Kỷ yếu Hội thảo khoa học Chúa Nguyễn và Vương triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX

3

ñy ban nh©n d©n tØnh Thanh hãa Héi khoa häc lÞch sö ViÖt Nam

Kû yÕu Héi th¶o khoa häc

Chóa NguyÔn vμ V−¬ng triÒu NguyÔn

trong lÞch sö ViÖt Nam

tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX

T¹i Thanh Hãa, ngμy 18-19/10/2008

Nhμ xuÊt b¶n ThÕ giíi

Hµ Néi - 2008

4

L−u hμnh trong héi th¶o

5

Ban Tæ chøc Héi th¶o khoa häc

“Chóa NguyÔn vμ v−¬ng triÒu NguyÔn

trong lÞch sö ViÖt Nam tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX”

¤ng V−¬ng V¨n ViÖt – Phã Chñ tÞch UBND tØnh Thanh Hãa - §ång Tr−ëng ban

GS. NGND. Phan Huy Lª – Chñ tÞch Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam - §ång

Tr−ëng ban

I. TiÓu Ban Tæ chøc

1. ¤ng V−¬ng V¨n ViÖt – Phã Chñ tÞch UBND tØnh Thanh Hãa - Tr−ëng ban

2. ¤ng Ng« Hoμi Chung – Gi¸m ®èc Së V¨n hãa, ThÓ thao vμ Du lÞch tØnh

Thanh Hãa – Phã Tr−ëng ban

3. PGS.TS. Ph¹m Mai Hïng – Phã Chñ tÞch Héi KHLS ViÖt Nam – Phã Tr−ëng ban

4. ¤ng TrÞnh D−¬ng – Tr−ëng Ban Tæ chøc Héi KHLS ViÖt Nam – Uû viªn.

5. ¤ng NguyÔn Träng Quúnh – Ch¸nh V¨n phßng UBND tØnh – Uû viªn

6. ¤ng Ng« §×nh ChÐn – Phã Gi¸m ®èc Së Tμi chÝnh – Uû viªn.

7. ¤ng Lª Trung S¬n – Phã Tr−ëng Ban Tuyªn gi¸o TØnh uû – Uû viªn.

8. TS. Lª Ngäc T¹o – Tr−ëng Ban Nghiªn cøu Biªn so¹n LÞch sö Thanh Hãa

– Uû viªn.

9. ¤ng NguyÔn V¨n Hîp – Ch¸nh V¨n phßng Së V¨n hãa, ThÓ thao vμ Du lÞch

– Uû viªn

II. TiÓu Ban Néi dung

1. GS. NGND. Phan Huy Lª – Chñ tÞch Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam – Tr−ëng ban.

2. GS. NGND. §inh Xu©n L©m – Phã Chñ tÞch Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam

– Phã Tr−ëng ban.

3. ¤ng Ng« Hoμi Chung – Gi¸m ®èc Së V¨n hãa, ThÓ thao vμ Du lÞch tØnh

– Phã Tr−ëng ban.

4. GS. TS. NguyÔn Quang Ngäc – Tr−ëng Ban Nghiªn cøu Khoa häc Héi KHLS

ViÖt Nam – Phã Tr−ëng ban.

5. PGS.TS. NguyÔn V¨n NhËt – Phã Tæng Th− ký Héi KHLS ViÖt Nam –

Phã Tr−ëng ban.

6. ¤ng D−¬ng Trung Quèc – Tæng Th− ký Héi KHLS ViÖt Nam – Uû viªn.

7. PGS.TS. §ç Bang – Chñ tÞch Héi KHLS Thõa Thiªn HuÕ – Uû viªn.

8. PGS.TS. Vâ V¨n Sen – Chñ tÞch Héi KHLS Thμnh phè Hå ChÝ Minh – Uû viªn.

9. Bμ Hoμng Ph−¬ng Trang – Ch¸nh V¨n phßng Héi KHLS ViÖt Nam – Uû viªn.

10. TS. Lª Ngäc T¹o - Tr−ëng Ban Nghiªn cøu Biªn so¹n LÞch sö Thanh Hãa – Uû viªn.

11. TS. NguyÔn ThÞ HËu – Phã Tæng Th− ký Héi KHLS ViÖt Nam – Uû viªn.

6

7

PhÇn khai m¹c

8

9

Lêi khai m¹c

V−¬ng v¨n viÖt

Phã chñ tÞch UBND tØnh Thanh Hãa

KÝnh th−a c¸c ®ång chÝ l·nh ®¹o §¶ng vµ Nhµ n−íc!

KÝnh th−a c¸c quý vÞ ®¹i biÓu!

KÝnh th−a c¸c nhµ khoa häc!

C¸ch ®©y võa trßn 450 n¨m, mïa ®«ng n¨m 1558, v©ng mÖnh triÒu ®×nh, chóa

NguyÔn Hoµng ng−êi con th©n yªu cña nh©n d©n Thanh Hãa ®· vµo Nam më câi.

H«m nay trong kh«ng khÝ phÊn khëi trµn ®Çy tin t−ëng vµo th¾ng lîi cña sù nghiÖp

®æi míi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, UBND tØnh Thanh Hãa phèi hîp víi Héi Khoa

häc LÞch sö ViÖt Nam long träng tæ chøc héi th¶o khoa häc Quèc gia "Chóa NguyÔn

vµ V−¬ng triÒu NguyÔn trong lÞch sö ViÖt Nam tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX".

Thay mÆt TØnh ñy, H§ND, UBND, MTTQ ViÖt Nam tØnh Thanh Hãa t«i xin

nhiÖt liÖt chµo mõng c¸c quý vÞ ®¹i biÓu, c¸c vÞ kh¸ch quý cïng toµn thÓ c¸c nhµ

khoa häc ®· cã mÆt trong cuéc Héi th¶o khoa häc quan träng h«m nay.

KÝnh th−a c¸c quý vÞ!

