Kế toán môi trường tại các doanh nghiệp khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Bình Định

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH

HỌC VIỆN TÀI CHÍNH

NGUYỄN THỊ KIM TUYẾN

KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC DOANH NGHIỆP KHAI THÁC

KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH ĐỊNH

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

HÀ NỘI – 2020

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH

HỌC VIỆN TÀI CHÍNH

NGUYỄN THỊ KIM TUYẾN

KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC DOANH NGHIỆP KHAI THÁC

KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH ĐỊNH

Chuyên ngành: Kế toán

Mã số: 9.34.03.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Người hướng dẫn khoa học:

PGS.TS Nguyễn Phú Giang

TS. Lê Thị Diệu Linh

HÀ NỘI - 2020

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của bản thân tôi dưới sự

hướng dẫn của tập thể người hướng dẫn khoa học. Tất cả số liệu trong luận án là trung

thực và chưa được ai công bố trước đó trừ một số bài báo đăng tạp chí được rút trích

từ nội dung luận án. Tất cả các nghiên cứu trước được kế thừa trong luận án tôi đều

ghi rõ nguồn trích dẫn và trình bày trong danh mục tài liệu tham khảo.

Nghiên cứu sinh

Nguyễn Thị Kim Tuyến

LỜI CẢM ƠN

Quá trình thực hiện luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ nhiệt tình

từ tập thể người hướng dẫn khoa học, các thầy cô khoa Kế toán, chuyên viên khoa

Sau đại học tại Học viện Tài chính, đồng nghiệp khoa Kinh tế & Kế toán tại Đại học

Quy Nhơn, các chuyên gia tại các tổ chức đào tạo cũng như các doanh nghiệp khai

thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Bình Định và gia đình.

Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn sâu sắc đến PGT.TS. Nguyễn Phú Giang

và TS. Lê Thị Diệu Linh đã tận tình hướng dẫn và tạo điều kiện thuận lợi tối đa cho

nghiên cứu sinh ở xa như tôi trong suốt quá trình nghiên cứu.

Tôi xin chân thành cảm ơn đến các thầy cô khoa Kế toán tại Học viện Tài

chính đã truyền đạt những kiến thức, kinh nghiệm và đóng góp quý báu giúp tôi hoàn

thiện luận án. Ngoài ra, tôi xin chân thành cảm ơn các anh chị chuyên viên khoa Sau

Đại học tại Học viện Tài chính đã hỗ trợ, giúp đỡ tôi về thủ tục, quy trình thực hiện

luận án.

Tôi xin chân thành cảm ơn các chuyên gia từ các trường đại học, giám đốc,

phó giám đốc, kế toán trưởng và kế toán viên tại các DN khai thác khoáng sản tỉnh

Bình Định đã hỗ trợ tôi về dữ liệu nghiên cứu trong luận án.

Tôi xin chân thành cảm ơn Ban chủ nhiệm Khoa Kinh tế & Kế toán tại Đại

học Quy Nhơn đã tạo điều kiện thuận lợi trong giảng dạy, nghiên cứu để tôi thực hiện

luận án đúng tiến độ.

Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình và bạn bè đã luôn động viên tôi trong quá

trình học tập và thực hiện luận án.

Nghiên cứu sinh

Nguyễn Thị Kim Tuyến

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN...................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN........................................................................................................... ii

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT............................................................................... x

DANH MỤC BẢNG BIỂU................................................................................... xiv

DANH MỤC HÌNH VẼ......................................................................................... xv

DANH MỤC PHỤ LỤC ....................................................................................... xvi

MỞ ĐẦU................................................................................................................... 1

1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI...................................................................... 1

2. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU............................................................................ 3

2.1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG................ 3

2.1.1 Các nghiên cứu về kế toán môi trường trên thế giới................................. 3

2.1.1.1 Các nghiên cứu về ghi nhận thông tin kế toán môi trường trên thế giới

........................................................................................................................ 4

2.1.1.2 Các nghiên cứu về xử lý, phân tích thông tin kế toán môi trường trên

thế giới ........................................................................................................... 5

