Liên văn bản trong kể xong rồi đi của nguyễn bình phương

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÊ THỊ NGUYÊN HÀ

LIÊN VĂN BẢN TRONG KỂ XONG RỒI ĐI

CỦA NGUYỄN BÌNH PHƯƠNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM

ĐÀ NẴNG, NĂM 2023

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÊ THỊ NGUYÊN HÀ

LIÊN VĂN BẢN TRONG KỂ XONG RỒI ĐI

CỦA NGUYỄN BÌNH PHƯƠNG

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 822 01 21

LUẬN VĂN THẠC SĨ

Người hướng dẫn khoa học: TS. BÙI BÍCH HẠNH

ĐÀ NẴNG, NĂM 2023

ii

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn, tôi đã nhận được sự

động viên, khuyến khích và tạo điều kiện giúp đỡ nhiệt tình của các cấp lãnh đạo, của

các thầy giáo, cô giáo, bạn bè, đồng nghiệp và gia đình.

Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy giáo, cô giáo khoa Ngữ văn, Trường Đại học

Sư phạm – ĐH Đà Nẵng đã trực tiếp giảng dạy trong toàn khóa học; đã tạo điều kiện,

góp ý cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn này.

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Bùi Bích Hạnh, giảng viên Trường

Đại học Sư phạm – ĐH Đà Nẵng, người đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ, góp ý tận

tình để tôi thực hiện nghiên cứu và hoàn thành luận văn này.

Với nhiều yếu tố khách quan và chủ quan, luận văn không tránh khỏi những thiếu

sót; vì thế, rất mong nhận được các ý kiến đóng góp từ quý thầy cô giáo, các nhà khoa

học và bạn đọc.

iv

NAME OFTHESIS:

CONTACT DEVICE IN THE TIME DONE BY NGUYEN BINH PHUONG

Major: Vietnamese Literature

Full name of Master student: Le Thi Nguyen Ha

Supervisors: Dr. Bui Bich Hanh

Training institution: Da Nang National University of Education

Summary:

The thesis has researched and studied Nguyen Binh Phuong's Tell and Go in the context of

Vietnamese culture and literature, in the process of contemporary Vietnamese novels and in the

structure of Nguyen Binh Phuong's novels to identify a generalize, profoundly the intertextual

dialogue in the works. See the similarities and differences between Tell and Go with other novels

by Nguyen Binh Phuong that are intertextual; thereby clarifying the uniqueness and uniqueness of

Nguyen Binh Phuong's writing technique. From the intertextual expressions in the story is

finished, Nguyen Binh Phuong, the writer analyzes the aesthetic effect of the interaction of co￾existing text codes to generalize into intertextual forms and their meanings. in contributing to the

characteristic and style of Nguyen Binh Phuong's novels

Research direction on Nguyen Binh Phuong's novel "Tell it and then Go" on the basis of

applying intertextual theory in understanding and surveying "gaps", the thesis affirms Nguyen

Binh Phuong's novel style with technical skills. The art of writing novels weaves and weaves the

techniques of structural "games" through the effective and diverse application of intertextual

techniques.

The topic can be applied to research and teaching issues of writing techniques, genre￾specific compositional styles in the art world.

Keywords: Intertextuality, Nguyen Binh Phương, contemporary Vietnamese novel, text

code, style.

v

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài .................................................................................................1

2. Lịch sử vấn đề.....................................................................................................2

3. Mục đích nghiên cứu ..........................................................................................3

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................4

5. Giới thuyết thuật ngữ..........................................................................................4

6. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................5

7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài............................................................6

8. Cấu trúc luận văn ................................................................................................6

Chương 1. TIỂU THUYẾT NGUYỄN BÌNH PHƯƠNG TRONG TIẾN TRÌNH

TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI................................................................7

1.1. Tiểu thuyết Việt Nam sau 1986 – hành trình cách tân với xu hướng “trò chơi văn

học”..................................................................................................................................7

1.1.1. Khuynh hướng đối thoại với thực tại bất toàn..............................................8

1.1.2. Quan niệm thực tại như “trò chơi” và ý thức kiến tạo thực tại...................11

1.1.3. Kĩ thuật viết tương tác các mã văn bản ......................................................13

1.2. Nguyễn Bình Phương - “người đi về phía hậu hiện đại rõ nhất” ...........................16

1.2.1. “Người loay hoay đi tìm cách kể” ..............................................................16

1.2.2. “Viết là tìm thấy một quy tắc trên cơ sở đánh mất một quy tắc” ...............19

1.2.3. Nỗ lực thể nghiệm “khác”: trò chơi cấu trúc liên văn bản .........................20

Chương 2. LIÊN VĂN BẢN TRONG KỂ XONG RỒI ĐI NHÌN TỪ TƯ DUY

NGHỆ THUẬT ............................................................................................................25

2.1. Chồng xếp thế giới hư thực ....................................................................................25

2.1.1. Những mảnh ghép của hiện thực dị thường................................................25

2.1.2. Thực tại phồn tạp từ cái nhìn bất tin, hoài nghi của con người ..................27

2.1.3. Thế giới vô thức và những giấc mơ............................................................30

2.2. Đối thoại về chiến tranh .........................................................................................34