Nh− chóng ta ®· biÕt, xung quanh c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn chñ ®Ò nµy, tõ

tr−íc ®Õn nay ®· cã hµng chôc cuéc héi th¶o khoa häc ®· ®−îc tæ chøc, nh−ng ®¸nh

gi¸ vÒ Chóa NguyÔn vµ nhÊt lµ vÒ V−¬ng triÒu NguyÔn cho ®Õn nay vÉn cßn nhiÒu ý

kiÕn kh¸c nhau, thËm chÝ tr¸i ng−îc nhau. Trªn c¬ së thµnh qu¶ nghiªn cøu cña sö

häc ViÖt Nam h¬n 20 n¨m ®æi míi, kÕt hîp víi nh÷ng thµnh tùu míi cña sö häc

Quèc tÕ thêi kú héi nhËp, chóng t«i mong r»ng cuéc héi th¶o nµy sÏ tËp trung lµm râ

quª h−¬ng, dßng hä, ch©n dung cña mét sè vÞ Chóa NguyÔn, c¸c vÞ Vua NguyÔn, c¸c

nh©n vËt lÞch sö tiªu biÓu ë thêi kú nµy vµ nhÊn m¹nh qu¸ tr×nh x©y dùng vµ më

mang l·nh thæ ViÖt Nam. Tõ ®ã, héi th¶o më réng trao ®æi ®¸nh gi¸ chung vÒ c¸c

Chóa NguyÔn, Vua NguyÔn lµm c¬ së x¸c ®Þnh ph−¬ng h−íng b¶o tån vµ ph¸t huy

c¸c gi¸ trÞ di s¶n v¨n hãa thêi NguyÔn ®¹t hiÖu qu¶ tèt nhÊt.

Chóng t«i hÕt søc vui mõng, héi th¶o ®· nhËn ®−îc sù tham gia h−ëng øng 90

b¶n tham luËn cña c¸c nhµ khoa häc ë c¸c ViÖn nghiªn cøu, c¸c tr−êng §¹i häc, c¸c

c¬ quan v¨n hãa, c¸c nhµ sö häc trªn ph¹m vi c¶ n−íc. §Æc biÖt Héi th¶o ®· nhËn

®−îc 8 tham luËn, ®¨ng ký ph¸t biÓu cña c¸c chuyªn gia hµng ®Çu vÒ lÞch sö ViÖt

Nam ë Trung Quèc, Ph¸p, NhËt ®Õn víi héi th¶o trªn tinh thÇn häc thuËt, hîp t¸c vµ

th©n thiÖn.

10

Héi th¶o còng ®· ®−îc ®ãn tiÕp bµ con hä NguyÔn, bµ con c¸c dßng hä kh¸c

tõ nhiÒu vïng ®Êt n−íc vµ bµ con ViÖt kiÒu ®ang sinh sèng vµ lµm ¨n t¹i n−íc ngoµi

®· vÒ víi quª cha ®Êt tæ, tá lßng thµnh kÝnh ®èi víi tæ tiªn vµ thÓ hiÖn sù quan t©m

víi nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra cña Héi th¶o.

Chóng t«i mong r»ng, kÕt qu¶ cña cuéc héi th¶o khoa häc lÇn nµy sÏ gióp cho

giíi sö häc ViÖt Nam ®¸nh gi¸ kh¸ch quan toµn diÖn, xÝch l¹i gÇn nhau h¬n trong

nhËn thøc vÒ nh÷ng thµnh tùu vµ c¶ nh÷ng h¹n chÕ cña Chóa NguyÔn vµ V−¬ng triÒu

NguyÔn trong lÞch sö d©n téc. §óc rót nh÷ng kinh nghiÖm quý gi¸ cho thêi kú héi

nhËp vµ ph¸t triÓn, ®Ó cã nh÷ng nhËn thøc kh¸ch quan trong viÖc biªn so¹n c¸c bé

s¸ch gi¸o khoa, c¸c gi¸o tr×nh chuÈn vÒ lÞch sö ViÖt Nam. §iÒu ®ã cßn cã ý nghÜa hÕt

søc quan träng ®èi víi nh©n d©n Thanh Hãa, lµ quª tæ cña nhµ NguyÔn trong viÖc

gãp phÇn n©ng cao gi¸o dôc truyÒn thèng quª h−¬ng, g¹n ®ôc kh¬i trong, xøng ®¸ng

víi nh÷ng cèng hiÕn to lín cña cha «ng ®èi víi quª h−¬ng, ®Êt n−íc.

Víi ý nghÜa trªn, t«i xin tuyªn bè khai m¹c Héi th¶o!

Xin kÝnh chóc søc kháe c¸c ®ång chÝ l·nh ®¹o §¶ng vµ Nhµ n−íc, c¸c nhµ

khoa häc.

Chóc héi th¶o thµnh c«ng tèt ®Ñp!

Xin tr©n träng c¶m ¬n!

11

CHóA NGUYÔN Vμ V¦¥NG TRIÒU NGUYÔN

TRONG LÞCH Sö VIÖT NAM

Tõ THÕ Kû XVI §ÕN THÕ Kû XIX

B¸o c¸o ®Ò dÉn

GS Phan Huy Lª

Chñ tÞch Héi Khoa häc LÞch sö ViÖt Nam

1. Qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ yªu cÇu cña héi th¶o

NhËn thøc lÞch sö lµ mét qu¸ tr×nh tiÕn tíi tiÕp cËn lÞch sö mét c¸ch cµng ngµy

cµng kh¸ch quan, trung thùc, gÇn víi sù thËt lÞch sö nhÊt trong kh¶ n¨ng cña c¸c nhµ

sö häc. T«i nãi gÇn víi sù thËt lÞch sö nhÊt trong hµm ý lµ gi÷a lÞch sö kh¸ch quan vµ

lÞch sö ®−îc nhËn thøc bao giê còng cã mét kho¶ng c¸ch mµ môc tiªu vµ −íc väng

cña c¸c nhµ sö häc lµ rót ng¾n kho¶ng c¸ch ®ã. Kh¶ n¨ng nµy tïy thuéc vµo rÊt

nhiÒu nh©n tè, tr−íc hÕt n¨ng lùc cña nhµ sö häc biÓu thÞ ë tr×nh ®é lý thuyÕt vµ

ph−¬ng ph¸p luËn, c¸ch tËp hîp vµ xö lý c¸c nguån th«ng tin, mÆt kh¸c lµ c¸ch nh×n

vµ ®éng c¬ cña nhµ sö häc liªn quan ®Õn nh÷ng t¸c ®éng chi phèi hay ¶nh h−ëng cña

bèi c¶nh chÝnh trÞ cña mçi thêi kú lÞch sö. Do ®ã, kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn khi

chóng ta cïng nhau th¶o luËn ®Ó nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ l¹i mét sè sù kiÖn, nh©n vËt

lÞch sö hay c¶ mét giai do¹n, mét thêi kú lÞch sö.

Thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn tõ thÕ kû XVI cho ®Õn thÕ

kû XIX lµ mét trong nh÷ng thêi kú lÞch sö ®· tr¶i qua nh÷ng c¸ch nh×n nhËn vµ ®¸nh

gi¸ hÕt søc kh¸c nhau, cã lóc gÇn nh− ®¶o ng−îc l¹i.

V−¬ng triÒu NguyÔn ®Ó l¹i nh÷ng bé chÝnh sö ®å sé cña v−¬ng triÒu tiªu biÓu

lµ bé §¹i Nam thùc lôc1

vµ §¹i Nam liÖt truyÖn2

. Nh÷ng bé chÝnh sö cña v−¬ng triÒu

bao giê còng chÐp theo quan ®iÓm chÝnh thèng cña v−¬ng triÒu ®ang trÞ v× vµ nh»m

t«n vinh c«ng lao, sù nghiÖp cña v−¬ng triÒu. Trªn quan ®iÓm chÝnh thèng ®ã, Sö

qu¸n triÒu NguyÔn phª ph¸n nh÷ng thÕ lùc ®èi lËp nh− chóa TrÞnh ë §µng Ngoµi, c¸c

lùc l−îng chèng ®èi nh− coi T©y S¬n lµ "ngôy triÒu"...

Trong xu h−íng canh t©n ph¸t triÓn m¹nh thêi Tù §øc, mét sè nhµ trÝ thøc cÊp

tiÕn ®· d©ng lªn triÒu ®×nh nhiÒu b¶n ®iÒu trÇn ®Çy t©m huyÕt. Trong sè ®iÒu trÇn

nµy, mét sè t¸c gi¶ ®· nªu lªn trªn tinh thÇn phª ph¸n nh÷ng mÆt tiªu cùc, l¹c hËu

1 §¹i Nam thùc lôc, tiÒn biªn vµ chÝnh biªn, nguyªn b¶n ch÷ H¸n l−u gi÷ t¹i ViÖn nghiªn cøu

H¸n N«m, b¶n dÞch 38 tËp, NXB Sö häc vµ Khoa häc x· héi, Hµ Néi 1962 ®Õn 1978

2 §¹i Nam liÖt truyÖn, tiÒn biªn, chÝnh biªn s¬ tËp vµ nhÞ tËp, nguyªn b¶n ch÷ H¸n l−u gi÷ t¹i

ViÖn nghiªn cøu H¸n N«m, b¶n dÞch 4 tËp, NXB ThuËn Hãa, HuÕ 1993

12

cña ®Êt n−íc thêi NguyÔn, nhÊt lµ vÒ kinh tÕ, quèc phßng vµ gi¸o dôc. Tiªu biÓu nhÊt

lµ NguyÔn Tr−êng Té, NguyÔn Lé Tr¹ch, §Æng Huy Trø.

Nh− vËy lµ trong thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn, bªn c¹nh

quan ®iÓm chÝnh thèng t«n vinh v−¬ng triÒu, còng ®· cã nh÷ng gãc nh×n kh¸c tõ

nh÷ng ®Ò nghÞ canh t©n cña nh÷ng trÝ thøc cÊp tiÕn.

Trong thêi Ph¸p thuéc, xuÊt hiÖn nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cña ng−êi ViÖt

Nam, ng−êi Ph¸p, phÇn lín theo xu h−íng vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn hiÖn ®¹i cña

ph−¬ng T©y. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tËp trung nhiÒu nhÊt vµo viÖc kh¶o t¶ c¸c di

tÝch lÞch sö, v¨n hãa, c¸c nghi lÔ, c¸c c«ng tr×nh nghÖ thuËt vµ c¸c nh©n vËt lÞch sö

cïng quan hÖ giao th−¬ng víi n−íc ngoµi, c¸c th−¬ng c¶ng, ®« thÞ, nhÊt lµ kinh thµnh

HuÕ. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu nµy, ngoµi nh÷ng Ên phÈm in thµnh s¸ch, th−êng lµ

c¸c luËn v¨n ®¨ng t¶i nhiÒu nhÊt trªn Bulletin des Amis du Vieux Hue (BAVH),

Bulletin de l' Ecole française d' Extrªme-Orient (BEFEO) vµ trªn t¹p chÝ tiÕng ViÖt

nh− t¹p chÝ Tri t©n, Nam phong, Trung B¾c chñ nhËt... Trong nh÷ng nghiªn cøu cô

thÓ vÒ tõng ph−¬ng diÖn nh− vËy tuy kh«ng ®−a nh÷ng nhËn xÐt ®¸nh gi¸ chung vÒ

c¸c chóa NguyÔn hay v−¬ng triÒu NguyÔn, nh−ng t¹o ra c¬ së khoa häc cho nh÷ng

kh¸i qu¸t vÒ thêi kú lÞch sö nµy. Nh÷ng nhËn xÐt mang tÝnh ®¸nh gi¸ thÓ hiÖn râ h¬n

