Kể truyện người em trong truyện cổ tích các dân tộc Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

--------------------------------

NGUYỄN THỊ NGỌC LAN

KIỂU TRUYỆN NGƯỜI EM

TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH CÁC DÂN TỘC

VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

HÀ NỘI - 2013

ii

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

--------------------------------

NGUYỄN THỊ NGỌC LAN

KIỂU TRUYỆN NGƯỜI EM

TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH CÁC DÂN TỘC

VIỆT NAM

Chuyên ngành: Văn học dân gian

Mã số: 62.22.01.25

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học:

PGS.TS.NGUYỄN THỊ BÍCH HÀ

HÀ NỘI - 2013

iii

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết

quả trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình

nào khác.

Tác giả luận án

NGUYỄN THỊ NGỌC LAN

iv

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .................................................................................................... iii

MỤC LỤC .................................................................................................................iv

1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3

3. Mục đích nghiên cứu .................................................................................. 13

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................. 13

5. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 14

6. Đóng góp của luận án................................................................................. 15

7. Cấu trúc của luận án .................................................................................. 16

CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ KIỂU TRUYỆN NGƯỜI EM ............................ 17

1.1. Diện mạo kiểu truyện người em ................................................................. 17

1.1.1. Nhận diện kiểu truyện người em .................................................................. 17

1.1.2. Cơ sở địa - văn hóa của kiểu truyện người em ............................................. 20

1.2. Đặc điểm nhân vật trong kiểu truyện người em....................................... 26

1.2.1. Nhân vật chính ............................................................................................. 27

1.2.2. Nhân vật đối thủ ........................................................................................... 31

1.2.3. Nhân vật trợ giúp ......................................................................................... 34

1.3. Đặc điểm cấu tạo cốt truyện trong kiểu truyện người em ....................... 42

1.3.1. Cấu tạo cốt truyện đơn giản ......................................................................... 43

1.3.2. Cấu tạo cốt truyện phức tạp ......................................................................... 46

CHƯƠNG 2 DIỄN HÓA MÔ TÍP TRONG KIỂU TRUYỆN NGƯỜI EM ........ 51

2.1. Mô típ “chiếm đoạt gia tài” ....................................................................... 51

2.1.1. Cấu trúc của mô típ trong kiểu truyện ......................................................... 51

2.1.2. Sự diễn hóa của mô típ “chiếm đoạt gia tài” ............................................... 53

2.2. Mô típ “lựa chọn hôn nhân” ..................................................................... 58

2.2.1. Cấu trúc của mô típ trong kiểu truyện ......................................................... 58

2.2.2. Sự diễn hóa của mô típ “lựa chọn hôn nhân” .............................................. 59

2.3. Mô típ “cướp vợ/chồng” ............................................................................ 68

v

2.3.1. Cấu trúc của mô típ trong kiểu truyện ......................................................... 68

2.3.2. Sự diễn hóa của mô típ “cướp vợ/chồng” .................................................... 70

2.4. Mô típ “thử thách” ..................................................................................... 74

2.4.1. Cấu trúc của mô típ trong kiểu truyện ......................................................... 74

2.4.2. Sự diễn hóa của mô típ “thử thách” ............................................................. 76

2.5. Mô típ “bắt chước không thành công” .................................................... 79

2.5.1. Cấu trúc của mô típ trong kiểu truyện ......................................................... 79

2.5.2. Sự diễn hóa của mô típ “bắt chước không thành công” ............................... 80

2.6. Mô típ “tặng thưởng” ................................................................................ 85

2.6.1. Cấu trúc của mô típ trong kiểu truyện ......................................................... 85

2.6.2. Sự diễn hóa của mô típ “tặng thưởng” ......................................................... 86

2.7. Mô típ “trừng phạt” ................................................................................... 90

2.7.1. Cấu trúc của mô típ trong kiểu truyện ......................................................... 90

2.7.2. Sự diễn hóa của mô típ “trừng phạt” ............................................................ 91

CHƯƠNG 3 KIỂU TRUYỆN NGƯỜI EM CỦA VIỆT NAM TRONG TƯƠNG

QUAN VỚI TRUYỆN CÙNG KIỂU Ở CHÂU Á VÀ CHÂU ÂU ..................... 98

3.1. Kiểu truyện người em của Việt Nam trong tương quan với truyện cùng

kiểu ở một số quốc gia châu Á.............................................................................. 100

3.1.1. Lược khảo kiểu truyện người em ở một số quốc gia châu Á ..................... 101

3.1.2. Các phương diện tương quan ..................................................................... 105

3.2. Kiểu truyện người em của Việt Nam trong tương quan với truyện cùng

kiểu ở một số quốc gia châu Âu ........................................................................... 122

3.2.1. Lược khảo kiểu truyện người em ở một số quốc gia châu Âu ................... 122

3.2.2. Các phương diện tương quan ..................................................................... 124

KẾT LUẬN ............................................................................................................ 148

DANH MỤC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ......................... 151

TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 152

PHỤ LỤC ............................................................................................................... 164

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam và thế giới, kiểu truyện người em là

một trong những kiểu truyện quen thuộc và tiêu biểu. Sự tập hợp những truyện kể có

cùng chủ đề và mô típ đã góp phần định dạng một kiểu truyện độc đáo, tạo nên màu

sắc riêng biệt trong bức tranh toàn cảnh sống động, chân thực của truyện cổ tích. Trí

tưởng tượng không có giới hạn của nhân dân đã làm nên những câu chuyện hấp dẫn

với sự đan xen giữa cái xác thực và cái hoang đường kỳ ảo, lãng mạn bay bổng mà

vẫn giàu triết lý nhân sinh.

