Khảo sát sơ bộ thành phần hóa học và chiết phân đoạn rễ cây đinh lăng (dh)

ii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi.

Các số liệu, kết quả trong khóa luận là trung thực và chưa từng được ai công bố trong

một công trình nào khác.

Sinh viên

TRẦN THỊ KIM TUYỀN

iii

TÓM TẮT

Khóa luận tốt nghiệp đại học - Khóa học: 2012 – 2017

Chuyên ngành Dược học - Mã số: 52720401

Phân tích sơ bộ thành phần hóa học và chiết phân đoạn của rễ cây Đinh lăng

(Polyscias fruticosa (L.) Harms) trồng tại An Giang

Sinh viên: Trần Thị Kim Tuyền

Giáo viên hướng dẫn: PGS.TS. Trần Công Luận

ThS. Đỗ Văn Mãi

Mở đầu

Trong y học cổ truyền, cây Đinh lăng từ lâu đã được sử dụng như một vị thuốc thông

huyết mạch. Những nghiên cứu trước đây đã chỉ ra Đinh lăng có các tác dụng dược lý

tương tự như Nhân sâm nhưng giá thành lại rẻ hơn và dễ trồng hơn Nhân sâm nên

chúng đã đang được quan tâm nghiên cứu. Ở Việt Nam, nguồn dược liệu Đinh lăng

dồi dào, hứa hẹn là một nguồn khai thác các thành phần hóa học của chúng đầy tiềm

năng. Đề tài này hướng tới việc khảo sát các thành phần hóa học trong cây Đinh lăng

để cung cấp nguồn tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo.

Đối tượng và phương pháp nghiên cứu

Nguyên liệu là cây Đinh lăng, được thu hái tại Tri Tôn – An Giang. Sau khi qua quá

trình sơ chế ban đầu thì đối tượng được khảo sát các đặc điểm về vi học, thử độ tinh

khiết, nghiên cứu về thành phần hóa học của rễ cây Đinh lăng với phương pháp chiết

lỏng – lỏng. Sau khi phơi khô 9,3 kg rễ Đinh lăng, ngấm kiệt với cồn 96 %. Tiến hành

cô thu hồi cồn, thu được 1,75 kg cao rễ tiến hành lắc phân bố với các dung môi có độ

phân cực tăng dần. Cô thu hồi dung môi, thu được các cao tương ứng.

Kết quả và bàn luận

Từ 9,3 kg rễ Đinh lăng, bằng kỹ thuật ngấm kiệt với cồn 96 %, sau đó lắc phân bố tuần

tự với diethyl ether, ethyl acetat, n-butanol, đã thu được 300 g cao Et2O, 30 g cao

EtOAc, 405 g cao n-BuOH và 800 g cao nước cuối cùng. Song song đó, cũng thu được

kết quả của các đặc điểm về vi học, thử độ tinh khiết và khảo sát sơ bộ thành phần hóa

học của Đinh lăng.

Kết luận: Bằng các kỹ thuật đơn giản đã khảo sát được các đặc điểm về vi học, độ

tinh khiết của cây. Với phương pháp ngấm kiệt và lắc phân bố đã thu được các cao

phân đoạn. Để làm tài liệu cho các nghiên cứu sau.

iv

MỤC LỤC

Trang

DANH MỤC HÌNH ..................................................................................................... VII

DANH MỤC BẢNG ......................................................................................................IX

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT..........................................................................................X

CHƯƠNG 1. MỞ ĐẦU ...............................................................................................1

CHƯƠNG 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU..................................................................2

2.1.TỔNG QUAN VỀ ĐINH LĂNG.........................................................................2

2.1.1.Vị trí, phân loại Đinh lăng ..............................................................................2

2.1.2.Tên Việt Nam, tên khoa học, tên gọi khác .....................................................3

2.1.2.1.Tên Việt Nam...........................................................................................3

2.1.2.2.Tên khoa học ...........................................................................................3

2.1.2.3.Tên gọi khác ............................................................................................3

2.1.3.Một số loài Đinh lăng khác.............................................................................4

2.1.3.1.Đinh lăng lá tròn .....................................................................................4

2.1.3.2.Đinh lăng lá ráng ....................................................................................4

2.1.3.3.Polyscias sambucifolia (Sieber) Harms. .................................................4

2.1.3.4.Đinh lăng trổ ...........................................................................................4

2.1.3.5.Đinh lăng lá răng ....................................................................................5

2.1.3.6.Polyscias grandifolia Volkens.................................................................5

2.1.3.7.Đinh lăng đĩa...........................................................................................5

2.1.4.Đặc điểm thực vật Đinh lăng ..........................................................................5

2.1.4.1.Mô tả........................................................................................................5