trong nh÷ng mét sè c«ng tr×nh vÒ th«ng sö ViÖt Nam. VÝ dô ViÖt Nam sö l−îc cña

TrÇn Träng Kim, trong ®ã mét mÆt t¸c gi¶ biÖn gi¶i triÒu T©y S¬n kh«ng ph¶i lµ

"ngôy triÒu" nh− c¸ch nh×n nhËn chÝnh thèng cña sö triÒu NguyÔn, mÆt kh¸c nªu cao

c«ng lao thèng nhÊt ®Êt n−íc "®em giang s¬n vÒ mét mèi, nam b¾c mét nhµ, lµm cho

n−íc ta thµnh mét n−íc lín ë ph−¬ng nam vËy"1

. T¸c gi¶ ®¸nh cao nh÷ng thµnh tùu

thêi Gia Long, Minh MÖnh, nh−ng còng phª ph¸n triÒu Tù §øc ®Ó cho ®Êt n−íc suy

yÕu vµ l©m vµo"sù nguy vong"2

. Mét sè bé sö An Nam cña ng−êi Ph¸p nh− Histoire

moderne du pays d' Annam (LÞch sö cËn ®¹i xø An Nam) cña Charles Maybon3

,

Lecture sur l' histoirre d' Annam (Bµi gi¶ng lÞch sö An Nam) cña Ch. Maybon vµ H.

Russier4

còng nhÊn m¹nh c«ng thèng nhÊt ®Êt n−íc vµ nh÷ng thµnh tùu cña triÒu

NguyÔn, ®ång thêi cã xu h−íng nªu cao vai trß trî gióp cña mét sè sÜ quan vµ kü

thuËt Ph¸p.

Sau c¸ch m¹ng th¸ng 8 n¨m 1945 cho ®Õn n¨m 1975, trong thêi kú chiÕn

tranh, c«ng viÖc nghiªn cøu nãi chung cã bÞ h¹n chÕ, sè l−îng c¸c c«ng tr×nh nghiªn

cøu chuyªn ®Ò kh«ng nhiÒu. Nh−ng chÝnh trong bèi c¶nh nµy ®· xuÊt hiÖn mét

khuynh h−íng phª ph¸n gay g¾t c¸c chóa NguyÔn còng nh− c¸c chóa TrÞnh vµ ®Æc

biÖt lµ v−¬ng triÒu NguyÔn thÕ kû XIX. Khuynh h−íng nµy ph¸t triÓn ë miÒn B¾c

trong thêi gian tõ 1954 ph¶n ¸nh trªn mét sè luËn v¨n trªn t¹p chÝ V¨n sö ®Þa, §¹i

1

TrÇn Träng Kim: ViÖt Nam sö l−îc, NXB T©n ViÖt, Hµ Néi 1949, tr.405

2

TrÇn Träng Kim: ViÖt Nam sö l−îc, S®d, tr. 486

3

Charles Maybon: Histoire moderne du pays d' Annam, Paris 1919

4

Ch. Maybon, H. Rusiser: Lecture sur l' histoire d' Annam., Hµ Néi 1919

13

häc s− ph¹m, Nghiªn cøu lÞch sö vµ biÓu thÞ tËp trong nh÷ng bé lÞch sö, lÞch sö v¨n

häc, lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam...

Mçi t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm tuy cã møc ®é kh¸c nhau, nh−ng tùu trung ®Òu chung

khuynh h−íng phª ph¸n c¸c chóa NguyÔn (còng nh− c¸c chóa TrÞnh) ®· chia c¾t ®Êt

n−íc, v−¬ng triÒu NguyÔn më ®Çu b»ng hµnh ®éng cÇu viÖn t− b¶n Ph¸p, phong kiÕn

Xiªm ®Ó tiÕn hµnh cuéc chiÕn tranh chèng T©y S¬n vµ kÕt thóc b»ng sù ®Çu hµng

qu©n x©m l−îc Ph¸p. Thêi kú nhµ NguyÔn bÞ kÕt ¸n lµ thêi kú chuyªn chÕ ph¶n ®éng

nhÊt trong lÞch sö phong kiÕn ViÖt Nam. Khuynh h−íng ®ã gÇn nh− trë thµnh quan

®iÓm chÝnh thèng trong biªn so¹n s¸ch gi¸o khoa ®¹i häc vµ phæ th«ng.

Th¸i ®é phª ph¸n gay g¾t trªn cã nguyªn do s©u xa trong bèi c¶nh chÝnh trÞ

cña ®Êt n−íc thêi bÊy giê vµ trong c¸ch vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn sö häc cña c¸c

nhµ nghiªn cøu.

Quan ®iÓm trªn n¶y sinh, x¸c lËp trong nh÷ng n¨m tõ 1954-1956 vµ ph¸t triÓn

m¹nh cho ®Õn nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XX. §ã lµ thêi kú c¶ d©n téc ®ang tiÕn hµnh

cuéc chiÕn tranh v« cïng ¸c liÖt hoµn thµnh nhiÖm vô gi¶i phãng ®Êt n−íc, thèng

nhÊt tæ quèc. Trong thêi kú ®ã, ®éc lËp d©n téc vµ thèng nhÊt quèc gia lµ môc tiªu

cao c¶, cã ý nghÜa thiªng liªng cña cuéc chiÕn ®Êu. V× vËy khi nh×n l¹i lÞch sö, bÊt cø

hµnh ®éng nµo xóc ph¹m hay ®i ng−îc l¹i ®éc lËp vµ thèng nhÊt ®Òu bÞ phª ph¸n.

Cuéc tranh luËn vÒ sù thèng nhÊt ®Êt n−íc thêi T©y S¬n vµ nhµ NguyÔn còng tiÕn

hµnh trong kh«ng khÝ chÝnh trÞ ®ã vµ ®· xuÊt hiÖn quan ®iÓm cùc ®oan cho r»ng T©y

S¬n ®· hoµn thµnh, thËm chÝ hoµn thµnh triÖt ®Ó nhiÖm vô kh«i phôc quèc gia thèng

nhÊt. Bèi c¶nh lÞch sö cña cuéc chiÕn tranh ®· t¸c ®éng ®Õn th¸i ®é cña nhiÒu nhµ sö

häc trong nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ vÒ c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn.