1.1. Nằm trong nguồn mạch chung của thể loại, kiểu truyện người em là sản

phẩm sáng tạo tất yếu, thể hiện một kiểu nhận thức xã hội của con người trong thời

đại cổ tích. Đứng trước những biến động lớn lao đang diễn ra trong thực tại, con

người từ chỗ ngỡ ngàng đã dần bộc lộ nhu cầu được khám phá, nhận thức. Tuy nhiên,

tại thời điểm đó con người chưa đủ khả năng khái quát và phân tích những vấn đề xã

hội còn rất mới mẻ và phức tạp nên tất cả được quy về “sân khấu gia đình” để giải

thích. Vì lẽ đó, truyện cổ tích thường xoay quanh đề tài sinh hoạt gia đình, phản ánh

những xung đột gia đình. Được tái hiện trong kiểu truyện người em, đời sống hiện

thực được mô tả với bao bất công, ngang trái. Tập trung quyền lực trong gia đình,

những người anh (chị) là nhân vật bề trên với bản chất xấu xa, còn người em là nhân

vật thấp hèn nhưng hội tụ đầy đủ những phẩm chất tốt đẹp. Mang đặc điểm khái quát

hóa, sự đối lập giữa các thành viên trong gia đình thực chất là đối lập giữa các tầng

lớp trong xã hội phân hóa giai cấp. Sự đối lập ấy còn được thấy qua chung cục cuộc

đời nhân vật: những người anh (chị) bao giờ cũng bị trừng phạt thích đáng còn người

em được hưởng hạnh phúc, giàu sang. Kết thúc đó làm cho người nghe thấy thỏa mãn

trước sự thắng thế tuyệt đối của cái thiện trước cái ác, hoàn toàn phù hợp với triết lý

đạo đức dân gian. Những biểu hiện độc đáo ở nhiều phương diện đã khẳng định giá

trị và vị trí của kiểu truyện người em bên cạnh các kiểu truyện khác trong kho tàng cổ

tích Việt Nam đồng thời cho thấy, đây thực sự là đối tượng khoa học cần phải được

khám phá một cách cụ thể và nghiêm túc.

1.2. Nhận ra sức hấp dẫn của kiểu truyện người em trong kho tàng truyện cổ

tích Việt Nam, các nhà nghiên cứu đã có những kiến giải mang tính chất gợi mở về

một số khía cạnh nổi bật của kiểu truyện. Tuy nhiên còn nhiều vấn đề cốt lõi như cốt

truyện, nhân vật, mô típ… cần phải được đào sâu và mở rộng hơn nữa, nhằm đi đến

2

những phát hiện khoa học về cấu trúc tổng thể cũng như cấu trúc bộ phận của một

kiểu truyện tiêu biểu. Mặt khác, tìm hiểu những dấu hiệu cụ thể minh chứng cho tính

độc đáo của kiểu truyện người em của các dân tộc Việt Nam đồng thời với việc mở

rộng nội dung nghiên cứu theo hướng so sánh với truyện cùng kiểu của một số quốc

gia khác trên thế giới cũng là cần thiết và phù hợp với xu hướng nghiên cứu văn hóa,

văn học dân gian trong thời gian gần đây. Sự gần gũi về chủ đề, nhân vật, kết cấu, mô

típ… trong truyện cổ tích về người em của các quốc gia được lý giải bằng nhiều

nguyên nhân khác nhau, có thể bằng con đường giao lưu văn hóa hoặc cũng có thể

bằng sự nội sinh do chính những điều kiện xã hội lịch sử tương đồng… Không chỉ

tương đồng mà chính sự khác biệt cũng là một dấu hiệu thẩm mỹ liên quan đến đặc

điểm sinh sống, đến văn hóa, lịch sử, tôn giáo tín ngưỡng của các quốc gia hay các

vùng lãnh thổ. Phát hiện mối liên hệ trên nhiều phương diện trong kiểu truyện người

em của Việt Nam và một số quốc gia khác, giúp ta có một “cái nhìn tham chiếu” đầy

đủ, sáng tỏ về giá trị nội dung và hình thức của kiểu truyện. Có thể thấy đây là một

hướng nghiên cứu mới mẻ và đúng đắn về kiểu truyện người em, cũng là lý do thôi

thúc chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài.

