Kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT TP HỒ CHÍ MINH

LÊ THỊ THU THẢO

KIỂM SOÁT CỦA TÒA ÁN ĐỐI VỚI

QUYỀN HÀNH PHÁP

LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH LUẬT HIẾN PHÁP

VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH

TP. HỒ CHÍ MINH, THÁNG 08 NĂM 2018

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

KIỂM SOÁT CỦA TÒA ÁN ĐỐI VỚI

QUYỀN HÀNH PHÁP

Chuyên ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính

Mã số: 60380102

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Vũ Văn Nhiêm

Học viên: Lê Thị Thu Thảo

Lớp: Cao học Luật Hiến pháp và Luật Hành chính

Khóa: 23

Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 08 năm 2018

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan Luận văn Thạc sĩ Luật học với đề tài: “Kiểm soát của Tòa

án đối với quyền hành pháp” là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện dưới

sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Vũ Văn Nhiêm. Luận văn có sử dụng, trích

dẫn một số ý kiến, quan điểm khoa học của một số tác giả. Các thông tin này đều

được trích dẫn nguồn cụ thể và chính xác. Các số liệu, thông tin được sử dụng trong

Luận văn là hoàn toàn khách quan và trung thực.

Tác giả

Lê Thị Thu Thảo

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

STT Viết đầy đủ Chữ viết tắt

1 Hội đồng bảo hiến HĐBH

2 Hội đồng nhà nước HĐNN

3 Tòa án nhân dân TAND

4 Tòa án hành chính TAHC

5 Tòa án hiến pháp TAHP

6 Tòa án hiến pháp liên bang TAHPLB

7 Tòa án tối cao TATC

8 Thi hành án THA

9 Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật năm

2015

Luật BHVBQPPL năm

2015

10 Luật Tố tụng hành chính năm 2015 Luật TTHC năm 2015

11 Luật Tổ chức Tòa án nhân dân năm 2014 Luật TCTAND năm 2014

MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài...............................................................................................1

2. Tình hình nghiên cứu đề tài..............................................................................1

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài..................................................3

4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu của đề tài..........................................................3

5. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................3

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KIỂM SOÁT QUYỀN LỰC CỦA TÒA

ÁN ĐỐI VỚI QUYỀN HÀNH PHÁP .....................................................................5

1.1. Khái quát về kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp ...................5

1.1.1 Khái niệm quyền hành pháp........................................................................5

1.1.2. Kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp ........................................8

1.1.3. Đặc điểm của sự kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp...........12

1.1.4. Vai trò của Tòa án trong việc kiểm soát quyền hành pháp......................15

1.2. Phương thức kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp .................19

1.2.1. Kiểm soát quyền hành pháp thông qua chức năng tài phán hiến pháp của

Tòa án.................................................................................................................20

1.2.2. Kiểm soát quyền hành pháp thông qua chức năng tài phán hành chính

của Tòa án ..........................................................................................................22

TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 .........................................................................................27

CHƯƠNG 2: KIỂM SOÁT CỦA TÒA ÁN ĐỐI VỚI QUYỀN HÀNH PHÁP Ở

MỘT SỐ NƯỚC......................................................................................................28

2.1. Kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp ở Pháp ..........................28

2.1.1 Kiểm soát của Hội đồng bảo hiến đối với quyền hành pháp ....................28

2.1.2. Kiểm soát của Toà án hành chính đối với quyền hành pháp ..................31

2.2. Kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp ở Đức ............................39

2.2.1. Kiểm soát của Tòa án Hiến pháp đối với quyền hành pháp ....................39

2.2.2. Kiểm soát của Tòa án hành chính đối với quyền hành pháp ...................41

2.3. Kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp ở Mỹ..............................44

2.3.1. Kiểm soát của Tòa án hiến pháp đối với quyền hành pháp .....................45

2.3.2. Kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp thông qua cơ chế xét xử

hành chính ..........................................................................................................49

TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 .........................................................................................54

CHƯƠNG 3: KIỂM SOÁT CỦA TÒA ÁN ĐỐI VỚI QUYỀN HÀNH PHÁP

TẠI VIỆT NAM – THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN

...................................................................................................................................55

3.1. Pháp luật Việt Nam về vấn đề kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành

pháp.......................................................................................................................55

3.1.1. Kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp thông qua cơ chế bảo

hiến .....................................................................................................................55

3.1.2. Kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp thông qua xét xử hành

chính ...................................................................................................................56