Nguyªn nh©n vÒ vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn lµ thuéc tr¸ch nhiÖm cña c¸c nhµ

sö häc. §©y lµ thêi kú nÒn sö häc hiÖn ®¹i x©y dùng trªn hÖ t− t−ëng M¸cxÝt ®ang

h×nh thµnh vµ trong vËn dông ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ

chñ nhÜa duy vËt lÞch sö ph¹m nh÷ng sai lÇm cña chñ nghÜa gi¸o ®iÒu, c«ng thøc,

m¸y mãc. Theo lý thuyÕt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ x· héi, thêi bÊy giê ®ang thÞnh h×nh

quan ®iÓm cho r»ng chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam h×nh thµnh trong thêi B¾c thuéc,

ph¸t triÓn ®¹t ®Õn ®é cùc thÞnh ë thêi Lª s¬ thÕ kû XV vµ b¾t ®Çu suy vong tõ thÕ kû

XVI, råi l©m vµo tÝnh tr¹ng khñng ho¶ng trÇm träng vµo thêi cuèi Lª vµ nhµ NguyÔn.

Nh− vËy lµ thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn ®−îc ®Æt vµo khung suy

vong, khñng ho¼ng cña chÕ ®é phong kiÕn vµ trong bèi c¶nh ®ã th× giai cÊp phong

kiÕn kh«ng cßn vai trß tÝch cùc, kh«ng cßn ®¹i diÖn cho lîi Ých d©n téc. ¸p dông lý

thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ x· héi vµ ®Êu tranh giai cÊp mét c¸ch gi¸o ®iÒu ®· dÉn ®Õn

nh÷ng hÖ qu¶ ®−a ra nh÷ng ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ lÞch sö thiÕu kh¸ch quan, kh«ng

phï hîp víi thùc tÕ lÞch sö. Kh«ng riªng c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn

mµ nh÷ng nh©n vËt lÞch sö liªn quan, vµ réng ra c¶ v−¬ng triÒu M¹c tr−íc ®ã, ®Òu bÞ

®¸nh gi¸ theo quan ®iÓm ch−a ®−îc kh¸ch quan, c«ng b»ng nh− vËy.

14

C«ng cuéc §æi míi khëi ®Çu tõ n¨m 1986, b¾t ®Çu tõ ®æi míi t− duy kinh tÕ,

sau ®ã dÇn dÇn ®−îc më réng sang c¸c lÜnh vùc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n. N¨m

1988 Héi Khoa häc lÞch sö ViÖt Nam ®−îc tæ chøc l¹i trªn ph¹m vi c¶ n−íc vµ mét

trong nh÷ng ho¹t ®éng khoa häc ®Çu tiªn lµ tæ chøc cuéc Héi th¶o khoa häc "Sö häc

tr−íc yªu cÇu §æi míi cña ®Êt n−íc" t¹i Hµ Néi n¨m 1989 vµ t¹i thµnh phè Hå ChÝ

Minh n¨m 1990 víi sù tham gia cña nhiÒu nhµ sö häc vµ nh÷ng ngµnh liªn quan cña

khoa häc lÞch sö nh− kh¶o cæ häc, d©n téc häc, b¶o tµng vµ b¶o tån häc, v¨n hãa häc.

Héi th¶o ®· ®¹t ®−îc sù ®ång thuËn cao trong kh¼ng ®Þnh nh÷ng thµnh tùu cña nÒn

sö häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam, vai trß vµ cèng hiÕn cña sö häc trong th¾ng lîi cña sù

nghiÖp gi¶i phãng d©n téc, thèng nhÊt ®Êt n−íc, trong cuéc sèng x· héi ®ång thêi

nghiªm kh¾c nªu lªn nh÷ng mÆt h¹n chÕ, nh÷ng yÕu kÐm vµ khuyÕt tËt ®Ó kh¾c phôc.

VÒ mÆt nµy, héi th¶o ®· nªu lªn ba mÆt yÕu kÐm quan träng nhÊt vÒ t− duy sö häc lµ:

- Khuynh h−íng gi¸o ®iÒu, c«ng thøc trong vËn dông c¸c nguyªn lý cña chñ nghÜa

duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, - Khuynh h−¬ng "chÝnh trÞ hãa lÞch

sö", dïng lÞch sö ®Ó minh häa mét sè quan ®iÓm chÝnh trÞ cã s½n, tù h¹ thÊp tÝnh ®éc

lËp, vai trß s¸ng t¹o cña khoa häc lÞch sö, - Khuynh h−íng "hiÖn ®¹i hãa lÞch sö"

theo ý nghÜa lµ tr×nh bµy lÞch sö qu¸ khø nh− hiÖn ®¹i, kh«ng t«n träng tÝnh ®Æc

tr−ng cña tõng thêi kú lÞch sö1

.

Trong héi th¶o, nhiÒu tham luËn vµ ph¸t biÓu còng ®· nªu lªn yªu cÇu ®æi míi

t− duy sö häc theo h−íng tiÕp cËn vµ nhËn thøc ®èi t−îng mét c¸ch kh¸ch quan,

trung thùc nhÊt trong kh¶ n¨ng cao nhÊt cña sö häc. Mét lo¹t vÊn ®Ò, trong ®ã cã

nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nh− triÒu Hå, triÒu M¹c, c¸c chóa NguyÔn, triÒu NguyÔn

®−îc ®−a ra ph©n tÝch ®Ó minh chøng cho nh÷ng nhËn ®Þnh phiÕn diÖn, thiÕu tÝnh

kh¸ch quan, khoa häc tr−íc ®©y.

Tõ cuèi nh÷ng n¨m 80, nhÊt lµ tõ nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kû XX trë l¹i ®©y,

c«ng viÖc nghiªn cøu vÒ thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn ®· ®−îc

triÓn khai vµ ®¹t nhiÒu thµnh tùu míi theo xu h−íng t− duy kh¸ch quan, trung thùc.

