Kết trị tự do của động từ tiếng Việt

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

i

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM

----o0o----

NGUYỄN THÙY DƢƠNG

KẾT TRỊ TỰ DO CỦA ĐỘNG TỪ TIẾNG VIỆT

CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC

MÃ SỐ : 60 22 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN VĂN LỘC

THÁI NGUYÊN, NĂM 2011

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

ii

LỜI CẢM ƠN

Em xin bầy tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Văn Lộc, người

đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ em trong quá trình thực hiện luận văn này.

Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong Viện Ngôn ngữ học,

các thầy cô giáo Khoa Ngữ Văn Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, Khoa

Sau đại học Trường ĐHSP Thái Nguyên đã giảng dạy trong khóa học và tạo

điều kiện, giúp đỡ em hoàn thành luận văn này.

Em trân trọng cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong Hội đồng đã nhận

xét, góp ý để luận văn được hoàn thiện hơn.

Thái Nguyên, tháng 08 năm 2011

Tác giả luận văn

Nguyễn Thùy Dương

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số

liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa có ai công bố

trong một công trình nghiên cứu nào khác.

Tác giả

Nguyễn Thùy Dương

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

iv

DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VIẾT TẮT

Dấu (+) chỉ ra tính hiện thực hóa của cấu trúc

Dấu (-) chỉ ra tính không hiện thực hóa của cấu trúc

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

v

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU................................................................................................................1

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI.......................................................................................1

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ ............................................................................................2

3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ..................................................4

4. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU...................................................4

5. NGỮ LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...........................................5

6. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN..............................................................................5

CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ THUYẾT.....................................................................6

1.1. LÍ THUYẾT KẾT TRỊ....................................................................................6

1.1.1. Khái niệm kết trị...........................................................................................9

1.1.2. Khái niệm kết trị của động từ.......................................................................9

1.2. CÁC KIỂU KẾT TRỊ CỦA ĐỘNG TỪ .......................................................10

1.2.1. Kết trị nội dung và kết trị hình thức...........................................................10

1.2.1.1. Kết trị nội dung ......................................................................................10

1.2.1.2. Kết trị hình thức ......................................................................................11

1.2.2. Kết trị bắt buộc và kết trị tự do ..................................................................13

1.2.2.1. Kết trị bắt buộc........................................................................................13

1.2.2.2. Kết trị tự do .............................................................................................13

1.2.3. KHÁI NIỆM KẾT TỐ VÀ KẾT TỐ TỰ DO ............................................14

1.2.3.1. Khái niệm kết tố ......................................................................................14

1.2.3.2. Khái niệm kết tố tự do.............................................................................14

1.2.4. Khái niệm hiện thực hóa kết trị..................................................................15

1.3. NGUYÊN TẮC, THỦ PHÁP VÀ QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU KẾT TRỊ

CỦA ĐỘNG TỪ ..................................................................................................16

1.3.1. Nguyên tắc nghiên cứu kết trị của động từ ................................................16

1.3.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính cú pháp triệt để, nhất quán.............................16

1.3.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính hai mặt: ý nghĩa và hình thức cú pháp khi xác

định phân tích kết trị của động từ.........................................................................17