2.1.1.3 Các nghiên cứu về cung cấp thông tin kế toán môi trường trên thế giới

........................................................................................................................ 7

2.1.2 Các nghiên cứu về kế toán môi trường tại Việt Nam ............................. 10

2.1.2.1 Các nghiên cứu về ghi nhận thông tin kế toán môi trường tại Việt Nam

...................................................................................................................... 10

2.1.2.2 Các nghiên cứu về xử lý, phân tích thông tin kế toán môi trường tại

Việt Nam...................................................................................................... 10

2.1.2.3 Các nghiên cứu về cung cấp thông tin kế toán môi trường tại Việt Nam

...................................................................................................................... 11

2.2 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THỰC

HIỆN KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG.................................................................... 12

2.2.1 Các nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán môi trường

trên thế giới ...................................................................................................... 12

2.2.1.1 Các nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán tài chính

môi trường.................................................................................................... 12

2.2.1.2 Các nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán quản trị

môi trường.................................................................................................... 14

2.2.2 Các nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán môi trường

tại Việt Nam..................................................................................................... 16

2.2.2.1 Các nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán tài chính

môi trường.................................................................................................... 16

2.2.2.2 Các nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện kế toán quản trị

môi trường.................................................................................................... 17

2.3 KHOẢNG TRỐNG NGHIÊN CỨU .......................................................... 18

2.4 ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU ................................................................. 19

3. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU VÀ CÂU HỎI NGHIÊN CỨU.......................... 20

3.1 MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU........................................................................ 20

3.2 CÂU HỎI NGHIÊN CỨU........................................................................... 20

4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ................................................. 21

5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU và quy trình nghiên cứu........................... 21

5.1 NGHIÊN CỨU ĐỊNH TÍNH....................................................................... 21

5.1.1 Phương pháp phỏng vấn chuyên gia ....................................................... 21

5.1.1.1 Mẫu chuyên gia................................................................................ 22

5.1.1.2 Thiết kế phiếu phỏng vấn chuyên gia .............................................. 22

5.1.2 Phương pháp phỏng vấn sâu nhà quản trị............................................... 23

5.1.2.1 Mẫu nhà quản trị .............................................................................. 24

5.1.2.2 Thiết kế phiếu phỏng vấn nhà quản trị............................................. 24

5.2 NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƯỢNG.................................................................. 25

5.2.1 Thiết kế phiếu khảo sát ........................................................................... 25

5.2.2 Mẫu nghiên cứu ...................................................................................... 25

5.2.2.1 Kích thước mẫu nghiên cứu............................................................. 25

5.2.2.2 Phương pháp chọn mẫu nghiên cứu................................................. 26

5.2.2.3 Phương pháp thu thập mẫu nghiên cứu............................................ 27

5.2.3 Phương pháp phân tích ........................................................................... 27

5.2.3.1 Phân tích thống kê mô tả.................................................................. 27

5.2.3.2 Kiểm định độ tin cậy thang đo......................................................... 28

5.2.3.3 Phân tích nhân tố khám phá (EFA).................................................. 28

5.2.3.4 Phân tích hồi quy tuyến tính đa biến................................................ 29

5.2.3.5 Phân tích sự khác biệt (ANOVA một chiều) ................................... 29

5.3 QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU ..................................................................... 29

6. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI.............................. 30