Ngoµi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸ nh©n, mét ®Ò tµi Khoa häc cÊp nhµ n−íc

mang tiªu ®Ò "Kh¶o cøu kinh tÕ vµ tæ chøc bé m¸y nhµ n−íc triÒu NguyÔn, nh÷ng

vÊn ®Ò ®Æt ra trong thùc tiÔn ®æi míi ®Êt n−íc hiÖn nay", m· sè KX-§L: 94-16 do

PGS §ç Bang lµm chñ nhiÖm ®· ®−îc thùc hiÖn n¨m 1995-1996 víi sù tham gia gÇn

nh− cña giíi sö häc c¶ n−íc. Ph¹m vi nghiªn cøu dÇn dÇn ®−îc më réng trªn tÊt c¶

lÜnh vùc cña thêi kú lÞch sö nµy, tõ kinh tÕ, x· héi ®Õn chÝnh trÞ, v¨n hãa, t«n gi¸o,

nghÖ thuËt... NhiÒu c«ng tr×nh khoa häc ®−îc xuÊt b¶n hay ®¨ng t¶i trªn c¸c t¹p chÝ

khoa häc, gÇn hai chôc cuéc héi th¶o khoa häc ®· ®−îc tæ chøc ë thµnh phè HuÕ,

thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ thñ ®« Hµ Néi2

. Mét sè luËn ¸n TiÕn sÜ ®· chän ®Ò tµi

1

Phan Huy Lª: Sö häc ViÖt Nam trªn ®−êng ®æi míi, tãm t¾tTæng kÕt héi th¶o, b¸o Nh©n d©n

ngµy 15-1-1992.

2

Tham kh¶o Th− môc triÒu NguyÔn cña ®Ò tµi KX-§L:94-16 do PGS §ç Bang lµm chñ nhiÖm,

gåm hai tËp. HuÕ 1997. Thêi chóa NguyÔn cã 414 ®¬n vÞ, thêi vua NguyÔn cã 607 ®¬n vÞ,

céng 1.021 ®¬n vÞ th− môc

15

trong thêi kú lÞch sö c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn. Mét sè häc gi¶ n−íc

ngoµi còng quan t©m nghiªn cøu thêi kú nµy vµ kh¸ nhiÒu c«ng tr×nh ®· ®−îc c«ng

bè, trong ®ã cã mét sè c«ng tr×nh ®· ®−îc dÞch vµ xuÊt b¶n t¹i ViÖt Nam1

.

Trong nhËn ®Þnh vµ ®¸nh gi¸ vÒ c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn thÕ

kû XVI ®Õn thÕ kû XIX dÜ nhiªn cßn cã nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a c¸c t¸c gi¶ vµ cßn

nhiÒu vÊn ®Ò ®Æt ra cÇn tiÕp tôc nghiªn cøu, th¶o luËn. Nh−ng mÉu sè chung cña

nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu trong vµi thËp kû trë l¹i ®©y ë trong n−íc còng nh−

n−íc ngoµi lµ thèng nhÊt cÇn ph¶i khai th¸c nh÷ng nguån t− liÖu phong phó, ph©n

tÝch vµ xö lý mét c¸ch khoa häc ®Ó n©ng cao nhËn thøc vÒ thêi kú nµy mét c¸ch

kh¸ch quan, tr¶ l¹i c¸c gi¸ trÞ ®Ých thùc cho c¸c triÒu vua chóa, c¸c nh©n vËt lich sö,

nªu cao nh÷ng cèng hiÕn tÝch cùc, ®ång thêi ph©n tÝch c¶ nh÷ng mÆt h¹n chÕ, tiªu

cùc. VÒ c¬ së t− liÖu th× trong lÞch sö ViÖt Nam cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX, ch−a cã

thêi kú nµo cã nh÷ng nguån t− liÖu phong phó, ®a d¹ng nh− thêi kú c¸c chóa

NguyÔn, nhÊt lµ thêi kú v−¬ng triÒu NguyÔn. Ngoµi c¸c bé chÝnh sö vµ ®Þa chÝ cña

v−¬ng triÒu, cßn cã nhiÒu nguån t− liÖu gèc mang gi¸ trÞ th«ng tin rÊt cao nh− Ch©u

b¶n2

, ®Þa b¹3

, v¨n bia4

, gia ph¶ vµ c¸c t− liÖu do ng−êi n−íc ngoµi ghi chÐp. C¸c

nguån t− liÖu trªn ®ang ®−îc s−u tÇm vµ khai th¸c cã hiÖu qu¶ cung cÊp nh÷ng d÷

liÖu míi cùc kú phong phó ®Ó nghiªn cøu s©u c¸c vÊn ®Ò cña thêi kú lÞch sö c¸c chóa

NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn.

1

Mét sè vÝ dô:

Yu Insun: Political Centralisation and Judicial Administration in 17 century Vietnam, Journal

of Asitic Studies , Seoul 1-1980

Yoshiharu Tsuboi: N−íc ®¹i Nam ®èi diÖn víi Ph¸p vµ Trung Hoa, LuËn ¸n TiÕn sÜ b¶o vÖ t¹i

Tr−êng Cao ®¼ng thùc hµnh vÒ khoa häc x· héi, Paris n¨m 1982, b¶n dÞch tiÕng ViÖt, thµnh

phè Hå ChÝ Minh 1990

Yang Baoyun: Contribution µ l' histoire de la principautÐ des Nguyen au Vietnam mÐridional

(1600-1775), Etudes Orientales, GenÌve1992.

Li Tana: Xø ®µng Trong, lÞch sö kinh tÕ-x· héi ViÖt Nam thÕ kû 17 vµ 18, LuËn ¸n TiÕn sÜ b¶o

vÖ t¹i §¹i häc quèc gia Australia n¨m 1992, b¶n dÞch tiÕng ViÖt, NXB TrÎ, thµnh phè Hå ChÝ

Minh, 1999

Li Tana, Anthony Reid: Southern Vietnam under the Nguyen, Singapore 1993

Choi Byung Wook: Southern Vietnam under the Reign of Minh Mang (1820-1841), LuËn ¸n

TiÕn sÜ b¶o vÖ t¹i §¹i häc quèc gia Australia, New York 2004.