3.2. Thực trạng kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp ở Việt Nam60

3.2.1. Tòa án không có thẩm quyền xem xét tính hợp hiến các văn bản pháp luật

của cơ quan hành pháp ......................................................................................60

3.2.2. Bất cập trong cơ chế xét xử hành chính...................................................62

3.2.3. Tòa án chưa độc lập với cơ quan hành pháp...........................................71

3.3. Một số giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả kiểm soát của Tòa án

đối với quyền hành pháp.....................................................................................73

3.3.1. Cần nhìn nhận lại về vai trò và sự cần thiết của việc kiểm soát quyền

hành pháp bởi Tòa án.........................................................................................73

3.3.2. Thiết lập và vận hành cơ chế bảo hiến do Tòa án thực hiện ...................77

3.3.3. Mở rộng thẩm quyền của Tòa án trong việc xét xử hành chính...............79

3.3.4. Tăng cường biện pháp đảm bảo thi hành án hành chính.........................82

3.3.5. Tăng cường tính độc lập của Tòa án đối với cơ quan hành pháp ...........84

TIỀU KẾT CHƯƠNG 3 .........................................................................................87

KẾT LUẬN CHUNG ..............................................................................................88

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Mọi quyền lực nhà nước đều cần phải được giám sát, kiểm soát, nếu không

quyền lực đó sẽ trở thành tuyệt đối, ảnh hưởng xấu đến sự phát triển xã hội. Quyền

hành pháp là một bộ phận quan trọng của quyền lực nhà nước. Với tính chất hành

chính, điều hành luôn tạo cho quyền hành pháp tính chủ động, sáng tạo nên rất dễ

dẫn đến quyền hành pháp bị lạm quyền. Các quốc gia dù theo chính thể đại nghị,

tổng thống hay lưỡng tính thì đều không mong muốn có sự lạm quyền trong việc

vận hành quyền lực nhà nước, đặc biệt là quyền hành pháp. Chính vì vậy việc giám

sát, kiểm soát quyền hành pháp luôn được đặt ra trong tất cả các thể chế nhà nước

dân chủ. Để hạn chế sự lạm quyền này các nhà nước đều xây dựng cho mình các cơ

chế, phương thức để kiểm soát quyền hành pháp, trong đó có sự kiểm soát của Tòa

án đối với quyền hành pháp.

Ở Việt Nam, thuật ngữ kiểm soát quyền lực đã chính thức được ghi nhận từ

Hiến pháp năm 20131

. Việc quy định sự kiểm soát giữa các bộ phận của quyền lực

nhà nước thể hiện sự tiếp thu những yếu tố hợp lý của học thuyết phân chia quyền

lực phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của Việt Nam. Tuy nhiên, thực tế Tòa án ở

Việt Nam chưa thực sự được trao quyền kiểm soát đối với quyền hành pháp. Chính

vì vậy việc nghiên cứu cơ sở lý luận, cơ sở pháp lý và phương thức kiểm soát quyền

lực ở các nước phát triển trên thế giới có ý nghĩa rất quan trọng. Trên cơ sở đó

chúng ta có thể rút ra được bài học kinh nghiệm để vận dụng có hiệu quả, phù hợp

với điều kiện của Việt Nam. Xuất phát từ nhu cầu này, tác giả chọn đề tài “Kiểm

soát của Tòa án đối với quyền hành pháp” làm đề tài luận văn thạc sỹ của mình.

2. Tình hình nghiên cứu đề tài

Qua quá trình nghiên cứu, tác giả nhận thấy liên quan đến đề tài chưa có một

công trình nào đề cập trực tiếp và đi sâu vào việc kiểm soát quyền hành pháp bởi

Tòa án. Tuy nhiên, cũng có một số công trình có liên quan đến đề tài như:

Thứ nhất, các sách chuyên khảo về kiểm soát quyền lực nhà nước như cuốn

“Kiểm soát quyền lực nhà nước – Một số vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả

Trịnh Thị Xuyến đã đưa ra cơ sở lý luận về kiểm soát quyền lực, thực tiễn kiểm soát

quyền lực nhà nước một số nước trên thế giới và Việt Nam; một số phương hướng,

giải pháp kiểm soát quyền lực ở nước ta. Tuy nhiên, tác giả mới tập trung vào việc

1 Khoản 3 Điều 2 Hiến pháp năm 2013 quy định: “Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối

hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp.”