6.1 Ý NGHĨA KHOA HỌC............................................................................... 30

6.2 Ý NGHĨA THỰC TIỄN .............................................................................. 30

7. KẾT CẤU ĐỀ TÀI............................................................................................. 31

CHƯƠNG 1 : CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG TRONG

DOANH NGHIỆP.................................................................................................. 32

1.1 TỔNG QUAN VỀ KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG......................................... 32

1.1.1 Lịch sử hình thành và phát triển kế toán môi trường.............................. 32

1.1.2 Bản chất kế toán môi trường................................................................... 34

1.1.3 Chức năng kế toán môi trường................................................................ 39

1.1.4 Vai trò kế toán môi trường...................................................................... 40

1.1.5 Nội dung kế toán môi trường.................................................................. 40

1.2 GHI NHẬN THÔNG TIN KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG ........................... 42

1.2.1 Ghi nhận thông tin kế toán tài chính môi trường.................................... 42

1.2.2 Ghi nhận thông tin kế toán quản trị môi trường ..................................... 51

1.3 XỬ LÝ, PHÂN TÍCH THÔNG TIN KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG........... 53

1.3.1 Xử lý, phân tích thông tin kế toán tài chính môi trường......................... 53

1.3.2 Xử lý, phân tích thông tin kế toán quản trị môi trường .......................... 56

1.4 CUNG CẤP THÔNG TIN KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG........................... 60

1.4.1 Cung cấp thông tin kế toán tài chính môi trường ................................ 60

1.4.2 Cung cấp thông tin kế toán quản trị môi trường ..................................... 68

1.5 LÝ THUYẾT NỀN ...................................................................................... 68

1.5.1 Lý thuyết hợp pháp ................................................................................. 69

1.5.2 Lý thuyết các bên liên quan .................................................................... 70

1.5.3 Lý thuyết thể chế..................................................................................... 71

1.5.4 Lý thuyết bất định ................................................................................... 72

1.5.5 Lý thuyết đại diện ................................................................................... 74

1.5.6 Lý thuyết tín hiệu.................................................................................... 75

1.6 KINH NGHIỆM VỀ KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG CỦA MỘT SỐ QUỐC

GIA TRÊN THẾ GIỚI VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM 76

1.6.1 Kế toán môi trường tại Nhật Bản............................................................ 76

1.6.2 Kế toán môi trường tại Hàn Quốc........................................................... 78

1.6.3 Kế toán môi trường tại Hoa Kỳ .............................................................. 79

1.6.4 Kế toán môi trường tại Úc ...................................................................... 80

1.6.5 Bài học kinh nghiệm KTMT cho Việt Nam ........................................... 81

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .................................................................................. 83

CHƯƠNG 2 : THỰC TRẠNG KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC DOANH

NGHIỆP KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH ĐỊNH

.................................................................................................................................. 84

2.1 TỔNG QUAN VỀ NGÀNH KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA

BÀN TỈNH BÌNH ĐỊNH ................................................................................... 84

2.1.1 Giới thiệu về khoáng sản và ngành khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh

Bình Định......................................................................................................... 84

2.1.2 Những đặc điểm của doanh nghiệp khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh

Bình Định ảnh hưởng đến kế toán môi trường ................................................ 85

2.2 THỰC TRẠNG KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC DOANH NGHIỆP

KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH ĐỊNH .......... 89

2.2.1 Mô tả mẫu nghiên cứu ............................................................................ 89

2.2.2 Nghiên cứu định tính về thực hiện KTMT và các nhân tố ảnh hưởng đến

thực hiện KTMT tại các doanh nghiệp khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh

Bình Định......................................................................................................... 92

2.2.2.1 Thực hiện KTMT tại các doanh nghiệp khai thác khoáng sản trên địa

bàn tỉnh Bình Định qua nghiên cứu định tính.............................................. 92

2.2.2.2 Các nhân tố ảnh hưởng đến thực hiện KTMT tại các doanh nghiệp

khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Bình Định qua nghiên cứu định tính

.................................................................................................................... 101

2.2.3 Nghiên cứu định lượng về thực hiện KTMT và các nhân tố ảnh hưởng đến

thực hiện KTMT tại các doanh nghiệp khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh

Bình Định....................................................................................................... 106

2.2.3.1 Giả thuyết nghiên cứu.................................................................... 106

2.2.3.2 Mô hình nghiên cứu ....................................................................... 113

2.2.3.3 Nghiên cứu định lượng về thực hiện KTMT tại các doanh nghiệp khai

thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Bình Định............................................. 117

2.2.3.4 Nghiên cứu định lượng về nhân tố ảnh hưởng đến kế toán môi trường

tại các doanh nghiệp khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Bình Định... 117

2.3 ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG VỀ KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC

