Lựa chọn và hướng dẫn hoạt động giải bài tập chương “Cơ học” Vật lý 8, nhằm phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

VŨ HUY CƢỜNG

LỰA CHỌN VÀ HƢỚNG DẪN HOẠT ĐỘNG GIẢI BÀI TẬP

CHƢƠNG “CƠ HỌC” VẬT LÝ 8, NHẰM PHÁT HUY

TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC CỦA HỌC SINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ mônVật lý

Mã số: 60 140 111

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Tô Văn Bình

93,94,96,97,99,100,117

1-92,95,98,101-116

Thái Nguyên, năm 2014

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết

quả, các số liệu nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng công bố trong

bất cứ công trình nào khác.

Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm.

Tác giả luận văn

Vũ Huy Cƣờng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy hướng dẫn PGS. TS Tô Văn

Bình, người đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt quá trình nghiên

cứu và thực hiện luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, phòng Sau Đại học, khoa

Vật lí, các thầy cô giáo giảng dạy cùng toàn thể các bạn học viên lớp cao học

Vật lí K20 trường Đại học sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện

tốt nhất giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, các thầy cô giáo, các bạn

đồng nghiệp cùng toàn thể các em học sinh ở các trường dạy thực nghiệm sư

phạm đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình thực nghiệm và hoàn thành

đề tài nghiên cứu của mình.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2014

Tác giả

Vũ Huy Cƣờng

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

MỤC LỤC

Trang

Lời cam đoan......................................................................................................i

Lời cảm ơn ........................................................................................................ii

Mục lục.............................................................................................................iii

Danh mục các bảng ..........................................................................................iv

Danh mục hình .................................................................................................. v

Các từ viết tắt trong luận văn ........................................................................... vi

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA HOẠT ĐỘNG

GIẢI BÀI TẬP VẬT LÍ.................................................................................. 5

1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu ....................................................... 5

1.1.1. Trên thế giới................................................................................ 5

1.1.2. Trong nước.................................................................................. 6

1.2.Tính tích cực và tự lực của học sinh ................................................... 7

1.2.1. Tính tích cực trong hoạt động nhận thức .................................... 7

1.2.2. Tính tự lực trong hoạt động nhận thức ..................................... 13

1.2.3. Mối quan hệ giữa tính tích cực và tính tự lực........................... 16

1.2.4. Các biện pháp phát huy tính tự lực nhận thức của học sinh ..... 16

1.3. Đặc điểm dạy học vật lý................................................................... 17

1.4. Bài tập trong dạy học vật lý ............................................................. 18

1.4.1. Bài tập vật lý là gì? ................................................................... 18

1.4.2. Tác dụng của bài tập vật lý ....................................................... 18

1.4.3. Phân loại BTVL ........................................................................ 21

1.4.4. Các hoạt động giải một BTVL................................................. 23

1.4.5. Hướng dẫn học sinh giải BTVL................................................ 25

1.4.6. Lựa chọn và sử dụng bài tập trong dạy học vật lí..................... 25

1.5. Phương pháp chung để giải bài tập vật lý........................................ 27

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

1.6. Tìm hiểu thực trạng dạy và học BTVL ở trường THCS theo hướng

phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh ............................................. 33

1.6.1. Mục đích điều tra ...................................................................... 33

1.6.2. Phương pháp điều tra ................................................................ 34

1.6.3. Kết quả điều tra ......................................................................... 34

1.6.4. Những nguyên nhân cơ bản và biện pháp khắc phục ............... 36

KẾT LUẬN CHƢƠNG 1.............................................................................. 37

Chƣơng 2 LỰA CHỌN VÀ HƢỚNG DẪN HOẠT ĐỘNG GIẢI BÀI

TẬP CHƢƠNG “ CƠ HỌC” VẬT LÝ 8 NHẰM PHÁT HUY ............... 39

TÍNH TÍCH CỰC, TỰ LỰC CỦA HỌC SINH......................................... 39

2.1. Phân tích nội dụng chương “Cơ học” .............................................. 39

2.1.1. Vị trí, vai trò của chương .......................................................... 39

2.1.2. Cấu trúc nội dung của chương .................................................. 39

2.1.3. Mục tiêu cần đạt được khi dạy học chương.............................. 41

2.2. Hướng dẫn giải bài tập vật lý........................................................... 44

2.3. Lựa chọn hệ thống các bài tập chương “ Cơ học” Vật lí 8 nhằm phát

huy tính tích cực, tự lực của học sinh. .................................................... 46

2.4. Thiết kế giáo án sử dụng bài tập vật lý chương “ Cơ học” Vật lí 8

nhằm phát huy tính tích cực và tự lực của học sinh................................ 53

2.4.1. Tiết 1 (Tiết 08 theo PPCT)........................................................ 54

2.4.2. Tiết 2 (Tiết 17 PPCT)................................................................ 68

KẾT LUẬN CHƢƠNG 2.............................................................................. 85

Chƣơng 3 THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM..................................................... 86