2 Ch©u b¶n triÒu NguyÔn ®ang ®−îc l−u gi÷ t¹i Côc V¨n th− - L−u tr÷ Nhµ n−íc gåm 734 tËp vµ

40 tËp bÞ kÕt dÝnh ®ang xö lý.

3

Hai s−u tËp ®Þa b¹ lín nhÊt hiÖn l−u gi÷ t¹i Côc v¨n th− - L−u tr÷ Nhµ n−íc vµ ViÖn Nghiªn

cøu H¸n N«m, gåm 10.570 tËp víi 18.884 ®ia b¹ c¸c th«n Êp, phÇn lín thuéc thêi nhµ

NguyÔn.

4

ViÖn ViÔn ®«ng b¸c cæ Ph¸p (EFEO) ®· dËp ®−îc 11.651 tÊm bia víi 20.980 th¸c b¶n, n¨m

1958 chuyÓn giao cho Th− viÖn Trung −¬ng, sau chuyÓn cho ViÖn nghiªn cøu H¸n N«m qu¶n

lý. Sau ®ã ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m tiÕp trôc c«ng viÖc dËp v¨n bia, ®−a tæng sè th¸c b¶n lªn

®Õn trªn 5 v¹n, trong ®ã sè v¨n bia thêi NguyÔn chiÕm mét tû lÖ quan träng. Xem:

Th− môc th¸c b¶n v¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, 4 tËp, NXB V¨n hãa - Th«ng tin, Hµ Néi 2007

Tæng tËp th¸c b¶n v¨n kh¾c H¸n N«m, 10 tËp, Hµ Néi 2005.

16

C¸c nguån t− liÖu vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu cho ®Õn nay ®· t¹o lËp mét c¬ së

khoa häc v÷ng ch¾c ®Ó giíi sö häc vµ c¸c nhµ khoa häc trªn c¸c lÜnh vùc liªn quan

cïng nhau nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ mét c¸ch c«ng b»ng ®èi víi vai trß vµ cèng hiÕn

cña c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu NguyÔn trong lÞch sö ViÖt Nam tõ thÕ kû XVI

®Õn thÕ kû XIX, ph©n tÝch mét c¸ch kh¸ch quan mÆt tÝch cùc vµ c¶ mÆt h¹n chÕ, mÆt

m¹nh vµ c¶ mÆt yÕu. §ã chÝnh lµ lý do vµ yªu cÇu cña cuéc Héi th¶o khoa häc tÇm

cì quèc gia cña chóng ta tæ chøc nh©n dÞp 450 n¨m chóa NguyÔn Hoµng rêi quª

h−¬ng xø Thanh vµo më câi ph−¬ng Nam.

2. Ph¹m vi vµ néi dung chñ yÕu cña héi th¶o

2.1. VÒ khung thêi gian

Thêi kú c¸c chóa NguyÔn b¾t ®Çu tõ n¨m 1558 khi chóa NguyÔn Hoµng rêi

quª h−¬ng xø Thanh vµo nhËm chøc TrÊn thñ xø ThuËn Hãa råi n¨m 1570 kiªm

TrÊn thñ xø Qu¶ng Nam. V−¬ng triÒu NguyÔn khëi ®Çu tõ khi chóa NguyÔn ¸nh

s¸ng lËp v−¬ng triÒu n¨m 1802. Gi÷a thêi kú c¸c chóa NguyÔn vµ v−¬ng triÒu

NguyÔn cã thêi kú T©y S¬n tÝnh tõ khi cuéc khëi nghÜa bïng næ n¨m 1771 cho ®Õn

khi chÝnh quyÒn T©y S¬n cuèi cïng lµ triÒu vua NguyÔn Quang To¶n thÊt b¹i n¨m

1802. Râ rµng thêi T©y S¬n n»m gi÷a liªn quan ®Õn sù thÊt b¹i cña chóa NguyÔn

cuèi cïng lµ NguyÔn Phóc ThuÇn n¨m 1776, NguyÔn Phóc D−¬ng n¨m 1777 vµ sù

th¾ng lîi cña NguyÔn ¸nh n¨m 1802. Tuy nhiªn, võa råi nh©n dÞp kû niÖm 320 n¨m

lÔ ®¨ng quang Hoµng ®Õ cña Quang Trung NguyÔn HuÖ (1788-2008), ñy ban nh©n

d©n vµ Héi khoa häc lÞch sö tØnh Thõa Thiªn-HuÕ ®· tæ chøc Héi th¶o khoa häc t¹i

thµnh phè HuÕ ngµy 6 th¸ng 6 n¨m 2008 nªn trong Héi th¶o nµy chóng ta kh«ng bµn

vÒ thêi T©y S¬n ®Ó tËp trung vµo néi dung chñ yÕu cña Héi th¶o. Nh−ng dÜ nhiªn

trong nh÷ng mèi quan hÖ nh− sù thÊt b¹i cña chóa NguyÔn, kh¸ng chiÕn chèng

Xiªm, th¾ng lîi cña NguyÔn ¸nh, chóng ta vÉn ®Ò cËp ®Õn thêi T©y S¬n trong møc

®é cÇn thiÕt.

V−¬ng triÒu NguyÔn cßn kÐo dµi cho ®Õn n¨m 1945, kÕt thóc víi th¾ng lîi cña

C¸ch m¹ng th¸ng 8 vµ sù tho¸i vÞ cña vua B¶o §¹i n¨m 1945. Nh−ng tõ khi ®Êt n−íc

®· bÞ chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p thèng trÞ th× vai trß vµ tÝnh chÊt cña triÒu NguyÔn ®·

thay ®æi hoµn toµn. V× vËy trong Héi th¶o nµy, v−¬ng triÒu NguyÔn chØ giíi h¹n

trong thêi kú ®éc lËp cña v−¬ng triÒu cho ®Õn khi bÞ thÊt b¹i tr−íc cuéc x©m l−îc cña

thùc d©n Ph¸p n¨m 1858-1884. Tuy nhiªn trong Héi th¶o chóng ta còng kh«ng ®i

s©u vµo cuéc kh¸ng chiÕn chèng chñ nghÜa thùc d©n mµ chØ lµm s¸ng tá nguyªn nh©n

vµ tr¸ch nhiÖm cña triÒu NguyÔn trong thÊt b¹i cña cuéc kh¸ng chiÕn.

