Loại hình nhân vật truyện Nôm bác học và truyện Nôm bình dân dưới cái nhìn so sánh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG THỊ TUYẾN

LOẠI HÌNH NHÂN VẬT TRUYỆN NÔM BÁC HỌC

VÀ TRUYỆN NÔM BÌNH DÂN DƯỚI CÁI NHÌN SO SÁNH

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG THỊ TUYẾN

LOẠI HÌNH NHÂN VẬT TRUYỆN NÔM BÁC HỌC

VÀ TRUYỆN NÔM BÌNH DÂN DƯỚI CÁI NHÌN SO SÁNH

Ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 822.01.21

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HỌC

VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. Ngô Thị Thanh Nga

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

nêu trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học trong luận văn chưa

từng được ai công bố trong bất cứ công trình nào khác

Tác giả luận văn

Hoàng Thị Tuyến

ii

LỜI CẢM ƠN

Em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới cô giáo hướng dẫn là

TS. Ngô Thị Thanh Nga - Người đã tận tình hướng dẫn, động viên và tạo mọi

điều kiện tốt nhất cho em trong suốt quá trình thực hiện luận văn.

Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo, cán bộ khoa Ngữ Văn, đặc biệt

là các thầy cô đã nhiệt tình giảng dạy khóa 26 chuyên ngành Văn học Việt Nam,

các cán bộ khoa Sau đại học trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều

kiện thuận lợi cho em trong quá trình học tập.

Tôi vô cùng cảm ơn sự quan tâm và ủng hộ của gia đình, bạn bè. Đó chính là

nguồn động viên tinh thần rất lớn để tôi theo đuổi và hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên ngày 15 tháng 9 năm 2020

Tác giả luận văn

Hoàng Thị Tuyến

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................ii

MỤC LỤC............................................................................................................iii

MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài............................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ................................................................................ 1

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................... 4

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu..................................................................... 5

5. Phương pháp nghiên cứu................................................................................... 5

6. Đóng góp mới của luận văn .............................................................................. 6

7. Cấu trúc của luận văn ........................................................................................ 6

NỘI DUNG........................................................................................................... 7

Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ..... 7

1.1. Khái quát một số vấn đề về truyện Nôm....................................................... 7

1.1.1. Khái niệm.................................................................................................... 7

1.1.2. Nguồn gốc ................................................................................................... 8

1.1.3. Phân loại.................................................................................................... 11

1.2. Nhân vật và phân loại nhân vật trong tác phẩm văn học ............................ 13

1.2.1. Nhân vật .................................................................................................... 13

1.2.2. Phân loại nhân vật trong tác phẩm văn học .............................................. 16

1.3. Khái niệm loại hình nhân vật ...................................................................... 20

1.4. So sánh và so sánh văn học......................................................................... 20

1.4.1. So sánh ...................................................................................................... 20

1.4.2. So sánh văn học......................................................................................... 21

1.5. Khái quát một số tác phẩm truyện Nôm bác học và truyện Nôm bình dân ....... 22

1.5.1. “Truyện Kiều” của Nguyễn Du, “Sơ kính tân trang” của Phạm Thái,

“Hoa tiên kí” của Nguyễn Huy Tự.............................................................. 22

1.5.2. Thạch Sanh, Thoại Khanh - Châu Tuấn, Tống Trân - Cúc Hoa ............... 30

Tiểu kết chương 1................................................................................................ 33

iv

Chương 2. NHÂN VẬT TRUYỆN NÔM BÁC HỌC VÀ TRUYỆN

NÔM BÌNH DÂN - NHỮNG ĐIỂM TƯƠNG ĐỒNG .......................... 34

2.1. Đặc điểm của nhân vật................................................................................ 34

2.1.1. Nhân vật chính diện .................................................................................. 34

2.1.2. Nhân vật phản diện.................................................................................... 50

2.2. Kết thúc của nhân vật.................................................................................. 63

2.2.1. Kết thúc của nhân vật chính diện .............................................................. 63

2.2.2. Kết thúc của nhân vật phản diện ............................................................... 70

Tiểu kết chương 2................................................................................................ 74