3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm....................................................... 86

3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm...................................................... 86

3.5. Phương pháp đánh giá...................................................................... 88

3.6. Tiến hành thực nghiệm sư phạm...................................................... 89

3.6.1. Khống chế những ảnh hưởng không mong muốn tới kết quả TNSP.. 89

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

3.6.2. Công tác chuẩn bị TNSP........................................................... 90

3.7. Kết quả và xử lý kết quả thực nghiệm sư phạm............................... 90

3.7.1. Yêu cầu chung về xử lí kết quả thực nghiệm............................ 90

3.7.2. Kết quả về các biểu hiện phát huy tính tích cực tự lực của học sinh.. 91

3.7.3. Kết quả các bài kiểm tra............................................................ 92

3.8. Đánh giá chung về thực nghiệm sư phạm...................................... 102

KẾT LUẬN CHƢƠNG 3............................................................................ 103

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.................................................................... 104

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 106

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang

Bảng 3.1. Trường THCS Na Hang................................................................. 87

Bảng 3.2. Trường THCS Thanh Tương .......................................................... 87

Bảng 3.3. Trường THCS Năng Khả............................................................... 87

Bảng 3.4. Kết quả bài kiểm tra lần 1............................................................... 92

Bảng 3.5. Bảng xếp loại bài kiểm tra lần 1..................................................... 93

Bảng 3.6. Bảng phân phối tần suất bài kiểm tra lần 1 .................................... 93

Bảng 3.7. Kết quả bài kiểm tra lần 2............................................................... 95

Bảng 3.8. Bảng xếp loại bài kiểm tra lần 2..................................................... 95

Bảng 3.9. Bảng phân phối tần suất bài kiểm tra lần 2 .................................... 96

Bảng 3.10. Kết quả bài kiểm tra lần 3............................................................. 98

Bảng 3.11. Bảng xếp loại bài kiểm tra lần 3................................................... 98

Bảng 3.12. Bảng phân phối tần suất bài kiểm tra lần 3 .................................. 99

Bảng 3.13: Bảng tổng hợp các tham số thống kê qua 3 lần kiểm tra............ 101

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

DANH MỤC CÁC HÌNH

Trang

Hình 3.1. Biểu đồ xếp loại bài kiểm tra lần 1 ................................................. 93

Hình 3.2. Đồ thị phân phối tần suất bài kiểm tra lần 1 ................................... 94

Hình 3.3. Biểu đồ xếp loại bài kiểm tra lần 2 ................................................. 96

Hình 3.4. Đồ thị phân phối tần suất bài kiểm tra lần 2 ................................... 97

Hình 3.5. Biểu đồ xếp loại bài kiểm tra lần 3 ................................................. 99

Hình 3.6. Đồ thị phân phối tần suất bài kiểm tra lần 3 ................................. 100

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

CĐ Chuyển động

DH

ĐHSP

Dạy học

Đại học sư phạm

ĐC Đối chứng

GV Giáo viên

HS Học sinh

Nxb Nhà xuất bản

SGK Sách giáo khoa

THCS Trung học cơ sở

TNSP

TTC

TTCNT

Thực nghiệm sư phạm

Tính tích cực

Tính tích cực nhận thức

TN Thực nghiệm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Chúng ta đang sống trong thời kì phát triển như vũ bão của khoa học

công nghệ, kĩ thuật hiện đại với những cuộc cách mạng lớn như cách mạng tin

học, cách mạng công nghệ, cách mạng truyền thông....Để thích ứng với tình

hình đó, các nhà trường ngày nay phải đào tạo những con người lao động tự

chủ, năng động sáng tạo, có khả năng giải quyết các vấn đề thực tiễn, có năng

lực tự học. Cố thủ tướng Phạm Văn Đồng đã viết “Trong nhà trường điểm

chủ yếu không phải là nhồi nhét một mớ kiến thức hỗn độn tuy rằng kiến thức

là cần thiết. Điểm chủ yếu là giáo dục cho học sinh phương pháp suy nghĩ,

phương pháp suy luận, phương pháp diễn tả rồi đến phương pháp nghiên

cứu, phương pháp học tập và phương pháp giải quyết vần đề. Ở nhà trường

chủ yếu không phải là rèn trí nhớ mà là rèn trí thông minh ”.

Đổi mới và hiện đại hóa phương pháp giáo dục, chuyển từ việc truyền

đạt kiến thức thụ động, thầy giảng trò ghi sang hướng dẫn người học chủ

động tư duy trong quá trình tiếp cận tri thức; dạy cho người học phương pháp

tự học, tự thu nhận thông tin một cách hệ thống, tăng cường tính tích cực, tính

tự chủ của học sinh trong quá trình học tập là một vấn đề cốt lõi của giáo dục

trong thời đại bùng nổ thông tin hiện nay.