1.3. Xuất phát từ thực tiễn giảng dạy, chúng tôi nhận thấy truyện cổ tích là một

trong những thể loại được đưa vào giảng dạy với số lượng tương đối lớn trong các

cấp học. Đặc biệt trong chương trình đào tạo đại học, thuộc khối kiến thức chuyên

ngành, môn văn học dân gian nói chung và thể loại cổ tích nói riêng luôn được chú

trọng. Tiếp cận một kiểu truyện độc đáo trong kho tàng cổ tích đồ sộ của dân tộc

đồng thời đặt kiểu truyện này trong sự đối sánh với những truyện cùng kiểu ở một số

quốc gia trên thế giới không đơn thuần là những “thao tác” khoa học thuần túy mà

chính là một cách tự nâng cao năng lực nghiên cứu, cảm thụ văn học và trau dồi kiến

thức phục vụ cho công tác giảng dạy môn văn học dân gian của bản thân tác giả luận

án trong trường đại học.

Từ những lý do trên, chúng tôi lựa chọn tìm hiểu đề tài: Kiểu truyện người em

trong truyện cổ tích các dân tộc Việt Nam với mong muốn tìm đến những chứng cứ

xác thực minh chứng cho sự đặc sắc của kiểu truyện. Đồng thời đi từ một vấn đề cụ

thể của truyện cổ tích, khám phá và tìm hiểu sâu sắc hơn những vấn đề khác của thể

loại cũng là một việc làm ý nghĩa và cần thiết đối với chúng tôi trong quá trình nghiên

cứu và giảng dạy văn học dân gian.

3

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Sơ lược tình hình nghiên cứu kiểu truyện người em ở nước ngoài

Nghiên cứu các vấn đề của thể loại cổ tích nói chung, nhiều nhà khoa học

thuộc các trường phái nghiên cứu khác nhau đã phát hiện ra sự tồn tại của những cốt

truyện giống nhau không chỉ trong phạm vi một quốc gia hay khu vực mà trên khắp

thế giới. Đây là cơ sở quan trọng cho việc tiếp cận truyện cổ tích từ góc độ típ và mô

típ - một xu hướng nghiên cứu tương đối phổ biến từ cuối thế kỷ XIX đến nay.

Có thể kể đến Antti Aarne - một đại biểu của trường phái Phần Lan, với công

trình Verzeichnis der Märchentypen - Danh mục các thể loại cổ tích, đăng trên FF

năm 1910 [2;tr.86]. Khảo sát một khối lượng lớn truyện cổ tích châu Âu, ông nhận ra

những cốt truyện giống nhau được lặp đi lặp lại và gọi đó là típ. Ông tiến hành lập

một danh mục các típ, mỗi típ được đặt tên, đánh số và được trình bày sơ lược trong

vài dòng ngắn gọn. Cách làm đó đã gợi ý các nhà sưu tầm và nghiên cứu truyện cổ

tích ở nhiều nước thêm vào các tuyển tập một bảng đánh số các típ theo hệ thống

Aarne. Kế thừa và phát triển lý thuyết từ A.Aarne, Stith Thompson công bố cuốn The

type of the Folktale - A Classification and Bibliography, được gọi tắt là Từ điển A-T

(1928). Công trình này được mở rộng từ bảng chú dẫn của A.Aarne, trở thành công

cụ hữu ích cho công tác nghiên cứu truyện kể dân gian. Tiếp đó xuất phát từ mối

quan tâm tới mô típ - một cấp độ chi tiết cấu thành típ, S.Thompson biên soạn công

trình Motif - index of folk - literature, A Classification of Narrative Element in Folk -

Tale, Ballads, Myths, Fables, Medieval, Romances, Exempla, Local Legends gồm 6

tập (xuất bản từ 1932 - 1936, tái bản năm 1955 -1958). Dựa trên nguồn tư liệu đa

dạng về các thể loại như truyện cổ tích, ballad, thần thoại, truyện ngụ ngôn…

S.Thompson đã lập nên một bảng phân loại các mô típ trong 23 chương từ A đến Z

như sau: chương A - các mô típ thần thoại về tạo hóa, vũ trụ, thần linh… ; chương B -

các mô típ về các con vật thần thoại; chương C - các mô típ liên quan đến điều cấm kị

hay bắt buộc; chương D - các mô típ ma thuật; chương E - các mô típ liên quan đến

cái chết, linh hồn, đầu thai; chương F - các mô típ về những điều kỳ diệu; chương G -

các mô típ về lực lượng đáng sợ như yêu tinh, phù thủy; chương H - các mô típ liên

quan đến thử thách; chương J - các mô típ liên quan đến sự khôn ngoan và ngốc

nghếch; chương K - các mô típ liên quan đến sự lừa dối, đánh lừa…; chương L - các

mô típ về sự đảo ngược của vận mệnh; chương M - các mô típ liên quan đến vệc phán

xử, mặc cả, hứa hẹn…; chương N - các mô típ về sự may rủi và số phận; chương P -

4

các mô típ về hệ thống xã hội, luật pháp…; chương Q - các mô típ về thưởng và phạt;

chương R - các mô típ bị bắt và bỏ trốn; chương S: các mô típ về sự độc ác; chương T