Nh− vËy vÒ thêi gian, chóng t«i ®Ò nghÞ giíi h¹n tõ gi÷a thÕ kû XVI ®Õn cuèi

thÕ kû XIX, trong ph¹m vi thêi kú trÞ v× cña c¸c chóa NguyÔn ë §µng Trong vµ

v−¬ng triÒu NguyÔn trªn c−¬ng vÞ quèc gia ViÖt Nam råi §¹i Nam ®éc lËp, cã chñ

17

quyÒn. Thêi gian tr−íc vµ sau ranh giíi thêi gian nµy còng nh− thêi T©y S¬n ë gi÷a

chØ ®Ò cËp trong møc ®é liªn quan cÇn thiÕt.

Trong giíi h¹n thêi gian nh− trªn, dÜ nhiªn còng cÇn ®Æt ViÖt Nam trong mèi

quan hÖ víi c¸c n−íc trong khu vùc vµ thÕ giíi. ThÕ kû XVI-XIX lµ thêi kú ph¸t

triÓn m¹nh mÏ cña hÖ thèng th−¬ng m¹i ch©u ¸ vµ còng lµ thêi kú bµnh tr−íng d÷

déi cña chñ nghÜa t− b¶n ph−¬ng T©y sang ph−¬ng §«ng. Bèi c¶nh lÞch sö ®ã t¸c

®éng ®Õn mäi n−íc §«ng Nam ¸ vµ §«ng ¸, nh−ng mçi n−íc l¹i cã c¸ch øng phã

kh¸c nhau vµ dÉn ®Õn hÖ qu¶ kh¸c nhau, ¶nh h−ëng ®Õn sù tån vong cña mçi quèc

gia-d©n téc.

2.2. VÒ thêi kú c¸c chóa NguyÔn

Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· cho phÐp kh¼ng ®Þnh c«ng lao më mang bê câi

tõ ThuËn Hãa, Qu¶ng Nam vµo ®Õn vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long cña c¸c chóa

NguyÔn ë §µng Trong trong thêi gian tõ gi÷a thÕ kû XVI ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII.

C«ng cuéc khai ph¸ víi nh÷ng chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p tÝch cùc cña chÝnh quyÒn

chóa NguyÔn, ®· biÕn vïng ThuËn Qu¶ng cßn hoang s¬ vµo gi÷ thÕ kû XVI, trë

thµnh mét vïng kinh tÕ ph¸t triÓn lµm bµn ®¹p cho c«ng cuéc më mang bê câi vÒ

phÝa nam. Vµo thÕ kû XVII-XVIII, vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long lµ mét vùa lóa

cña §µng Trong víi n¨ng xuÊt ®¹t tíi 100, 200, 300 lÇn nh− Lª Quý §«n ®· ghi

chÐp. C¸c nghÒ thñ c«ng, quan hÖ hµng hãa tiÒn tÖ trong n−íc vµ quan hÖ mËu dÞch

víi n−íc ngoµi ®Òu ph¸t triÓn nhanh chãng. Mét lo¹t ®« thÞ, th−¬ng c¶ng ra ®êi thu

hót nhiÒu thuyÒn bu«n vµ th−¬ng gia n−íc ngoµi, kÓ c¶ c¸c c«ng ty t− b¶n ph−¬ng

T©y nh− Hµ Lan, Anh, Ph¸p... trong ®ã næi lªn c¸c c¶ng thÞ Phó Xu©n-Thanh Hµ

(Thõa Thiªn-HuÕ), Héi An (Qu¶ng Nam), N−íc MÆn (B×nh §Þnh), Vòng LÊm (Phó

Yªn), Gia §Þnh (thµnh phè Hå ChÝ Minh), Cï Lao Phè (§ång Nai), Mü Tho, Hµ

Tiªn... C¸c chóa NguyÔn Hoµng (Chóa Tiªn, §oan QuËn c«ng: 1558-1613), NguyÔn

Phóc Nguyªn (Chóa S·i, Thôy QuËn c«ng: 1613-1635), NguyÔn Phóc Lan (Chóa

Th−îng, Nh©n QuËn c«ng: 1635-1648), NguyÔn Phóc TÇn (Chóa HiÒn, Dòng QuËn

c«ng: 1648-1687)... cã c«ng lín trong sù nghiÖp khai ph¸ vµ ph¸t triÓn vïng ®Êt míi,

më réng l·nh thæ phÝa nam bao gåm c¶ c¸c h¶i ®¶o ven bê vµ quÇn ®¶o Hoµng Sa,

Tr−êng Sa trªn BiÓn §«ng.

VÊn ®Ò cÇn ®i s©u nghiªn cøu lµm s¸ng tá lµ ph−¬ng thøc khai ph¸ cã hiÖu

qu¶ kinh tÕ cao kÕt hîp víi viÖc x©y dùng vµ cñng cè chñ quyÒn quèc gia trªn vïng

®Êt míi cña c¸c chóa NguyÔn. §èi víi vïng ®Êt Nam Bé, cÇn chó träng vai trß cña

c¸c líp l−u d©n ng−êi ViÖt, sù tham gia cña mét sè ng−êi Hoa vµ c¸c céng ®ång c−

d©n t¹i chç nh− ng−êi Khmer, ng−êi M¹, Xtiªng, Ch¬ Ro... cïng qu¸ tr×nh céng c−

vµ giao thoa v¨n hãa t¹o nªn s¾c th¸i ®Æc tr−ng cña vïng ®Êt ph−¬ng nam nµy.