2

kiểm soát quyền lực trên phương diện chính trị mà chưa đi vào vấn đề pháp lý và

việc kiểm soát từng bộ phận cụ thể của quyền lực nhà nước. Ngoài ra còn có các

cuốn “Tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nước” của tác giả Thái Vĩnh Thắng,

cuốn “Phân công, phối hợp và kiểm soát quyền lực với việc sửa đổi Hiến pháp

1992” của tác giả Trần Ngọc Đường, cuốn “Kiểm soát quyền lực nhà nước” của tác

giả Nguyễn Đăng Dung. Các sách chuyên khảo này đã xem xét vấn đề kiểm soát

quyền lực dưới góc độ lý luận, pháp lý nhưng cũng chưa đề cập trực tiếp đến vấn đề

kiểm soát quyền hành pháp bởi Tòa án. Thứ hai, các bài viết đăng trên các tạp chí khoa học như: Bài viết “Cơ chế

phân công, phối hợp và kiểm soát quyền lực theo Hiến pháp 1992 ở nước ta” của

tác giả Đào Trí Úc đăng trên tạp chí Khoa học pháp lý số 4(59)/2010, bài viết “Tư

tưởng, quan điểm kiểm soát quyền lực nhà nước ở Việt Nam hiện nay” của tác giả

Trần Quốc Việt đăng trên Tạp chí Quản lý nhà nước số 198/2012, bài viết “Quá

trình nhận thức và thực tiễn vận hành cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước trong

ba mươi năm đổi mới” của các tác giả Trần Ngọc Đường và Nguyễn Quang Anh

đăng trên tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 17(273)/2014… Nhìn chung các tác giả đã

đưa ra quan điểm, khái niệm về kiểm soát quyền lực, cơ chế kiểm soát quyền lực

nhà nước ở Việt Nam nói chung nhưng chưa đi sâu vào việc phân tích hoạt động

kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp. Ngoài ra còn có các bài viết khoa học về vấn đề kiểm soát quyền hành pháp

như: Bài viết “Đánh giá hoạt động kiểm soát của hành pháp ở Việt Nam” của tác

giả Nguyễn Thị Lê Thu đăng trên tạp chí Thanh tra số 7/2016; bài viết “Kiểm soát

quyền hành pháp trong nhà nước pháp quyền” của tác giả Đặng Viết Đạt đăng trên

tạp chí Tổ chức nhà nước số 11/2013; bài viết “Về kiểm soát quyền lực hành pháp

trong hệ thống quyền lực nhà nước Việt Nam hiện nay” của tác giả Vũ Thư đăng

trên Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 12/2006. Các bài viết này đã đề cập đến vấn

đề kiểm soát quyền hành pháp song chủ yếu nhìn nhận ở góc độ quyền lập pháp

kiểm soát quyền hành pháp. Còn vấn đề Tòa án kiểm soát đối với quyền hành pháp

thì chưa được thể hiện nhưng cũng cần nhận thức rằng quyền hành pháp là một bộ

phận của quyền lực nhà nước nên việc kiểm soát quyền lực nhà nước luôn có sự

kiểm soát quyền hành pháp. Chính vì vậy, những công trình trên có ý nghĩa quan

trọng việc xây dựng cơ sở lý luận về kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp.

Từ việc thu thập và tìm kiếm tài liệu liên quan đến đề tài này, tác giả có thể

khẳng định chưa có công trình nào nghiên cứu trực tiếp, đầy đủ, toàn diện liên quan

3

đến vấn đề này. Do đó nội dung của đề tài đáp ứng được điều kiện về tính mới cũng

như mở ra hướng nghiên cứu mới cho khoa học pháp lý ở Việt Nam.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài

Khi chọn đề tài này làm đề tài luận văn thạc sỹ, tác giả hướng đến các mục

đích xây dựng cơ sở lý luận, hoàn thiện quy định pháp luật về kiểm soát quyền hành

pháp của Tòa án nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của bộ máy nhà nước. Để đạt

được mục đích trên, đề tài có các nhiệm vụ sau đây: Thứ nhất, nghiên cứu mô hình,

phương thức kiểm soát đối với quyền hành pháp của Tòa án ở một số nước. Từ đó,

rút ra bài học kinh nghiệm để vận dụng phù hợp với tình hình của Việt Nam. Thứ

hai, tiếp cận vai trò kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp ở Việt Nam.