1.3.1.3. Nguyên tắc xuất phát từ thuộc tính kết trị của từ....................................19

1.3.2. Thủ pháp nghiên cứu kết trị của động từ ...................................................19

1.3.3. Quy trình nghiên cứu kết trị của động từ ...................................................23

1.4. TIỂU KẾT.....................................................................................................24

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vi

CHƢƠNG 2: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ KẾT TRỊ TỰ DO CỦA

ĐỘNG TỪ TIẾNG VIỆT ..................................................................................25

2.1. ĐẶC ĐIỂM CHUNG CỦA KẾT TỐ TỰ DO..............................................25

2.1.1. Sự phong phú về kiểu loại ý nghĩa của kết tố tự do...................................25

2.1.2. Tính độc lập về nghĩa cú pháp so với động từ ...........................................26

2.1.3. Tính tự do về khả năng xuất hiện bên động từ...........................................26

2.1.4. Tính tự do, linh hoạt về vị trí so với động từ .............................................27

2.1.5. Phạm vi kết hợp rộng rãi với các nhóm động từ........................................29

2.2. VỀ PHẠM VI, RANH GIỚI CỦA KẾT TRỊ TỰ DO..................................30

2.2.1. Ranh giới giữa kết trị tự do và kết trị bắt buộc ..........................................30

2.2.2. Kết tố tự do và trạng ngữ của câu ..............................................................32

2.3. PHÂN LOẠI KẾT TỐ TỰ DO.....................................................................37

2.3.1. Phân loại theo ý nghĩa ................................................................................37

2.3.2. Phân loại theo cấu tạo ................................................................................38

2.3.3. Phân loại theo phƣơng thức kết hợp ..........................................................40

2.3.4. Phân loại theo vị trí ....................................................................................41

2.4. TIỂU KẾT.....................................................................................................45

CHƢƠNG 3: CÁC KIỂU KẾT TỐ TỰ DO CỦA ĐỘNG TỪ TIẾNG VIỆT......46

3.1. KẾT TỐ KHÔNG GIAN ..............................................................................46

3.1.1. Đặc điểm của kết tố không gian.................................................................46

3.1.1.1. Về ý nghĩa ...............................................................................................46

3.1.1.2. Về cấu tạo và phƣơng thức kết hợp ........................................................46

3.1.1.3. Về phạm vi kết hợp .................................................................................49

3.1.1.4. Về vị trí....................................................................................................49

3.1.1.5. Về sự đối lập nội bộ (sự phân loại).........................................................52

3.1.2. Phân biệt kết tố không gian với một vài kiểu kết tố khác..........................53

3.1.2.1. Phân biệt kết tố không gian với kết tố bắt buộc......................................53

3.1.2.2. Phân biệt kết tố không gian với các kiểu kết tố tự do khác ....................54

3.2. KẾT TỐ THỜI GIAN ...................................................................................55

3.2.1. Đặc điểm của kết tố thời gian.....................................................................55

3.2.1.1. Về ý nghĩa ...............................................................................................55

3.2.1.3. Về phạm vi kết hợp .................................................................................57

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

vii

3.2.1.4. Về vị trí....................................................................................................58

3.3. KẾT TỐ NGUYÊN NHÂN ..........................................................................61

3.3.1. Đặc điểm của kết tố nguyên nhân ..............................................................61

3.3.1.1. Về ý nghĩa ...............................................................................................61

3.3.1.2. Về cấu tạo và phƣơng thức kết hợp ........................................................62

3.3.1.3. Về phạm vi kết hợp .................................................................................64

3.3.1.4. Về vị trí....................................................................................................65

3.4. KẾT TỐ MỤC ĐÍCH....................................................................................66

3.4.1. Đặc điểm của kết tố mục đích....................................................................66

3.4.1.1. Về ý nghĩa ...............................................................................................66

3.4.1.2. Về cấu tạo và phƣơng thức kết hợp ........................................................66

3.4.1.3. Về phạm vi kết hợp .................................................................................72

3.4.1.4. Về vị trí....................................................................................................72

3.4.2. Phân biệt kết tố mục đích với kết tố nguyên nhân .....................................75

3.5. KẾT TỐ CHỈ TÍNH CHẤT, CÁCH THỨC.................................................76

3.5.1. Đặc điểm chung của kết tố tính chất, cách thức.........................................76

3.5.1.1. Về ý nghĩa ...............................................................................................76

3.5.1.2. Về cấu tạo và phƣơng thức kết hợp ........................................................76

3.5.1.3. Về phạm vi kết hợp .................................................................................77

3.5.1.4. Về vị trí: ..................................................................................................77

3.6. KẾT TỐ CHỈ CÔNG CỤ, PHƢƠNG TIỆN, PHƢƠNG THỨC.................78

3.6.1. Đặc điểm của kết tố phƣơng tiện công cụ..................................................78

3.6.1.1. Về ý nghĩa ...............................................................................................78

3.6.1.2. Về cấu tạo và phƣơng thức kết hợp ........................................................79

3.6.1.3. Về phạm vi kết hợp .................................................................................82

3.6.1.4. Về vị trí....................................................................................................83

3.7. KẾT TỐ CHỈ KẺ ĐƢỢC QUAN TÂM PHỤC VỤ.....................................85

3.7.1. Đặc điểm của kết tố chỉ kẻ đƣợc quan tâm phục vụ ..................................85

3.7.1.1. Về ý nghĩa ...............................................................................................85

3.7.1.2. Về cấu tạo và phƣơng thức kết hợp ........................................................85

3.7.1.3. Về phạm vi kết hợp .................................................................................87

3.7.1.4. Về vị trí....................................................................................................87

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

viii

3.7.2. Phân biệt kết tố chỉ kẻ quan tâm phục vụ với kết tố chỉ kẻ tiếp nhận........88

3.8. KẾT TỐ CHỈ SỐ LẦN HÀNH ĐỘNG ........................................................91

3.8.1. Đặc điểm của kết tố chỉ số lần hoạt động ..................................................91