2.2.1. Những cơn mê dội về từ quá khứ ...............................................................35

2.2.2. … đến những ám ảnh hiện tại.....................................................................36

2.2.3. ….và đồng hiện những sang chấn tinh thần ...............................................38

2.3. Cái chết - quan niệm trì níu hư thực.......................................................................40

2.3.1. Cái cớ trình diễn về cuộc đời phù phiếm....................................................40

2.3.2. Trưng bày về cõi nhân quần bề bộn............................................................43

2.3.3. Đan xen quyền lực và vẻ đẹp siêu phàm của con người.............................46

Chương 3. LIÊN VĂN BẢN TRONG KỂ XONG RỒI ĐI NHÌN TỪ PHƯƠNG

THỨC THỂ HIỆN.......................................................................................................50

vi

3.1. Trò chơi kết cấu - đả phá tinh thần “đại tự sự” ......................................................50

3.1.1. Phân mảnh, lai ghép thực ảo.......................................................................50

3.1.2. Kĩ thuật dòng ý thức ...................................................................................53

3.1.3. Truyện lồng truyện......................................................................................55

3.2. Điểm nhìn trần thuật - phá vỡ cái nhìn toàn tri ......................................................57

3.2.1. Điểm nhìn nhân vật “dị biệt hoá” ...............................................................58

3.2.2. Điểm nhìn không gian và thời gian phân rã, đồng hiện..............................62

3.2.3. Điểm nhìn người kể chuyện đa chủ thể ......................................................65

3.3. Ngôn ngữ trần thuật................................................................................................67

3.3.1. Đa thanh, pha tạp phong cách.....................................................................68

3.3.2. Đan xen ngôn ngữ độc thoại và đối thoại ...................................................69

3.3.3. Khẩu ngữ trần trụi, dung tục.......................................................................70

3.4. Giọng điệu trần thuật..............................................................................................73

3.4.1. Giọng triết lí................................................................................................74

3.4.2. Giọng trào lộng, giễu nhại ..........................................................................75

3.4.3. Giọng vô âm sắc .........................................................................................77

KẾT LUẬN ..................................................................................................................81

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Từ sau 1986, văn học Việt Nam định hình nhiều khuynh hướng sáng tác đổi

mới. Trong đó, tiểu thuyết Việt Nam thời đoạn này đã có những cách tân theo xu

hướng hiện đại và hậu hiện đại trong môi trường tiếp xúc mạnh mẽ với lí luận sáng tác

mới của thế giới. Tiểu thuyết là thể loại có khả năng bóc tách những bề bộn, phồn tạp

của cuộc sống, cũng là nơi mà nhà văn có thể tung tẩy nhiều trò chơi ngôn ngữ, nhiều

lối viết. Tiểu thuyết đương đại phong phú và đa dạng xét từ bình diện nội dung lẫn

hình thức, do chưa bao giờ các nhà văn có môi trường sáng tạo và khát vọng thể hiện

cá tính sáng tạo một cách trọn vẹn như bấy giờ.

1.2. Tác phẩm văn học chính là đứa con tinh thần của nhà văn. Mỗi tác phẩm hay

và có giá trị phải là tác phẩm mang giá trị nhân bản sâu sắc và mang hơi thở cuộc sống.

Để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của bạn đọc về khả năng nắm bắt và tái hiện cuộc

sống hiện thực, tiểu thuyết Việt Nam đã có những bước chuyển mình rất đáng ghi

nhận. Các nhà văn đã vận dụng khéo léo các quan điểm trong sáng tạo nghệ thuật để

đem đến cho nền văn học Việt Nam đương đại một diện mạo mới, một sắc màu mới

mẻ hơn. Đời sống văn học đang có những chuyển biến mới mang nhiều hứa hẹn và

đồng thời cũng đang nảy lên những vẫn đề mới. Nằm trong quy luật vận động đó ,tiểu

thuyết Việt Nam đương đại ngày càng chịu tác động bởi chủ nghĩa hậu hiện đại, theo

đó liên văn bản được sử dụng như một “chiến lược trần thuật”. Bởi “trong tiểu thuyết

hậu hiện đại, “văn bản trần thuật tổ chức như một tập hợp siêu văn bản (supertext),

liên văn bản (intertext), nhân vật trở thành cái bóng, cái mặt nạ, chỉ còn là một chữ

cái. Chuỗi sự kiện bị cắt rời, nhiều khi trùng lặp, mâu thuẫn, trần thuật từ nhiều góc

độ” [29]. Hay “đối với văn học hậu hiện đại, liên văn bản, tức sự tương quan của văn

bản chính với các văn bản văn học, nghệ thuật khác, trở thành nguyên tắc trung tâm

trong việc mô hình hóa thế giới” [7]. Khái niệm liên văn bản ra đời đã dẫn đến những

đổi mới trong tư duy sáng tạo của người nghệ sĩ, đồng thời là phương thức có sức “thu

hút” mạnh mẽ người đọc, để mở ra những vỉa tầng ý nghĩa, có khi nằm ngoài chủ ý

sáng tác của người viết. Và lý thuyết liên văn bản có nhiều tác động đến sáng tạo và

thưởng thức tác phẩm văn học hậu hiện đại nói chung và tiểu thuyết nói riêng.