Chương 3. NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NÔM BÁC HỌC VÀ

TRUYỆN NÔM BÌNH DÂN - NHỮNG ĐIỂM DỊ BIỆT ..................... 75

3.1. Mở rộng về hệ thống nhân vật trong truyện Nôm bác học .......................... 75

3.2. Phát triển tính cách và tâm lý phức tạp ở nhân vật truyện Nôm bác học .... 82

3.3. Đổi mới kết thúc nhân vật ở truyện Nôm bác học ....................................... 95

Tiểu kết chương 3.............................................................................................. 101

KẾT LUẬN ...................................................................................................... 102

TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 104

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

- Lý do khoa học:

Truyện Nôm là một thể loại văn học có số lượng tác phẩm đồ sộ và nở rộ vào

khoảng thế kỷ XVIII và thế kỷ XIX. Đây là một thể loại giàu thành tựu của văn học

Việt Nam trung đại góp phần quan trọng cho sự trưởng thành của văn học Việt Nam

sau một quá trình dài tìm đường, tiếp nhận và sáng tạo không ngừng. Về cơ bản,

truyện Nôm được các nhà nghiên cứu phân chia thành hai loại là truyện Nôm bác học

và truyện Nôm bình dân. Cùng thuộc một thể loại, bên cạnh những nét tương đồng

truyện Nôm bác học và truyện Nôm bình dân lại có những nét khác nhau từ nội dung

thể hiện đến tư duy nghệ thuật, trong đó loại hình nhân vật là một trong những phương

diện thể hiện khá rõ nét tương đồng và dị biệt ấy.

- Lí do thực tiễn:

Truyện Nôm được dạy nhiều trong chương trình phổ thông, nhất là Truyện Kiều.

Vì thế, việc tìm hiểu vấn đề “Loại hình nhân vật truyện Nôm bác học và truyện Nôm bình

dân dưới cái nhìn so sánh” sẽ giúp cho người viết hiểu sâu sắc hơn về một thể loại đặc

sắc của văn học dân tộc, đặc biệt là Truyện Kiều. Qua đó sẽ giúp cho việc dạy các tác

phẩm truyện Nôm ở trường phổ thông có chiều sâu và hiệu quả hơn.

Với những lí do trên, tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài “Loại hình nhân vật truyện

Nôm bác học và truyện Nôm bình dân dưới cái nhìn so sánh” để nghiên cứu.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Truyện Nôm là một bộ phận văn học khá độc đáo và có giá trị của nền văn học

trung đại Việt Nam. Đây là một loại hình tự sự có khả năng phản ánh hiện thực với

một phạm vi tương đối rộng. Vì vậy, nghiên cứu truyện Nôm là cả “một chặng đường

lịch sử”. Bởi truyện Nôm là cả một thể loại lớn với quá trình phát triển lâu dài, việc

nghiên cứu truyện Nôm là một vấn đề phức tạp nhưng rất được giới nghiên cứu quan

tâm và tìm hiểu. Trải qua một thời gian dài trên dưới 200 năm, việc tìm hiểu và nghiên

cứu truyện Nôm đã đem đến cho chúng ta nhiều cách hiểu và nhiều góc độ nhìn nhận

khác nhau để từ đó chúng ta thấy được nhiều phương diện khác nhau của nghệ thuật

cũng như nhân sinh.

2

Các truyện Nôm bác học như Truyện Kiều, Sơ kính tân trang, Hoa tiên kí và

các truyện Nôm bình dân như Thạch Sanh, Thoại Khanh - Châu Tuấn, Tống Trân -

Cúc Hoa đã được nhiều nhà nghiên cứu tìm hiểu nhưng trên phương diện “Loại hình

nhân vật truyện Nôm bác học và truyện Nôm bình dân dưới cái nhìn so sánh" thì thực

sự chưa có nhiều nghiên cứu chuyên sâu. Sự nghiên cứu của giới nghiên cứu hầu hết

chỉ tập trung vào nhiều vấn đề cụ thể về ngôn ngữ, về hình tượng thiên nhiên,…hoặc

khái quát về nội dung và nghệ thuật ở các tác phẩm riêng lẻ, hoặc cũng có những

chuyên luận, luận án đặt các tác phẩm cụ thể trong dòng truyện Nôm để thấy được sự

tiếp biến kế thừa những đặc trưng của thể loại.