DOANH NGHIỆP KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH

BÌNH ĐỊNH...................................................................................................... 128

2.3.1 Ưu điểm ................................................................................................ 128

2.3.2 Hạn chế ................................................................................................. 129

2.3.3 Nguyên nhân của các hạn chế thực hiện kế toán môi trường tại các doanh

nghiệp khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Bình Định ............................. 130

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ................................................................................ 132

CHƯƠNG 3 : CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG TẠI

CÁC DOANH NGHIỆP KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH

BÌNH ĐỊNH.......................................................................................................... 133

3.1 ĐỊNH HƯỚNG BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG VÀ PHÁT TRIỂN NGÀNH

KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH ĐỊNH ........ 133

3.2 QUAN ĐIỂM HOÀN THIỆN KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC

DOANH NGHIỆP KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH

BÌNH ĐỊNH...................................................................................................... 134

3.3 CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC

DOANH NGHIỆP KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH

BÌNH ĐỊNH...................................................................................................... 137

3.3.1. Điều kiện thực hiện giải pháp ............................................................. 137

3.3.2 Hoàn thiện về ghi nhận thông tin kế toán môi trường .......................... 139

3.3.2.1 Hoàn thiện về ghi nhận thông tin kế toán tài chính môi trường .... 139

3.3.2.2 Hoàn thiện về ghi nhận thông tin kế toán quản trị môi trường...... 141

3.3.3 Hoàn thiện về xử lý thông tin kế toán môi trường................................ 143

3.3.3.1 Hoàn thiện về xử lý thông tin kế toán tài chính môi trường.......... 143

3.3.3.2 Hoàn thiện về xử lý, phân tích thông tin kế toán quản trị môi trường

.................................................................................................................... 145

3.3.4 Hoàn thiện về báo cáo, cung cấp thông tin kế toán môi trường ........... 157

3.3.4.1 Hoàn thiện về cung cấp thông tin KTTCMT................................. 157

3.3.4.2 Hoàn thiện báo cáo, cung cấp thông tin KTQTMT ....................... 163

3.4 CÁC KIẾN NGHỊ NHẰM HỖ TRỢ THỰC HIỆN KẾ TOÁN MÔI

TRƯỜNG TẠI CÁC DOANH NGHIỆP KHAI THÁC KHOÁNG SẢN TRÊN

ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH ĐỊNH......................................................................... 165

3.4.1 Kiến nghị đến các cơ quan quản lý nhà nước ....................................... 165

3.4.2 Kiến nghị đến các doanh nghiệp khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh

Bình Định....................................................................................................... 167

3.4.3 Kiến nghị đến các bên liên quan khác .................................................. 170

3.5 HẠN CHẾ NGHIÊN CỨU VÀ HƯỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP THEO172

3.5.1 Hạn chế nghiên cứu .............................................................................. 172

3.5.2 Hướng nghiên cứu tiếp theo.................................................................. 172

KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ................................................................................ 173

KẾT LUẬN CHUNG....................................................................................... 174

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ................

ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN.............................................. 175

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................ 177

PHỤ LỤC.......................................................................................................... 194

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

STT CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT ĐẦY ĐỦ

TIẾNG VIỆT

1 ALBLQ Áp lực bên liên quan

2 ALCC Áp lực cưỡng chế

3 BTNMT Bộ Tài nguyên và Môi trường

4 CPMT Chi phí môi trường

5 DDDN Đặc điểm doanh nghiệp

6 DN Doanh nghiệp

7 KTMT Kế toán môi trường

8 KTQTMT Kế toán quản trị môi trường

9 KTTCMT Kế toán tài chính môi trường

10 NHNN Ngân hàng nhà nước

11 NPTMT Nợ phải trả môi trường

12 NTNQT Nhận thức nhà quản trị

13 NVKT Nhân viên kế toán

14 QH Quốc hội

15 THKTMT Thực hiện kế toán môi trường

16 TK Tài khoản

20 TNMT Thu nhập môi trường

17 TSCĐ Tài sản cố định

18 TSMT Tài sản môi trường

19 UBND Uỷ ban nhân dân

TIẾNG ANH

20 ABC Activity Based Cost

(Chi phí dựa trên hoạt động)