1.3. Nguyễn Bình Phương, một trong những nhà văn miệt mài với xu hướng cách

tân thể loại tiểu thuyết, đã có những thể nghiệm độc đáo và đạt được nhiều thành công

trên cả hai phương diện tư tưởng và hình thức nghệ thuật; từ đó góp mặt vào tiến trình

cách tân thể loại tiểu thuyết trong văn học Việt Nam đương đại. Qua những trang viết

của mình, Nguyễn Bình Phương đã tích cực chuyển hóa lí thuyết hiện đại vào thực tiễn

sáng tạo của mình, tạo dấu ấn cá nhân rõ nét và vô cùng đọc đáo; đáp ứng được xu

2

hướng thẩm mĩ trong tiếp nhận của độc giả, đồng thời tạo nhiều kênh đối thoại cho tiểu

thuyết Việt Nam đương đại. Như nhận định “Nếu cần lựa chọn một hiện tượng tiêu

biểu nhất của tiểu thuyết Việt Nam đương đại, ưu tiên số một chắc chắn là những sáng

tác của Nguyễn Bình Phương. Là sản phẩm thành công nhất của trường viết văn

Nguyễn Du, kiên định trong những ý tưởng nghệ thuật, các sáng tác của anh kết tụ

nhiều vấn đề có ý nghĩa tiêu biểu cho tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ hậu chiến cả trên

bình diện mỹ học lẫn kỹ thuật sáng tác và mô hình tiểu thuyết…” [31, tr 1].

Tiểu thuyết Việt Nam sau 1986 đã có những bước tiến đáng kể. Bước tiến ấy

trước hết xét từ phương diện ý thức chủ thể của người sáng tạo. Trên hành trình làm

mới văn chương của các nhà tiểu thuyết đương đại, những nỗ lực thể nghiệm, cách tân

vốn bao giờ cũng gian nan nhưng lại rất cần thiết vì đó là một trong những điều kiện

cốt yếu dẫn đến những khuynh hướng sáng tác mới của thời đại. Trong dòng chảy tiểu

thuyết đương đại, Nguyễn Bình Phương được coi là một trong những nhà văn ghi được

dấu ấn sáng tạo khi vận dụng thủ pháp liên văn bản trong sáng tác của mình. Tác giả đã

biểu đạt chạm được đến bản chất con người và bức tranh hiện thực hỗn độn thời hậu

hiện đại qua các “trò chơi” liên văn bản.

Tiểu thuyết Kể xong rồi đi của Nguyễn Bình Phương, theo tìm hiểu của chúng

tôi, đến nay chưa nhận được những công trình nghiên cứu riêng biệt nào tiếp cận một

cách chuyên sâu, bàn bạc thấu đáo dưới góc nhìn liên văn bản. Để khẳng định thêm về

những nỗ lực bền bỉ của Nguyễn Bình Phương trong những cách tân, sáng tạo độc đáo,

bứt phá tìm hướng đi mới cho tiểu thuyết Việt Nam đương đại, chúng tôi đã chọn thực

hiện đề tài: Liên văn bản trong Kể xong rồi đi của Nguyễn Bình Phương.

2. Lịch sử vấn đề

Kể xong rồi đi của Nguyễn Bình Phương từ khi được độc giả đón đọc đến nay, đã

xuất hiện khá nhiều bàn luận, đánh giá khái quát về một số vấn đề liên quan đến văn

bản nghệ thuật này, như: Nhiên Xuân với bài viết Kể xong rồi đi (Nguyễn Bình

Phương) - tản mác về đời phù phiếm, Nguyễn Hoàng Diệu Thủy với Kể xong rồi đi -

tiểu thuyết mong đợi của Nguyễn Bình Phương, hay Chiêm nghiệm về cái chết trong

tiểu thuyết kể xong rồi đi của Duy Anh… Tại buổi tọa đàm Chiêm nghiệm về cái chết

thông qua tác phẩm Kể xong rồi đi, xuất hiện nhiều bàn luận về những giá trị trong tác

phẩm, nhất là về sự chết trong đời sống – tuyên ngôn nghệ thuật tác động đến chiều

sâu tâm lí của người tiếp nhận. Họ cho rằng khi con người trưởng thành, ý niệm về cái

chết sẽ đổi thay. Nghĩ về "cửa tử" là một trong những điều giúp người ta ý thức hơn về

cuộc sống, nhận ra ý nghĩa đời sống bởi với họ, chết là một sự đón nhận, và cũng là

một thể nghiệm. Từ đó, con người có trách nhiệm với bản thân, xã hội hơn. Đây là

quan niệm về cái chết mang nhiều khuynh hướng hiện sinh, thể hiện cá tính sáng tạo

của Nguyễn Bình Phương trong tác phẩm này nói riêng cũng như phong cách tiểu