Truyện Nôm bác học là những tác phẩm có tên tác giả, số lượng những truyện

Nôm bác học khuyết danh rất ít. Đối tượng sáng tác của truyện Nôm bác học là tầng

lớp quý tộc, những người có trình độ học vấn cao. Điều này chi phối nội dung được

phản ánh trong tác phẩm cũng như đặc trưng về trình độ nghệ thuật. Nếu như truyện

Nôm bác học là sản phẩm trí tuệ của những trí thức phong kiến thì truyện Nôm bình

dân lại là những sáng tác của tầng lớp trí thức bình dân. Họ có thể là những người

cũng từng học đạo thánh hiền nhưng không đỗ đạt làm quan, đó có lẽ là những ông đồ

làm nghề dạy học ở xã hội phong kiến Việt Nam xưa. Trong luận văn này, tôi nghiên

cứu tìm hiểu 6 tác phẩm tiêu biểu của truyện Nôm bình dân và truyện Nôm bác học là:

Truyện Kiều, Sơ kính tân trang, Hoa tiên kí và các truyện Thạch Sanh, Thoại Khanh -

Châu Tuấn, Tống Trân - Cúc Hoa. Nghiên cứu về những tác phẩm truyện Nôm trên,

chúng ta có thể gặp một số công trình đáng chú ý như:

Trong bài viết “Nhân vật Thuý Kiều trong đoạn kết Truyện Kiều nhìn theo quan

điểm văn hoá giới thời trung đại” (Tạp chí Nghiên cứu văn học, số 6/2010), tác giả Bùi

Thị Hồng đã nghiên cứu về kết cục của nhân vật Thúy Kiều và khẳng định: “Truyện

Kiều được cấu trúc theo mô hình ba đoạn: hội ngộ, tai biến, đoàn viên. Ai cũng biết là

trong đoạn kết thúc đại đoàn viên, Thuý Kiều gặp lại Kim Trọng sau mười lăm năm

lưu lạc của một thân phận kỹ nữ. Câu chuyện thoạt nhìn có cái không khí của kiểu kết

thúc có hậu, song thực ra, cuộc đời đau khổ của nàng Kiều vẫn còn tiếp tục. Kiều một

mực từ chối không sống như vợ chồng với Kim Trọng, dẫu cho chàng Kim tha thiết

khẩn cầu nàng. Rút cục, vị cay đắng vẫn thấm đượm tận đáy lòng Kiều” [22, tr.52].

Đoạn đại đoàn viên ghi lại chân thực quan niệm trinh tiết Nho giáo đã ăn sâu vào cả

3

cách nghĩ của người phụ nữ, nó là một trong những nguyên nhân sâu xa dẫn đến tấn bi

kịch của nàng Kiều ngay trong hồi đại đoàn viên. Thuý Kiều tự nguyện gánh chịu tất

cả khổ nạn do quan niệm trinh tiết mà nam giới đã áp đặt cho người phụ nữ với một

niềm xác tín là người đàn ông như Kim Trọng không thể sống với một người phụ nữ

thất tiết. Những lời xót xa của nàng Kiều đòi hỏi một sự suy nghĩ nghiêm túc về trách

nhiệm của những người đàn ông đối với vấn đề trinh tiết của phụ nữ thay vì bình thản

chứng kiến người phụ nữ phải gánh chịu hậu quả đến mức phải hy sinh cả hạnh phúc

của họ. Vấn đề là tại sao chỉ có người phụ nữ phải tuân thủ tiết hạnh? Và, tại sao người

phụ nữ lại chỉ có giá trị với điều kiện bắt buộc là phải có tiết hạnh? Dường như nhà thơ

vĩ đại muốn đặt những câu hỏi khá bức bối này của tư tưởng nữ quyền trong phần đại

đoàn viên của Truyện Kiều. Đó cũng là một phương diện mang giá trị lớn về nội dung

chủ nghĩa nhân đạo của Nguyễn Du.