21 ACCA Association of Chartered Certified Accountants

(Hội Kế toán viên công chứng Anh quốc)

22 ANOVA Analysis of Variance

(Phương pháp phân tích phương sai)

23 CAC Chief Accountant Club

(Câu lạc bộ kế toán trưởng toàn quốc)

24 CDP Carbon Disclosure Project

(Dự án công bố Cac-bon)

25 CMA Certified Management Accountant

(Chứng chỉ kế toán quản trị)

26 CSR Corporate Social Responsibility

(Trách nhiệm xã hội doanh nghiệp)

27 EPI Environmental Performance Index

(Các chỉ số hiệu quả môi trường)

28 ERP Enterprise Resource Planning

(Hệ thống hoạch định nguồn lực DN)

29 ESG Environmental, Social and corporate Governance

(Môi trường, xã hội và quản trị doanh nghiệp)

30 FASB Financial Accounting Standards Board

(Uỷ ban Chuẩn mực Kế toán Tài chính)

31 GRI Global Reporting Initiative

(Tổ chức Sáng kiến Báo cáo toàn cầu)

32 IAS International Accounting Standards

(Chuẩn mực kế toán quốc tế)

33 IFAC The International Federation of Accountants

(Liên đoàn kế toán quốc tế)

34 IFC The International Finance Corporation

(Tổ chức Tài chính quốc tế)

35 IFRIC International Financial Reporting Interpretations Committee

(Uỷ ban hướng dẫn chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế)

36 IFRS International Financial Reporting Standards

(Chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế)

37 IIRC International Integrated Reporting Council

(Hội đồng báo cáo tích hợp quốc tế)

38 IR Integrated reporting

(Báo cáo tích hợp)

39 ISO International Organization for Standardization

(Tổ chức tiêu chuẩn quốc tế)

40 ISO 14001 Hệ thống quản lý môi trường

41 JMETI Japan Ministry of Economy, Trade and Industry

(Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản)

42 JMOE Japan Ministry of the Environment

(Bộ Môi trường Nhật Bản)

43 KAI Korea Accounting Institute

(Viện Kế toán Hàn Quốc)

44 KMOCIE Korean Ministry of Commerce, Industry, and Energy

(Bộ Thương mại, Công nghiệp và Năng lượng Hàn Quốc)

45 KMOE Korea Ministry of the Environment

(Bộ Môi trường Hàn Quốc)

46 LCC Life Cycle Cost

(Chi phí chu kỳ sống)

47 MFCA Material Flow Cost Accounting

(Kế toán chi phí dòng vật liệu)

48 RBV Resource-Based View

(Quan điểm dựa trên nguồn lực)

49 SBSC Sustainability Balanced Scorecard

(Thẻ điểm cân bằng bền vững)

50 SEC The Securities and Exchange Commission

(Uỷ ban Chứng khoán và Hối đoái Hoa Kỳ)

51 SEEA System of Environmental Economic Accounting

(Hệ thống kế toán Kinh tế và Môi trường)

52 TCA Total cost accounting

(Đánh giá tổng chi phí)

53 UN The United Nations

(Liên Hợp Quốc)

54 UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development,

(Hội nghị của Liên hiệp quốc về Thương mại và Phát triển)

55 UNDSD United Nations Division of Sustainable Development.

(Uỷ ban Liên Hiệp Quốc về Phát triển bền vững)

56 USEPA United States Environmental Protection Agency

(Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ)

57 UNGC United Nations Global Compact

(Hiệp ước Toàn cầu của Liên hợp quốc)

58 VAA Vietnam Association of Accountants and Auditors

(Hội Kế toán và Kiểm toán Việt Nam)

59 VACPA Vietnam Association of Certified Public Accountants.

(Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam)

60 VAS Vietnam Accounting Standards

(Chuẩn mực kế toán Việt Nam)

61 WB The World Bank

(Ngân hàng thế giới)