3.8.1.1. Về ý nghĩa ...............................................................................................91

3.8.1.2. Về cấu tạo và phƣơng thức kết hợp ........................................................91

3.8.1.3. Về phạm vi kết hợp .................................................................................92

3.8.1.4. Về vị trí....................................................................................................93

3.9. KẾT TỐ CHỈ KẺ CÙNG THAM GIA HOẠT ĐỘNG ................................95

3.9.1. Đặc điểm của kết tố chỉ kẻ cùng tham gia hoạt động ................................95

3.9.1.1 Về ý nghĩa ...............................................................................................95

3.9.1.2. Về cấu tạo và phƣơng thức kết hợp ........................................................96

3.9.1.3. Về phạm vi kết hợp .................................................................................97

3.9.1.4. Về vị trí....................................................................................................97

KẾT LUẬN .......................................................................................................100

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................................102

NGUỒN DỮ LIỆU TRÍCH DẪN………………………………………….. 105

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

1

MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI

1.1. Động từ là từ loại có số lƣợng rất lớn và có đặc tính hết sức phức

tạp. Về vai trò ngữ pháp, động từ là trung tâm của tuyệt đại đa số câu tiếng

Việt. Do có địa vị quan trọng trong hệ thống từ loại, cho nên động từ luôn thu

hút đƣợc sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu.

1.2. Việc nghiên cứu động từ đƣợc tiến hành ở nhiều góc độ với nhiều

công trình khác nhau nhƣ: Cụm động từ tiếng Việt của Nguyễn Phú Phong,

Động từ trong tiếng Việt của Nguyễn Kim Thản, Ngữ nghĩa và cấu trúc

của động từ của Vũ Thế Thạch, Vị từ hành động và các tham tố của nó của

Nguyễn Thị Quy, Kết trị của động từ tiếng Việt của Nguyễn Văn Lộc…Tuy

nhiên, việc nghiên cứu động từ từ góc độ kết trị còn ít đƣợc chú ý đến.

1.3. Lí thuyết kết trị là một lí thuyết ngôn ngữ học quan trọng. Sau khi

ra đời, lí thuyết kết trị đã có ảnh hƣởng lớn và đƣợc vận dụng rộng rãi vào

việc nghiên cứu ngữ pháp, ngữ nghĩa của các ngôn ngữ, trong đó có các ngôn

ngữ đơn lập.

1.4. Việc nghiên cứu động từ theo quan điểm kết trị là hƣớng đi mới

mẻ và có nhiều triển vọng. Trên thế giới, đã có khá nhiều công trình vận dụng

lí thuyết kết trị để nghiên cứu một cách có hiệu quả thuộc tính ngữ pháp của

động từ và các mô hình cú pháp của câu. Ở Việt Nam, Nguyễn Văn Lộc là

ngƣời đầu tiên vận dụng lí thuyết kết trị vào việc nghiên cứu ngữ pháp. Trong

công trình nghiên cứu Kết trị của động từ tiếng Việt, Nguyễn Văn Lộc đã

phân loại và mô tả kết trị bắt buộc của động từ. Trong công trình Vị từ hành

động và các tham tố của nó, Nguyễn Thị Quy cũng đã tiến hành phân tích

cấu trúc tham tố của vị từ hành động theo lí thuyết kết trị. Tuy nhiên, đến nay,

kết trị tự do của động từ chƣa đƣợc chú ý nghiên cứu đầy đủ và có hệ thống.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

2

1.5. Việc nghiên cứu kết trị tự do của động từ có ý nghĩa quan trọng cả

về lí luận lẫn thực tiễn.

Về lí luận, việc nghiên cứu kết trị tự do của động từ góp phần làm sáng

tỏ, làm phong phú lí thuyết kết trị qua cứ liệu của các ngôn ngữ đơn lập, đồng

thời cũng góp phần làm sáng tỏ đặc điểm, bản chất của mối quan hệ giữa

động từ và thành phần phụ (thƣờng đƣợc gọi là trạng ngữ), qua đó làm rõ hơn

bản chất của quan hệ ngữ pháp trong câu.