Trong bài viết Về cách xây dựng nhân vật trong truyện Nôm của tác giả Bùi Thị

Ngọc Hà đã nhận định: “Các nhân vật trong truyện Nôm bình dân, truyện Nôm bác

học đều có sự phân tuyến đối lập về tính cách. Cách xây dựng nhân vật phân tuyến là

sự lý giải cho quy luật nhân quả, một kiểu xây dựng nhân vật trong truyện kể dân gian.

Các nhân vật thiện với những đức tính, phẩm chất tốt đẹp sẽ được hưởng hạnh phúc

xứng đáng. Những nhân vật ác với những hành động xấu xa sẽ bị trừng trị thích đáng.

Gieo nhân nào thì gặt quả ấy là vấn đề cốt lõi trong việc xây dựng hành động nhân vật

truyện Nôm” [9, tr.55].

Cũng trong bài viết này, tác giả cũng chỉ ra những đặc trưng bổi bật của hệ

thống nhân vật truyện Nôm nói chung. Đó là “Thứ nhất nhân vật được xây dựng theo

khuôn mẫu. Thứ hai, mỗi nhân vật, dù được miêu tả đạt tới bề dày tính cách thì cũng

chỉ là tính cách nhất phiến. Toàn bộ tính cách của nhân vật được ấn định một cách

tiên nghiệm ngay từ trong ý đồ tác giả và cố định trong suốt tác phẩm. Biến cố mà

nhân vật trải qua chỉ là những sự kiện hầu như ngoại tại, thuần túy đối với tính cách,

được gá hờ vào cốt truyện, làm thành những cơ hội để nhân vật phô ra những gì đã

được tác giả chuẩn bị sẵn, từ trước khi hạ sinh ra nhân vật. Đặc điểm thứ ba, trong

tác phẩm, nhân vật bao giờ cũng được chia ra, xếp vào hai tuyến thiện - ác, chính - tà,

tốt - xấu. Một trong những nguyên nhân dẫn đến sự tương đồng giữa truyện Nôm bác

học và truyện Nôm bình dân là sự quy định chung về đặc trưng của thể loại truyện

4

Nôm như: mô hình cấu trúc, vấn đề kết thúc có hậu, nhân vật, các môtip dân gian,

phong cách ngôn ngữ, phương thức sáng tác và lưu truyền… Các tác giả văn học

trung đại khi đi vào sáng tác đã tuân thủ chặt chẽ những quy định chung đó. Vì thế đã

tạo nên tính tương đồng giữa truyện Nôm bác học và truyện Nôm bình dân trên một số

phương diện, trong đó có cách xây dựng nhân vật” [9, tr.56].

Nhà nghiên cứu Kiều Thu Hoạch, trong Truyện Nôm - lịch sử hình thành và

bản chất thể loại đã chỉ rõ: “Dù là truyện Nôm bác học (hoặc hữu danh) hay truyện

Nôm bình dân (hoặc khuyết danh), xét cho cùng, chúng cũng vẫn nằm trong khuôn

hình của thể loại truyện Nôm, vẫn có chung một số thuộc tính nhất định của thể loại

này. Do đó, giữa chúng vẫn không thể không tồn tại một vùng giáp ranh tương đồng

giữa hai vòng tròn phân loại” [17, tr.70].

Về truyện Nôm Tống Trân - Cúc Hoa, tác giả Đặng Thanh Lê trong bài viết

“Nhân vật phụ nữ qua một số truyện Nôm” đăng trên Tạp chí Văn học, số 2/1968 cũng

đã tìm hiểu và nghiên cứu về phương diện nguồn gốc, bản chất, nghệ thuật và nhân vật

nhưng chưa có được cái nhìn khái quát.

