名神，共有十二位。堪輿家即据此十二神以判斷吉凶,屬于占家。因其通過觀察天象以

判斷下方相對地域的吉凶,故東漢許慎引伸堪輿為天道,地道,堪輿中也包括有部分關于風水

的內容。隋唐以後,遂漸以相宅墓為堪輿,而堪輿的本義反而湮沒了。清前大昕《恆言錄》

﹕“古堪輿家即今選擇家,近世乃以相宅圖墓者當之。“說明以風水為堪輿乃是後起的含

義。另外,稱風水為堪輿,以文人士大夫所習用,大致可以說是風水的書面語, 民間仍多稱風

水。