Về thực tiễn, kết quả nghiên cứu kết trị tự do của động từ có thể đƣợc

sử dụng trong việc biên soạn giáo trình, tài liệu phục vụ cho việc dạy – học

động từ nói riêng, ngữ pháp tiếng Việt nói chung trong nhà trƣờng.

Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài “Kết

trị tự do của động từ tiếng Việt”.

2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ

Từ cuối thế kỷ XIX đến đầu những năm sáu mƣơi của thế kỷ XX, việc

nghiên cứu động từ tiếng Việt chƣa đạt đƣợc những kết quả lớn. Trong suốt thời

kỳ này, chƣa có công trình chuyên khảo về động từ. Chỉ từ giữa những năm sáu

mƣơi cho đến nay, việc nghiên cứu về động từ mới thực đi vào chiều sâu. Trong

giai đoạn này, bên cạnh những công trình chung về ngữ pháp trong đó thƣờng đề

cập đến động từ, đã xuất hiện một số chuyên luận đáng chú ý nhƣ:

- Phân loại động từ tiếng Việt của I.S.Bystov (1966)

- Cụm động từ tiếng Việt của Nguyễn Phú Phong (1973)

- Các động từ chỉ hƣớng trong tiếng Việt của Nguyễn Lai (1976)

- Động từ trong tiếng Việt của Nguyễn Kim Thản (1977)

- Ngữ nghĩa và cấu trúc của động từ của Vũ Thế Thạch (1984)

Trong các công trình kể trên, có một số nghiên cứu tƣơng đối toàn diện

về các đặc điểm ngữ pháp của động từ. Thuộc số này là các công trình của

Nguyễn Phú Phong và Nguyễn Kim Thản. Một số công trình đi sâu vào

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn

3

nghiên cứu từng mặt hoặc từng nhóm động từ, chẳng hạn: I.S.Bystov đi sâu

vào vấn đề phân loại động từ, Nguyễn Lai đi vào nhóm động từ chỉ hƣớng,

còn Vũ Thế Thạch đi vào mặt ngữ nghĩa của động từ...

Tiếp tục nghiên cứu về động từ còn có công trình Kết trị của động từ

tiếng Việt của Nguyễn Văn Lộc (1994). Trong công trình này, tác giả nghiên

cứu động từ theo một hƣớng tiếp cận hoàn toàn mới là: hƣớng nghiên cứu

động từ theo lí thuyết kết trị, dựa vào lí thuyết kết trị. Từ đó, tác giả đã phân

loại, mô tả khá tỉ mỉ kết trị bắt buộc của động từ với hai kiểu kết tố cơ bản là

kết tố chủ thể (chủ ngữ) và kết tố đối thể (bổ ngữ), đồng thời phân tích một số

kiểu hiện thực hoá kết trị bắt buộc của động từ. Tuy nhiên, kết trị tự do của

động từ chƣa đƣợc chú ý nghiên cứu trong công trình này.

Ngoài các công trình trên, gần đây, một số luận văn Thạc sĩ cũng tiến

hành nghiên cứu kết trị của động từ ở các góc độ khác nhau. Chẳng hạn, luận

văn Thạc sĩ của Trịnh Thị Thu Hòa với tên gọi Động từ trung tính trong

tiếng Việt (2008). Khi nghiên cứu đặc điểm kết trị của động từ trung tính, tác

giả của luận văn này đã đề cập đến khả năng kết hợp của động từ trung tính

với các kiểu kết tố tự do là kết tố không gian, kết tố mục đích, kết tố nguyên

nhân, kết tố chỉ cách thức... Hay trong luận văn Thạc sĩ Động từ chủ động

trong tiếng Việt (2010), tác giả Gia Thị Đậm đã phân tích và chỉ ra khả năng

kết hợp động từ chủ động với bổ ngữ mục đích và bổ ngữ chỉ công cụ,

phƣơng tiện. Còn luận văn Thạc sĩ Phân tích và phân loại câu theo lý

thuyết kết trị của tác giả Nguyễn Mạnh Tiến (2010) lại là hƣớng nghiên cứu

vận dụng lí thuyết kết trị vào việc phân tích, phân loại câu tiếng Việt. Qua

việc phân tích, phân loại câu theo lí thuyết kết trị, tác giả đã xác định và làm

rõ ranh giới giữa câu đơn và câu ghép, đồng thời cho phép xác lập và miêu tả

bằng thủ pháp mô hình hóa các mô hình câu phổ biến trong tiếng Việt.