2.1.4.2.Sinh thái...................................................................................................6

2.1.5.Thu hái chế biến..............................................................................................6

2.1.6.Phân bố thu hái ...............................................................................................6

2.1.7.Trồng trọt ........................................................................................................7

2.1.8.Thành phần hóa học........................................................................................8

2.1.9.Tác dụng dược lý ...........................................................................................20

v

2.1.10.Công dụng và liều dùng...............................................................................23

2.1.10.1.Công dụng ............................................................................................23

2.1.10.2.Liều dùng..............................................................................................23

2.1.11.Sản phẩm Đinh lăng có mặt trên thị trường.................................................25

2.2.TỔNG QUAN VỀ THÀNH PHẦN HÓA THỰC VẬT...................................27

2.3.MỘT SỐ PHƯƠNG PHÁP CHIẾT TÁCH......................................................30

2.3.1.Kỹ thuật chiết lỏng - lỏng ..............................................................................31

2.3.2. Kỹ thuật chiết rắn - lỏng...........................................................................33

CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................ 38

3.1.ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU............................................................................38

3.1.1.Nguyên liệu....................................................................................................38

3.1.2.Hóa chất và dung môi ....................................................................................38

3.1.3.Trang thiết bị..................................................................................................38

3.2.PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................................................................39

3.2.1.Thu hái xử lý và bảo quản Đinh lăng.............................................................39

3.2.1.1.Thu hái....................................................................................................39

3.2.1.2.Xử lý và bảo quản...................................................................................39

3.2.2.Nghiên cứu về đặc điểm vi học .....................................................................39

3.2.2.1.Khảo sát hình thái ..................................................................................39

3.2.2.2.Khảo sát vi phẫu.....................................................................................39

3.2.2.3.Khảo sát bột dược liệu ...........................................................................40

3.2.3.Thử tinh khiết.................................................................................................40

3.2.3.1.Xác định độ ẩm.......................................................................................40

3.2.3.2.Xác định tro toàn phần...........................................................................41

3.2.3.3.Xác định chất chiết được trong dược liệu ..............................................41

3.2.4.Nghiên cứu về hóa học ..................................................................................41

3.2.4.1.Định tính.................................................................................................41

3.2.4.2.Định tính sơ bộ các nhóm chính trong thân và rễ Đinh lăng.................43

3.2.4.3.Chiết xuất và tách phân đoạn.................................................................49

3.2.4.4.Thăm dò hệ sắc ký các cao phân đoạn...................................................52

CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ..................................................53

4.1.THỰC VẬT HỌC ...............................................................................................53

vi

4.1.1.Đặc điểm hình thái.........................................................................................53

4.1.2.Đặc điểm vi phẫu ...........................................................................................59

4.1.3.Đặc điểm bột dược liệu..................................................................................65

4.2.THỬ TINH KHIẾT ............................................................................................70

4.2.1.Độ ẩm.............................................................................................................70

4.2.2.Xác định độ tro ..............................................................................................71

4.2.3. Chất chiết được trong dược liệu ...................................................................70

4.3.NGHIÊN CỨU HÓA HỌC VÀ TÁCH PHÂN ĐOẠN....................................71

4.3.1.Định tính ........................................................................................................71

4.3.2.Định tính sơ bộ các nhóm chất chính trong thân và rễ Đinh lăng .................76

4.3.3.Chiết xuất.......................................................................................................78

4.3.4.Tách phân đoạn bằng kỹ thuật chiết lỏng - lỏng............................................79

4.4.THĂM DÒ HỆ DUNG MÔI ..............................................................................80

4.4.1.Sắc ký lớp mỏng cao diethyl ether.................................................................80

4.4.2.Sắc ký lớp mỏng cao ethyl acetat ..................................................................82

4.4.3.Sắc ký lớp mỏng cao n-butanol .....................................................................84

CHƯƠNG 5. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT ..................................................87

5.1. KẾT LUẬN.........................................................................................................87

5.1.1. Nghiên cứu về đặc điểm vi học ....................................................................87

5.1.2. Thử tinh khiết................................................................................................87

5.1.3. Nghiên cứu về hóa học .................................................................................87

5.2. ĐỀ XUẤT............................................................................................................88

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................89

vii

DANH MỤC HÌNH

Trang

Hình 2.1. Sơ đồ vị trí và phân loại của loài Polyscias fruticosa (L.) Harms ............... 2

Hình 2.2. Toàn cây và lá Đinh lăng.. ........................................................................... 4

Hình 2.3. Toàn cây và hoa Đinh lăng. ......................................................................... 6

Hình 2.4. Một số acid amin có trong Đinh lăng .......................................................... 8