- các mô típ liên quan đến giới tính; chương U - các mô típ có khuynh hướng thuyết

giáo (trong truyện ngụ ngôn); chương V - các mô típ liên quan đến tôn giáo; chương

W - các mô típ miêu tả tính cách nhân vật; chương X - các mô típ hài hước; chương Z

- hỗn hợp các mô típ. Trong khung phân loại của S. Thompson xuất hiện khá nhiều

típ truyện về người em, chẳng hạn típ 400 - The man on a quest for his lost wife, típ

552A - The girl who married with animal, típ 554 - The greatful animals, típ 570 -

The Rabbit-herd, típ 707 - The birds of truth, típ 550 - Search for the golden birds, típ

551 - The sons on a quest for a wonderful remedy for their father, típ 545 - The cats

castle, típ 780 - The singing bone,…

Nghiên cứu truyện cổ tích về người em, đáng chú ý nhất là công trình nổi tiếng

Nhân vật truyện cổ tích hoang đường xuất xứ của hình tượng (1958) của E.M.

Mêlêtinxki. Bàn về Nguồn gốc của truyện cổ tích về người em và vai trò của nó trong

việc hình thành truyện anh hùng ca thần thoại [63;tr.90-207], E.M.Mêlêtinxki đã phân

tích cơ sở làm nảy sinh truyện cổ tích về người em và khẳng định: “Việc lý tưởng hoá

người em trong truyện cổ tích thần thoại là một hiện tượng xã hội. Đó là một sự biểu

hiện riêng biệt... khuynh hướng dân chủ nhằm đối lập lại tình trạng bất công đã xuất

hiện trong thời kỳ tan rã của chế độ thị tộc”.

Trước đó, theo tổng kết của E.M.Mêlêtinxki, vấn đề lý tưởng hóa người em

không được đặt ra trong nghiên cứu của một số trường phái văn học. Trường phái

thần thoại chỉ coi “người con trai út hay người con gái út trong truyện cổ tích như

những buổi bình minh ban mai che khuất các vì sao đêm là các anh hay các chị của

mình. Họ không có ý muốn giải thích việc lý tưởng hóa người em” hay trường phái

vay mượn cũng “tỏ ra thờ ơ với vấn đề này”. Còn với một đại diện của trường phái

Phần Lan là V.Anđerson, ông cũng chỉ ra sự hạn chế trong luận điểm của V.Anđerson

và quả quyết: “Anđerson còn lâu mới nhìn thấy ý nghĩa xã hội trong chủ đề người

em”. E.M.Mêlêtinxki cho rằng trường phái nhân chủng học là trường phái đầu tiên đề

cập đến vấn đề lý tưởng hóa người em. Ông đặc biệt chú ý tới các tài liệu nhân chủng

học nói về phong tục minôrat như Eltôn với Nguồn gốc lịch sử nước Anh, Macskallôt

với The childhood of fiction, Phreder với Truyện dân gian trong lời di huấn của

Vetkhôn…

Trên cơ sở đó, nhà nghiên cứu nhận định: Nhân vật người em trở thành trung

tâm của việc hình thành và phát triển của đề tài truyện cổ tích thần kì ở các dân tộc đã

5

trải qua quá trình tan rã của chế độ thị tộc phụ hệ, quá trình tan rã của công xã gia

đình và sở hữu công xã. Trong quá trình tan rã ấy, người anh thường hành động như

những kẻ chiếm đoạt sở hữu công xã, còn người em trở thành khốn khổ. Ông lý giải

hiện tượng này bằng những lập luận thuyết phục: “Với việc tăng cường vai trò gia

đình trong sản xuất xã hội chế độ mẫu hệ bắt đầu có chiều hướng tan rã, người đàn

ông trở thành chủ gia đình. Người đàn ông đã được coi là kẻ thừa kế ngay trước lúc

chuyển hoàn toàn việc tính họ hàng theo bên cha”.

Việc tách ra khỏi gia đình lớn để ở riêng của các cá nhân, kéo theo việc phân

chia gia tài với mục đích đảm bảo quyền lợi của bản thân đã tạo điều kiện thuận lợi

cho việc phát sinh chế độ minôrat (đứng về phía người em) và chế độ maiôrat (đứng

về phía người anh) trong việc phân chia tài sản. Đầu tiên “bên cạnh các người con trai

của các em gái, người con trai út dần dần cũng được coi là người thừa kế di sản. Việc

tranh chấp di sản của người con trai út với các con cái của người em gái cha đã báo

trước sự chiến thắng của chế độ tư hữu gia đình đối với chế độ sở hữu họ hàng”. Về

sau cùng với sự phát triển ngày càng mạnh mẽ của hình thái gia đình phụ hệ, người

anh cả được đưa lên vị trí hàng đầu, chỉ sau người cha. Khi tách ra ở riêng, phần tài

sản mà họ được chia trở thành tài sản tư hữu thực sự. Sự thống nhất kinh tế của gia

đình lớn đã bị phá vỡ. Khi phân chia khối tài sản chung, những người con lớn thường

lợi dụng nguyên tắc gia trưởng để chiếm phần hơn, đặc biệt là sau khi cha mẹ mất đi.