Trong dạy học vật lý, bài tập đóng vai trò rất quan trọng. Bài tập vật lý

không những có tác dụng giúp học sinh ôn tập củng cố, nắm vững kiến thức,

rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo mà còn phát triển tính tích cực, tự lực, sáng tạo của

học sinh. Tuy nhiên, thực tế giảng dạy BTVL ở các trường THCS hiện nay

cho thấy, nhiều học sinh không tích cực, tự lực làm bài tập mà trông chờ vào

giờ chữa ở trên lớp. Trong giờ bài tập, các tiềm năng phong phú, đa dạng của

bài tập được khai thác rất hạn chế. Nhìn chung, học sinh chưa hình thành

được một phương pháp khái quát để giải các dạng bài tập vật lý. Vậy nếu như

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

chúng ta - những người thầy, cô trực tiếp giảng dạy lựa chọn được một hệ

thống bài tập phù hợp và có những hình thức tổ chức giờ BTVL phong phú

hơn sẽ phát huy được những tác dụng tích cực của BTVL.

Trong lĩnh vực nghiên cứu về bài tập vật lý và vấn đề phát huy tính tích

cực của học sinh đã có nhiều công trình nghiên cứu: Một số biện pháp phát

huy tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh THPT miền núi khi dạy

học bài tập vật lý - Luận văn Thạc sĩ - Nguyễn Thế Chung (2009) - ĐHSPTN;

Tích cực hoá hoạt động vật lý của HS THPT ở miền núi trên cơ sở tổ chức

định hướng rèn kỹ năng giải bài tập Vật lý - Luận văn Thạc sĩ - Đào Quang

Thành (1997) - ĐHSPTN; Một số biện pháp tích cực hoá hoạt động nhận thức

của HS THPT miền núi khi giảng dạy BT Vật lí - Luận văn thạc sỹ - Đồng

Thị Vân Thoa (2001)- ĐHSPTN,…nhưng các luận văn trên chỉ dừng lại ở

việc nghiên cứu một mảng bài tập trắc nghiệm định tính hoặc định lượng….

Chương "Cơ học" Vật lý 8 có ý nghĩa rất quan trọng trong chương trình

vật lý THCS, nó cung cấp các kiến thức cơ bản về chuyển động cơ. Nắm

vững được các kiến thức này các em học sinh có thể học tốt các nội dung có

liên quan ở lớp 10 và lớp 12 THPT hoặc học nghề và vận dụng những kiến

thức đó vào trong cuộc sống. Tuy nhiên, việc lựa chọn và hướng dẫn hoạt

động giải bài tập ở chương “Cơ học” Vật lý 8 THCS nhằm phát huy tính tích

cực, tự lực của học sinh chưa có tác giả nào nghiên cứu.

Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài “Lựa chọn và

hướng dẫn hoạt động giải bài tập chương “Cơ học” Vật lý 8, nhằm phát

huy tính tích cực, tự lực của học sinh”.

2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU

Lựa chọn và hướng dẫn học sinh giải bài tập chương “Cơ học” Vật lý 8

nhằm phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh THCS, góp phần nâng cao

kết quả học tâp của học sinh.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/

3. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU

- Khách thể: Dạy và học Vật lí của học sinh khối 8 trong trường THCS.

- Đối tượng nghiên cứu: Lựa chọn và hướng dẫn hoạt động giải bài tập

chương “cơ học” Vật lý 8.

4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC

Nếu lựa chọn được hệ thống bài tập phù hợp và hướng dẫn việc giải bài

tập cho học sinh hợp lý thì HS sẽ từng bước nắm được phương pháp chung

giải một bài tập vật lí và nắm được các dạng bài tập sau mỗi phần, mỗi

chương thì sẽ phát huy được tính tích cực, tự lực của học sinh, góp phần nâng

cao kết quả học tập của học sinh THCS.

5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU

1. Nghiên cứu lý luận việc phát huy tính tích cực, tự lực của học sinh.

2. Nghiên cứu lý luận về bài tập vật lý.

3. Nghiên cứu thực trạng dạy học BTVL ở các trường THCS trên địa

bàn tỉnh Tuyên Quang.

4. Đề xuất các nguyên tắc lựa chọn hệ thống bài tập và hướng dẫn học

sinh giải các BT khi dạy chương “Cơ học”, Vật lý 8 THCS nhằm phát huy

tính tích cực, tự lực của học sinh”.

5. Lựa chọn và hướng dẫn hoạt động giải các bài tập trong dạy học

chương “Cơ học”, Vật lý 8 THCS nhằm phát huy tính tích cực, tự lực của

học sinh”.

6. Thực nghiệm sư phạm.

7. Kết luận.

6. PHẠM VI NGHIÊN CỨU

- Về kiến thức: Chương “ Cơ học” Vật lý 8.

- Về địa bàn: Tỉnh Tuyên Quang.