Hình 2.5. Một số vitamin có trong Đinh lăng . ............................................................ 9

Hình 2.6. Một số hợp chất chính có trong tinh dầu ..................................................... 16

Hình 2.7. Một số flavonoid từ lá Đinh lăng .. .............................................................. 16

Hình 2.8. Công thức falcarindiol của cây Đinh lăng.. ................................................. 18

Hình 2.9. Công thức chung saponin triterpenoid của cây Đinh lăng ........................... 18

Hình 2.10. Sản phẩm Đinh lăng .................................................................................. 27

Hình 3.1. Sơ đồ chuẩn bị các dịch chiết . ..................................................................... 43

Hình 3.2. Sơ đồ tách các chất trong dịch chiết ether.. ................................................. 44

Hình 3.3. Sơ đồ phân tích các nhóm hợp chất trong dịch chiết cồn... ......................... 45

Hình 3.4. Sơ đồ phân tích các nhóm hợp chất trong dịch chiết cồn thủy phân............ 46

Hình 3.5. Sơ đồ phân tích các nhóm hợp chất trực tiếp từ dịch chiết nước ................ 47

Hình 3.6. Sơ đồ phân tích các nhóm hợp chất trong dịch chiết nước thủy phân ... ..... 48

Hình 3.7. Sơ đồ tách chiết phân đoạn. ......................................................................... 50

Hình 4.1. Toàn cây và lá Đinh lăng.. ........................................................................... 52

Hình 4.2. Hình thái bên ngoài của lá Đinh lăng ........................................................... 53

Hình 4.3. Cụm hoa Đinh lăng............. ......................................................................... 54

Hình 4.4. Hình thái bên ngoài hoa Đinh lăng.. ............................................................ 55

Hình 4.5. Hình toàn cây và thân Đinh lăng . ................................................................ 56

Hình 4.6. Hình đường kính thân Đinh lăng. ................................................................ 56

Hình 4.7. Hình hình thái bên ngoài rễ Đinh lăng ......................................................... 57

Hình 4.8. Hình thái bên ngoài rễ chính và rễ con Đinh lăng... .................................... 58

Hình 4.9. Vi phẫu lá Đinh lăng vật kính 10X.. ............................................................ 59

viii

Hình 4.10. Vi phẫu lá Đinh lăng vật kính 40X.. .......................................................... 59

Hình 4.11. Vi phẫu cuống lá Đinh lăng vật kính 10X.. ............................................... 60

Hình 4.12. Vi phẫu cuống lá Đinh lăng vật kính 40X.. ............................................... 61

Hình 4.13. Vi phẫu thân Đinh lăng vật kính 10X... ..................................................... 62

Hình 4.14. Hình vi phẫu rễ Đinh lăng vật kính 10X .. ................................................. 63

Hình 4.15. Vi phẫu rễ Đinh lăng vật kính 40X . .......................................................... 64

Hình 4.16. Bột lá Đinh lăng soi vi phẫu. ..................................................................... 65

Hình 4.17. Soi bột lá Đinh lăng vật kính 40X. ............................................................ 66

Hình 4.18. Bột thân Đinh lăng soi bột.. ....................................................................... 66

Hình 4.19. Soi bột thân Đinh lăng vật kính 40X.......................................................... 67

Hình 4.20. Bột rễ Đinh lăng ........................................................................................ 67

Hình 4.21. Soi bột rễ Đinh lăng vật kính 40X. ............................................................ 68

Hình 4.22. Định tính cao rễ bằng hệ n-butanol - acid acetic - nước (4 : 1 : 5)............. 72

Hình 4.23. Định tính cao rễ bằng hệ Toluen - ethyl acetat (7 : 3)................................ 73

Hình 4.24. Định tính saponin bằng sắc kí lớp mỏng ................................................... 74

Hình 4.25. Định tính saponin thân Đinh lăng bằng SKLM. ........................................ 75

Hình 4.26.Sơ đồ chiết xuất rễ Đinh lăng ..................................................................... 77

Hình 4.27. Sơ đồ tách phân đoạn. ................................................................................ 79

Hình 4.28. Sắc kí lớp mỏng cao diethyl ether hệ S1 ................................................... 80

Hình 4.29. Sắc kí lớp mỏng cao diethyl ether hệ S2 ................................................... 80

Hình 4.30. Sắc kí lớp mỏng cao diethyl ether hệ S3 ................................................... 81

Hình 4.31. Sắc kí lớp mỏng cao ethyl acetat hệ S1 ..................................................... 82

Hình 4.32. Sắc kí lớp mỏng cao ethyl acetat hệ S2 ..................................................... 83

Hình 4.33. Sắc kí lớp mỏng cao ethyl acetat hệ S3 ..................................................... 83