Có thể nói phong tục maiôrat đã thể hiện sự bất bình đẳng trong việc khẳng định

quyền thừa kế tài sản của các thành viên trong cùng một gia đình đồng thời biến

người em thành con người khốn khổ chịu nhiều bất hạnh thua thiệt nhất. Lúc này sự

phân biệt trưởng thứ đã khá rõ ràng. Anh trở thành chủ - kẻ thống trị còn em là kẻ đi

ở, làm thuê. Đi vào truyện cổ tích, người em giống như người mồ côi, người con

riêng… trở thành nhân bật bất hạnh. Và “những hạng người bị thất thế, bị thiệt thòi

kể trên xuất hiện ngày càng đông với sự phát triển của chế độ tư hữu, với sự phân hóa

giai cấp ngày càng sâu sắc trong xã hội. Những hạng người ấy, là nguồn gốc của

những nhân vật truyện cổ tích…”. Phân tích của E.M.Mêlêtinxki mang tính lý luận

sâu sắc, cho chúng tôi hình dung tương đối đầy đủ về nguồn gốc hình thành kiểu

truyện người em cũng như hình tượng nhân vật trung tâm - người em út.

Thuyết minh cho những vấn đề thi pháp truyện cổ tích thần kì, trong tập giáo

trình Sáng tác thơ ca dân gian Nga, tập 1 (xuất bản tại Liên Xô năm 1978, giới thiệu

ở Việt Nam năm 1983) A.M.Nôvicôva bàn về xung đột xã hội trong truyện cổ tích

thần kì, cũng chú ý đến nguyên nhân làm nảy sinh kiểu truyện người em. Theo đó:

6

“Thời kỳ tan rã của chế độ công xã nguyên thủy được đánh dấu bởi sự xuất hiện chế

độ sở hữu tư nhân nó là nguyên nhân của sự khẳng định quyền con trưởng và phá vỡ

sự bình đẳng về vật chất và tinh thần. Quá trình tan rã của thị tộc được phản ánh trong

truyện cổ tích dưới dạng sự tan rã của gia đình. Truyện cổ tích kể về sự thù địch giữa

anh em với nhau về quyền thừa kế…” đồng thời nhà nghiên cứu cũng nhận thấy kiểu

truyện người em “có trong truyện cổ tích các dân tộc trên toàn thế giới… chốt chặt

vào chủ đề người em út là một chuỗi những mô típ ổn định: việc chia gia tài không

công bằng, thắng lợi của người em trong cuộc đua tranh, sự nham hiểm và ganh ghét

của người anh” [66;tr.291]. Tác giả xác định truyện cổ tích về người em ở Nga được

phân thành hai nhóm. Nhóm thứ nhất gồm những biến thể của chủ đề chia gia tài

không công bằng. Nhóm thứ hai, người em thường phải đối diện với sự phản trắc của

người anh. Tác giả còn liên hệ: “có tính chất song trùng, gần gũi với các truyện cổ

tích về người con trai út là các truyện cổ tích về người con gái út… Cơ sở xung đột

của các truyện cổ tích thuộc nhóm này là lòng ganh ghét của các người chị. Mô típ

chính của các truyện về người con gái út là mô típ kết hôn với con thú thần kì”

[66,tr.293]. Bước đầu khảo sát tư liệu về kiểu truyện người em, chúng tôi cũng thấy rõ

những dấu hiệu này trong truyện cổ tích Việt Nam.

2.2. Tình hình nghiên cứu kiểu truyện người em ở Việt Nam

Mang trong mình những đặc điểm tương đồng và khác biệt về cả nội dung và

hình thức so với các kiểu truyện, kiểu truyện người em với nhân vật trung tâm là

người em út cũng từng bước thu hút được sự chú ý của các nhà folklore.

2.2.1. Nhìn lại lịch sử nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy một vài khía cạnh nổi

bật thuộc kiểu truyện người em như nguồn gốc nảy sinh, phương thức biểu hiện, ý

nghĩa phản ánh, đặc điểm hình tượng... đã được các nhà nghiên cứu đề cập rải rác

trong một số giáo trình, tạp chí chuyên ngành.