Phân tích các quy định pháp luật thể hiện quyền kiểm soát của Tòa án đối với quyền

hành pháp. Từ đó đi đến đánh giá những phương thức kiểm soát này, kết hợp với

kinh nghiệm nước ngoài để đề ra một số kiến nghị cho Việt Nam trong việc xây

dựng phương thức kiểm soát quyền hành pháp. Thứ ba, xây dựng cơ sở lý luận về

việc kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp.

4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu của đề tài

Trong khuôn khổ của luận văn thạc sỹ này, tác giả nghiên cứu trong phạm vi

sau: Thứ nhất, tác giả chỉ nghiên cứu sự kiểm soát đối với quyền hành pháp thông

qua hoạt động, vai trò của Tòa án mà không phải là các cơ quan thực hiện quyền tư

pháp kiểm soát quyền hành pháp. Thứ hai, tác giả chỉ tập trung nghiên cứu phương

thức kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp ở một số nước cụ thể là Pháp,

Đức, Mỹ. Thứ ba, đối với Việt Nam, tác giả chỉ tập trung vào phương thức kiểm

soát đối với hoạt động của cơ quan hành pháp quan trọng, chủ yếu là Chính phủ và

các cơ quan hành chính ở địa phương.

5. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp luận: tác giả sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật

biện chứng và duy vật lịch sử để làm sáng tỏ các vấn đề nghiên cứu trong luận văn. - Các phương pháp nghiên cứu cụ thể: tác giả sử dụng các phương pháp sau:

phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp

thống kê.

Thứ nhất, phương pháp phân tích, tổng hợp: chủ yếu được sử dụng trong

Chương 1. Phương pháp này được sử dụng để phân tích, lý giải về cơ sở lý luận của

kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp. Trong Chương 2, phương pháp này

được sử dụng để phân tích phương thức kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành

pháp ở một số nước. Trong Chương 3, phương pháp được sử dụng để phân tích

4

những quy định của pháp luật Việt Nam thể hiện sự kiểm soát của Tòa án đối với

hành pháp, từ đó chỉ ra những bất cập, hạn chế. Phân tích khả năng vận dụng kinh

nghiệm các nước phù hợp tình hình, điều kiện của Việt Nam. Từ đó đưa ra các kiến

nghị, giải pháp. Gắn liền với phương pháp phân tích trên là phương pháp tổng hợp,

phương pháp này được sử dụng để tổng kết các vấn đề được phân tích cũng như đưa

ra kết luận cho từng mục, từng chương và kết luận toàn luận văn.

Thứ hai, phương pháp so sánh: chủ yếu được sử dụng trong Chương 2,

phương pháp này được sử dụng để so sánh sự kiểm soát của Tòa án đối với hành

pháp ở một số nước và Việt Nam. Từ đó rút ra được những bài học kinh nghiệm

phù hợp với điều kiện của Việt Nam.

Thứ ba, phương pháp thống kê: chủ yếu được sử dụng trong Chương 2, 3 khi

đưa ra các số liệu minh chứng cho các lập luận của tác giả. 6. Ý nghĩa khoa học và giá trị ứng dụng của đề tài

Các kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ là một tài liệu có giá trị cho những ai

muốn nghiên cứu, tìm hiểu sâu hơn về kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành

pháp. Qua quá trình nghiên cứu tác giả sẽ phân tích và làm rõ trong đề tài những

vấn đề lý luận và pháp lý của các nước về kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành

pháp. Từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm cho Việt Nam trong quá trình xây

dựng cơ chế kiểm soát quyền hành pháp bởi Tòa án. Bên cạnh đó, tác giả sẽ phân

tích quy định pháp luật của Việt Nam, chỉ ra những bất cập, nguyên nhân cũng như

đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện quy định của pháp luật về kiểm soát quyền

hành pháp bởi Tòa án. Do đó, nội dung của đề tài còn là một cơ sở dữ liệu có giá trị

tham khảo, góp phần phổ biến kiến thức pháp lý cho sinh viên, học viên, nhà nghiên

cứu, nhà làm luật khi tìm hiểu, nghiên cứu về kiểm soát của Tòa án đối với quyền

hành pháp. 7. Bố cục của luận văn

Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và danh mục tài liệu tham khảo. Nội dung

của luận văn được chia thành ba chương:

Chương 1: Cơ sở lý luận về kiểm soát quyền lực của Tòa án đối với quyền

hành pháp

Chương 2: Kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp ở một số nước

Chương 3: Kiểm soát của Tòa án đối với quyền hành pháp tại Việt Nam – Thực trạng và một số giải pháp