Trong luận văn thạc sĩ ngôn ngữ và văn hóa Việt Nam Thi pháp xây dựng nhân

vật phản diện trong một số truyện nôm bình dân, tác giả Triệu Thị Mỹ đã phân tích về

thi pháp xây dựng nhân vật phản diện trong một số truyện Nôm bình dân, đem đến cho

người đọc những hiểu biết quý giá về nhân vật phản diện trong một số truyện Nôm

bình dân.

Như vậy có thể nói, truyện Nôm là tài sản lớn, là thành tựu xuất sắc của văn

học dân tộc. Chính vì thế thể loại này đã thu hút được sự quan tâm của các nhà

nghiên cứu với nhiều bài viết và chuyên luận giá trị. Tuy nhiên, đặt loại hình nhân

vật trong truyện Nôm bác học và truyện Nôm bình dân dưới cái nhìn so sánh để

nghiên cứu thì chưa có một công trình nào đề cập đến. Vì vậy, chúng tôi chọn lựa

loại hình nhân vật trong truyện Nôm bác học và truyện Nôm bình dân dưới cái nhìn

so sánh làm đề tài nghiên cứu của luận văn này.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

Mục đích nghiên cứu của chúng tôi khi thực hiện luận văn này là nhằm làm rõ

những điểm tương đồng, khác biệt về phương diện nhân vật của truyện Nôm bác học

và truyện Nôm bình dân. Qua đó khẳng định sự phong phú đa dạng của thể loại truyện

5

Nôm nói chung và một phương diện cụ thể của truyện Nôm nói riêng - đó là loại hình

nhân vật. Từ đó góp phần giúp cho các giáo viên dạy tốt hơn về các tác phẩm thuộc

thể loại truyện Nôm trong chương trình phổ thông.

Nhiệm vụ nghiên cứu gồm:

- Vấn đề về truyện Nôm: Tìm hiểu chung về những vấn đề chung có liên quan

tới đề tài như một số vấn đề truyện Nôm, loại hình nhân vật,vài nét khái quát về nội

dung các truyện Nôm tiêu biểu.

- Khái quát các tác phẩm truyện Nôm trong phạm vi nghiên cứu.

- Tìm hiểu, phân tích những điểm tương đồng và dị biệt về loại hình nhân vật

trong ba truyện Nôm bác học gồm Truyện Kiều của Nguyễn Du, Sơ kính tân trang của

Phạm Thái, Hoa tiên kí của Nguyễn Huy Tự và ba truyện Nôm bình dân gồm ba tác

phẩm: Thạch Sanh, Thoại Khanh - Châu Tuấn, Tống Trân - Cúc Hoa.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu: Truyện Nôm bác học và truyện Nôm bình dân dưới cái

nhìn so sánh.

- Phạm vi nghiên cứu:

+ Phạm vi vấn đề nghiên cứu: loại hình nhân vật.

+ Phạm vi tư liệu nghiên cứu: Số lượng truyện Nôm rất lớn, trong luận văn này,

chúng tôi lựa chọn sáu tác phẩm tiêu biểu, trong đó truyện Nôm bác học gồm: Truyện Kiều

của Nguyễn Du, Sơ kính tân trang của Phạm Thái, Hoa tiên kí của Nguyễn Huy Tự; truyện

Nôm bình dân gồm: Thạch Sanh, Thoại Khanh - Châu Tuấn, Tống Trân - Cúc Hoa.

5. Phương pháp nghiên cứu

Ngoài việc vận dụng lý luận về phương pháp nghiên cứu, đề tài này còn sử

dụng các phương pháp và các thao tác cụ thể như sau:

- Phương pháp thống kê phân loại:

+ Thống kê các nhân vật nhằm cung cấp những số liệu chính xác, tạo cơ sở tin

cậy cho những kết luận của luận văn.

+ Phân loại nhân vật: Nhân vật chính diện, nhân vật phản diện và nhân vật

trung gian.

- Phương pháp liên ngành: Chịu ảnh hưởng của nhiều ngành khác. Đó là

phương pháp nghiên cứu lịch sử - văn hóa học để xác định mối tương quan giữa hình