Năm 1973, Đinh Gia Khánh trong giáo trình Văn học dân gian tập II (in lại

trong Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Giáo dục, 1998) đã nhận ra nét bản chất

trong nghệ thuật của truyện cổ tích khi cho rằng: “truyện cổ tích phản ánh cuộc

sống với những mâu thuẫn của nó, phản ánh những con người với những sự việc

khác nhau do hoàn cảnh, do thành phần giai cấp tạo nên. Để phục vụ cho mục đích

phản ánh đó, truyện cổ tích thường đưa ra những tình thế tương phản” và “cũng để

biểu hiện được những mâu thuẫn và phức tạp của cuộc sống, truyện cổ tích hay sử

dụng sự nhắc lại như là một phương pháp nghệ thuật. Sự nhắc lại có tác dụng khác

7

nhau” [45;tr.341]. Để minh chứng, tác giả dẫn ví dụ truyện Phượng hoàng và cây khế

- một truyện cổ tích tiêu biểu trong kiểu truyện người em. Ông phân tích sự tương

phản giữa hai nhân vật bằng cách chỉ ra sự đối lập về hoàn cảnh và tính cách giữa

họ: người em nghèo nhưng không thiết tha đến của cải còn người anh giàu nhưng

lại tham lam. Được đặt trong hoàn cảnh như nhau: cả hai cùng bắt gặp chim đến ăn

khế, cùng được chim đưa ra đảo lấy vàng nhưng một đằng giả dối, tham lam, một

đằng thật thà, trung hậu nên dẫn tới cách họ xử lý hoàn cảnh khác nhau. Như vậy sự

nhắc lại ở đây rõ ràng có tác dụng nêu bật tâm lý của nhân vật này bằng cách đối

chiếu với tâm lý của nhân vật kia. Tuy chỉ dẫn ra một trường hợp nhưng có thể thấy

đây là công thức chung của kiểu truyện.

Từ năm 1974 đến năm 1989, trong hơn 15 năm, diện mạo của kiểu truyện

người em được phác họa có phần rõ nét hơn. Cao Huy Đỉnh trong Tìm hiểu tiến trình

văn học dân gian Việt Nam (1974) nói đến: “Một kiểu truyện cổ tích phổ biến về

người em hiền lành, chăm chỉ lao động nhất định sẽ được hưởng hạnh phúc đối lập

với người anh độc ác, gian tham nhất định phải đền tội…” đồng thời chỉ ra đặc tính

của các nhân vật đối lập: “Thường thường, người anh (chị) cả bao giờ cũng lười

biếng, độc ác, tham lam. Còn người em, nhất là em út (trai hay gái) bao giờ cũng hiền

lành, thật thà, ngoan ngoãn và dũng cảm. Mọi liên hệ ruột thịt đã bị phá vỡ hoàn toàn

vì những tính xấu đó của người anh (chị) cả. Nhân dân muốn xây dựng lại những tình

cảm tự nhiên đó - đã mất từ khi có chế độ tư hữu - bằng cách lý tưởng hóa người em

út hay cô gái út” [24;tr.62]. Trong mục Đặc điểm truyện cổ tích Việt Nam in cuối tập V

- Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (1982), nhà nghiên cứu Nguyễn Đổng Chi nhận

định: một trong những đối tượng mà truyện cổ tích bênh vực chính là người em và

những vấn đề phức tạp nhưng lại phổ biến thuộc phạm vi gia đình như mâu thuẫn

quyền lợi anh - em “còn thấy lặp đi lặp lại nhiều lần” [121;tr.461]. Khi tham gia biên

soạn Từ điển văn học, tập 1 (1983) tác giả Chu Xuân Diên trong mục Cây khế cũng

nói đến số phận người em út trong mối quan hệ xung đột với người anh cả, coi đây là

“loại xung đột gia đình nảy sinh khi công xã thị tộc mẫu hệ tan rã, chế độ gia đình

phụ hệ và gia đình riêng ra đời làm cơ sở cho sự hình thành quyền anh cả trong lĩnh

vực thừa kế tài sản” [14;tr.112]. Võ Quang Nhơn với Văn học dân gian các dân tộc ít

người Việt Nam (1983, in lại trong Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Giáo dục, 1998)

đã dành tới hơn một trang phân tích nguồn gốc, sự hình thành của “loại truyện về các

nhân vật bất hạnh”. Ông cho rằng: “Cùng với sự giải thể của gia đình lớn về mặt xã

hội, xuất hiện sự tích luỹ tài sản tư hữu theo từng gia đình riêng lẻ. Cơ sở xã hội và

8

kinh tế sâu xa ấy tạo điều kiện cho sự xuất hiện một loạt truyện dân gian khá phổ biến