Hình 4.34. Sắc kí lớp mỏng cao n-butanol hệ S1... ..................................................... 84

Hình 4.35. Sắc kí lớp mỏng cao n-butanol hệ S2......................................................... 84

Hình 4.36. Sắc kí lớp mỏng cao n-butanol hệ S3......................................................... 85

ix

DANH MỤC BẢNG

Trang

Bảng 2.1. Tóm tắt các saponin triterpen trong cây Đinh lăng... ................................ 19

Bảng 4.1. Độ ẩm bột dược liệu Đinh lăng... .............................................................. 69

Bảng 4.2. Độ ẩm cao toàn phần Đinh lăng.. .............................................................. 69

Bảng 4.3. Tiêu chuẩn độ tro của dược liệu.. .............................................................. 70

Bảng 4.4. Chất chiết được trong dược liệu ................................................................ 70

Bảng 4.5. Định tính sơ bộ các nhóm chất chính trong thân và rễ Đinh lăng ............ 76

Bảng 4.6. Khối lượng và độ ẩm các cao phân đoạn trong cao rễ... ........................... 78

x

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

CHCl3 Chloroform

DĐVN Dược điển Việt Nam

Et2O Diethyl ether

EtOAc Ethyl acetat

EtOH Ethanol

H2O Nước

MeOH Methanol

MS Mass Spectotrocopy - Phổ khối

n-BuOH n-butanol

SKLM Sắc ký lớp mỏng

TLTK Tài liệu tham khảo

TP Toàn phần

TT Thuốc thử

UV Ultraviolet -Tử ngoại

1

CHƯƠNG 1. MỞ ĐẦU

Từ xa xưa các dân tộc ở Châu Á đã biết sử dụng các loại cây cỏ, hoa, lá trong tự nhiên

để chữa bệnh tật. Tuy nhiên sự kết hợp hài hòa giữa các vị thuốc cây cỏ chủ yếu dựa

trên các kinh nghiệm dân gian về công dụng của các loài thảo dược.

Cùng với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, nhu cầu hiểu biết của con người về các

loài thảo dược ngày càng sâu rộng hơn. Việc nghiên cứu sâu các thành phần hóa học

để hiểu rõ nguồn gốc hoạt tính của cây thuốc chữa bệnh trở thành một lĩnh vực thu hút

được sự chú ý của giới khoa học.

Ở nước ta, việc sử dụng cây cỏ để chữa bệnh là rất phổ biến trong dân gian. Trong thời

gian gần đây có rất nhiều thông tin cho rằng tác dụng chữa bệnh của Đinh lăng giống

như Nhân sâm nên người ta thường gọi Đinh lăng là Nhân sâm ở Việt Nam. Đây là

một cây thuộc họ Nhân sâm (Araliaceae) với tên khoa học là Polyscias fruticosa (L.)

Harms. Trong dân gian, Đinh lăng được sử dụng rất rộng rãi trong việc tăng cường sức

khỏe, tăng cường lưu thông khí huyết, giảm đau thấp khớp,… (Phạm Hoàng Hộ,

2003).

Trong y học phương Đông, Đinh lăng được sử dụng như một vị thuốc bổ, kích thích

tiêu hóa, giải độc kháng khuẩn, tiêu viêm,... Nó có nhiều ưu điểm như dễ trồng, dễ sử

dụng và mang nhiều tác dụng tiêu biểu của họ Nhân sâm. Trong thập nhiên 70, rễ Đinh

lăng được các nhà khoa học Liên Xô, Viện y học quân sự, Viện dược liệu và trường

đại học Dược Hà Nội nghiên cứu về thành phần hóa học, một số tác dụng dược liệu và

lâm sàng (Đỗ Huy Bích, 2006).

Tuy nhiên, phần lớn các thông tin về tác dụng chữa bệnh của Đinh lăng từ kinh

nghiệm dân gian. Những kinh nghiệm đó chưa được chứng minh rõ ràng bằng các

nghiên cứu. Chính vì vậy mà đề tài “Khảo sát sơ bộ thành phần hóa học và chiết

phân đoạn rễ cây Đinh lăng” được thực hiện nhằm đóng góp một phần khảo sát sơ bộ

về thành phần hóa học của rễ và trong các phân đoạn chiết tách rễ của cây Đinh lăng

Polyscias fruticosa (L.) Harms thuộc họ Nhân sâm (Araliaceae), so sánh thành phần

hóa học giữa thân và rễ Đinh lăng, cung cấp thêm những vấn đề có liên quan đến dược

liệu như tổng quan về thực vật học, tác dụng dược lý, công dụng và một số bài thuốc

có chứa Đinh lăng.