ở các dân tộc ít người. Đó là truyện về các nhân vật như người em út, người con

riêng” và phỏng đoán “có thể hạt nhân đầu tiên, đơn giản nhất của loại truyện về

người mồ côi là kiểu truyện về những người anh em mồ côi… Trong những truyện

này, ban đầu hai anh em ăn ở hòa thuận với nhau thương yêu đùm bọc nhau. Nhưng

về sau, hoặc do nhân vật thứ ba trong gia đình nhỏ là người chị dâu xúi giục, xúc

xiểm, hoặc do lòng tham của người anh mà người em bị ruồng rẫy, xua đuổi ra khỏi

cuộc sống êm ấm của gia đình nhỏ… Một điều đã trở thành quy luật, là các tác giả

dân gian xây dựng truyện thường tập trung những nét tốt đẹp để ca ngợi phẩm chất

cao quý của người em. Đó là những con người cần cù lao động, trung hậu, thực thà,

tốt bụng. Vì vậy họ được lực lượng từ thiện giúp đỡ” [45;tr.627]. Nguyễn Ngọc

Thường trong bài báo Về mối quan hệ giữa motip và cốt truyện (1987) đã phát hiện ra

sự khác biệt giữa hai dạng truyện chứa đựng “mô típ anh - em”. Dạng thứ nhất: “anh

em tình nghĩa thủy chung, do anh lấy vợ mà nảy sinh mâu thuẫn bộ ba. Truyện kết

thúc bi thảm nhưng nặng tình nặng nghĩa”. Dạng thứ hai: “tố cáo thái độ tham lam,

độc ác của người anh và chị dâu đối với em: người em bị anh chiếm hết tài sản để lại,

em chỉ được một vật ít giá trị (cây khế, con dao). Người em nhờ cần cù, nhân đạo

cộng với thế lực thần linh trở nên giàu có, còn người anh tham lam bị trừng trị”. Tác

giả lý giải thêm: “mâu thuẫn ấy là xung đột giữa thành viên trưởng với thành viên thứ

trong gia đình (thị tộc). Đó là xung đột quyền lợi giữa người bóc lột với người bị bóc

lột mà tác giả truyện cổ tích đứng về phía những người bất hạnh” [94].

Năm 1995, với bài viết Hướng dẫn tìm hiểu truyện “Cây khế” tác giả Đỗ Bình

Trị cũng khẳng định: “Cơ sở xã hội - lịch sử của nhân vật người em út và xung đột

anh em trong truyện cổ tích là sự xuất hiện và tồn tại quyền thừa kế tài sản của con

trưởng (maiôrat) cùng với gia đình phụ quyền và chế độ tư hữu”. Về kết cấu của

truyện, ông coi đây thuộc dạng kết cấu đồng quy: “Theo dạng kết cấu này, hai nhân

vật, đối lập hoàn toàn về phẩm chất, cùng gặp một hoàn cảnh y như nhau, nhưng xử

sự khác hẳn nhau về phẩm chất, cuối cùng đi đến những chung cục trái ngược nhau”

[77;tr.216].

Năm 1998, trong công trình Thạch Sanh và kiểu truyện dũng sỹ trong truyện

cổ Việt Nam và Đông Nam Á, tác giả Nguyễn Bích Hà có liên hệ đến kiểu truyện

người em và đưa ra nhận xét: “Những người anh hoặc người chị luôn luôn được đặt

trong cùng một thử thách với người em. Qua thử thách mà họ bộc lộ sự khác hẳn

nhau về tính cách, đạo đức, tài năng… Người em luôn nhường nhịn, độ lượng còn

9

người anh tham lam, độc ác, ích kỷ… Kết thúc truyện người anh hoặc chị có chết

cũng không bao giờ do chính người em trả thù. Theo nguyên tắc kết cấu của kiểu

truyện này thì người em dù có bị anh chị hành hạ đến đâu chăng nữa thì cũng tha

bổng cho người anh hay chị hoặc giúp họ khi có dịp” [33;tr.137]. Tuy nhiên, mở rộng

tư liệu khảo sát chúng tôi thấy xuất hiện sự trả thù trực tiếp của người em đối với anh,

dù tỉ lệ không nhiều.

Năm 1999, trên Tạp chí Văn hoá dân gian, số 2, Chu Xuân Diên có bài viết Về

cái chết của mẹ con người dì ghẻ trong truyện “Tấm Cám” (in lại trong Văn hoá dân

gian mấy vấn đề phương pháp luận và nghiên cứu thể loại). Ở mục IV, khi nói về “sự

bắt chước không thành công” trong truyện Tấm Cám, tác giả có liên hệ đến kiểu

truyện người em: “Trong truyện cổ tích mô típ sự bắt chước không thành công được

dùng phổ biến trong các chủ đề xung đột anh em, chị em. Trong loại truyện phân chia

tài sản không công bằng khá phổ biến trong nhiều dân tộc ở Đông Nam Á (kể cả Nam

Trung Quốc vốn thuộc khu vực văn hóa Đông Nam Á tiền sử) nhân vật người anh

ghen ghét muốn trở nên giàu có như người em, đã bắt chước không thành công những

điều người em đã từng làm một cách thành công”. Theo tác giả: “sở dĩ như vậy là do

lòng tham của người anh, hoặc do không làm đúng theo lời chỉ bảo “thiêng liêng” (lời

dặn của thần chẳng hạn) hoặc đối xử thô lỗ với kẻ giúp sức có phép thần (như con

chim thần chẳng hạn)... Như vậy trong mô típ sự bắt chước không thành công của

truyện cổ tích, ta thấy có sự nhấn mạnh vào yếu tố đạo đức” [15;tr.519]. Đây là một

trong những gợi ý giúp chúng tôi nhìn nhận đầy đủ hơn ý nghĩa phản ánh của mô típ

“bắt chước không thành công” - một mô típ rất đặc trưng trong kiểu truyện người em.

Năm 2002, trong Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian

(tái bản lần thứ nhất) Đỗ Bình Trị khái quát: “xung đột xã hội trong truyện cổ tích,

đặc biệt trong truyện cổ tích thần kì, thường diễn ra trong phạm vi những quan hệ gia

đình. Ta hiểu vì sao nhân vật bất hạnh luôn luôn là những thành viên lép vế nhất

trong gia đình gia trưởng ngày xưa: người em út, người con riêng” [96;tr.13]. Đồng

quan điểm, nhóm tác giả Phạm Thu Yến, Lê Trường Phát, Nguyễn Bích Hà khi biên

soạn Giáo trình văn học dân gian (dành cho hệ đào tạo từ xa) cũng chỉ rõ: “Nhóm

truyện người em là nhóm truyện mà mâu thuẫn và đấu tranh xã hội được ẩn dưới

quan hệ giữa những người anh (hay chị) với người em út, em nuôi trong gia đình. Sự

đối lập của họ hầu như không được trình bày trực diện, thường được giải thích bằng

sự đối xử không công bằng giữa các thành viên trong gia đình” [107;tr.73].

Tháng 5/2008, trên tạp chí Văn học và Ngôn ngữ, tác giả Phan Xuân Viện có

10

bài viết: Trình giảng tác phẩm văn học dân gian với hiện tượng vượt khung/giao

thoa. Đặt vấn đề về hiện tượng vượt khung/giao thoa giữa các thể loại, tiểu loại, tác

giả phân tích sự giao thoa giữa tiểu loại “cổ tích thần kì” và “cổ tích thế tục” qua một

số truyện cổ tích về người em út, tác giả đã xác định được các yếu tố thi pháp nổi bật

của kiểu truyện: kết cấu, đề tài - cốt truyện, hệ thống nhân vật… đồng thời xác lập

một số mô típ phổ biến như: mô típ nhân vật trợ thủ thần kì, mô típ bắt chước không

thành công [104].

Sự nhìn nhận và đánh giá khách quan về kiểu truyện người em như trên, bước

đầu đã chứng tỏ sự chú ý của các nhà nghiên cứu trong nước đối với kiểu truyện. Tuy

nhiên các ý kiến nhìn chung còn khá sơ lược, thiên về giới thuyết, khái quát mà chưa

có sự phân tích kỹ lưỡng.

2.2.2. Trong khoảng chục năm trở lại đây, những vấn đề cụ thể của kiểu

truyện người em như nhân vật, cốt truyện, mô típ… trở thành đối tượng nghiên cứu

chính, được khai thác có hệ thống và toàn diện hơn trong một số khóa luận tốt

nghiệp, luận văn thạc sỹ ở các cơ sở đào tạo trong nước.

Năm 2002, đề tài Kiểu nhân vật người em trong truyện cổ tích các dân tộc

Việt Nam, được Nguyễn Thị Huyền Hậu khai thác trong khóa luận tốt nghiệp trường

Đại học Sư phạm Hà Nội. Theo tác giả, khái niệm “người em” không nằm trong thi

pháp thể loại mà biểu hiện trong nội dung và quan hệ của con người cụ thể: “Là

nhân vật văn học, nó mang tính loại hình, biểu tượng trước khi mang giá trị phản

ánh và giá trị nghệ thuật: có anh có chị thì nhân vật được gọi là em. Hoàn cảnh,

quan hệ của anh, chị với em ở mỗi gia đình là rất khác nhau và phản ánh vào trong

văn chương cũng muôn màu muôn vẻ như vậy”. Từ đó tác giả xác định một số dạng

quan hệ anh chị em thường gặp trong truyện cổ dân gian, như dạng “anh (chị) em

xung đột gay gắt về quyền lợi, trong đó người em đại diện cho chính nghĩa, còn

phía anh (chị) là kẻ ác, phi nghĩa… Đây là mô hình quan hệ cho ta hình tượng xã

hội đậm nét hơn ở một giai đoạn mà đời sống đã phát triển tới trình độ khá cao về

vật chất lẫn tinh thần”. Bằng việc khảo sát 45 truyện cổ tích, tác giả khóa luận đã có

những phát hiện về đặc điểm nhân vật người em, sự phát triển của hình tượng nhân

vật trong kết cấu tác phẩm đồng thời chỉ ra ý nghĩa của kiểu nhân vật này trong

truyện cổ tích các dân tộc.

Năm 2003, kiểu truyện người em được triển khai trong khóa luận tốt nghiệp

trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 - Tìm hiểu kiểu truyện người em út trong truyện cổ