Kế hoạch hoá chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế thời kỳ 2001-2005 ở Việt Nam và các giải pháp thực

Më ®Çu

X©y dùng mét c¸c ngµnh kinh tÕ hîp lý, hiÖu qu¶ cao lµ vÊn ®Ò hÕt søc quan

träng ®Ó nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn víi tèc ®é cao vµ bÒn v÷ng.

ChuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ theo xu híng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, phï

hîp víi yªu cÇu vµ bíc ®i trong tiÕn tr×nh héi nhËp cña nÒn kinh tÕ khu vùc vµ thÕ

giíi lµ mét trong nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña ®êng lèi ®æi míi nÒn kinh tÕ ®Êt níc do

§ai héi lÇn thø VII, VIII vµ IX cña §¶ng ®Ò ra. Môc tiªu phÊn ®Êu ®Õn n¨m 2005 ë

níc ta cã c¬ cÊu GDP theo ngµnh lµ: tû träng n«ng nghiÖp kho¶ng 20-21%, tû träng

c«ng nghiÖp vµ x©y dùng kho¶ng 40-41%, tû träng c¸c ngµnh dÞch vô kho¶ng 41-

42%. §Ó ®¹t ®îc môc tiªu ®Ò ra trªn ®©y, gãp phÇn thùc hiÖn chñ tr¬ng lín cña

§¶ng vµ Nhµ níc trong thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸; mçi nhãm ngµnh

ph¶i ®¹t tèc ®é t¨ng trëng: n«ng nghiÖp kho¶ng 4,3%, c«ng nghiÖp vµ x©y dùng

10,8%, dÞch vô 6,2%; t¨ng trëng GDP b×nh qu©n 7,5%. Trong nh÷ng n¨m qua c¬

cÊu kinh tÕ chuyÓn dÞch chËm, mang tÝnh tù ph¸t, cha thËt sù chñ ®éng, cßn nhiÒu

bÊp bªnh, rñi ro; hiÖu qu¶ s¶n xuÊt thÊp dÉn ®Õn kh«ng ®¹t ®îc kÕ ho¹ch t¨ng trëng

kinh tÕ ®Ò ra. Nã lµ vÊn ®Ò bøc xóc nhÊt hiÖn nay, ®ang lµ vÊn ®Ò trung t©m trong

c¸c cuéc nghiªn cøu,th¶o luËn cña Quèc héi vµ ChÝnh phñ.

Ngµy nay, thÕ giíi cã nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c, ngµy cµng nhiÒu nh÷ng biÕn

®éng khã lêng, nhiÒu yÕi tè t¸c ®éng ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ. §Ò ¸n nghiªn cøu

theo ph¬ng híng chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh mét c¸ch chñ ®éng, linh ho¹t phï hîp

víi nh÷ng biÕn ®éng cña trong vµ ngoµi níc. §Ò ¸n nghiªn cøu "KÕ ho¹ch ho¸

chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ thêi kú 2001-2005 ë ViÖt Nam vµ c¸c gi¶i

ph¸p thùc hiÖn".

Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n ®· nhiÖt t×nh gióp ®ì em nghiªn cøu hoµn thµnh ®Ò ¸n

nµy. mÆc dï ®· hÕt søc cè g¾ng trong qóa tr×nh nghiªn cøu, nhng do tr×nh ®é, kinh

nghiÖm cßn h¹n chÕ vµ thêi gian ng¾n cha nghiªn cøu ®îc s©u s¾c vÊn ®Ò nªn bµi viÕt

kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ vµ thiÕu sãt. Mong ®îc sù gãp ý cña c¸c thÇy, c¸c c«

vµ b¹n bÌ ®Ó em cã thÓ hiÓu s©u s¾c h¬n vÊn ®Ò.

- 1 -

Ch ¬ng I

Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vÒ

sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ

I. C¬ cÊu kinh tÕ vµ ph©n lo¹i c¬ cÊu kinh tÕ

1. Kh¸i niÖm c¬ cÊu kinh tÕ

Trong c¸c tµi liÖu kinh tÕ cã nhiÒu c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau vÒ kh¸i niÖm c¬ cÊu

kinh tÕ. C¸c c¸ch tiÕp cËn nµy thêng b¾t ®Çu tõ kh¸i niÖm “c¬ cÊu”. Lµ mét ph¹m trï

triÕt häc, kh¸i niÖm c¬ cÊu ®îc sö dông ®Ó biÓu thÞ cÊu tróc bªn trong, tû lÖ vµ mèi quan

hÖ gi÷a c¸c bé phËn hîp thµnh cña mét hÖ thèng. C¬ cÊu ®îc biÓu hiÖn nh lµ nh÷ng mèi

quan hÖ liªn kÕt h÷u c¬, c¸c yÕu tè kh¸c nhau cña mét hÖ thèng nhÊt ®Þnh. C¬ cÊu lµ

thuéc tÝnh cña mét hÖ thèng. Do ®ã, khi nghiªn cøu c¬ cÊu ph¶i ®øng trªn quan ®iÓm hÖ

thèng.

§øng trªn quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng vµ lý thuyÕt hÖ thèng cã thÓ hiÓu: c¬

cÊu kinh tÕ lµ mét tæng thÓ hîp thµnh bëi nhiÒu yÕu tè kinh tÕ cña nÒn kinh tÕ quèc

d©n, gi÷a chóng cã nh÷ng mèi liªn hÖ h÷u c¬, nh÷ng t¬ng t¸c qua l¹i c¶ vÒ sè lîng

vµ chÊt lîng, trong nh÷ng kh«ng gian vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ-x· héi cô thÓ, chóng vËn

®éng híng vµo nh÷ng môc tiªu nhÊt ®Þnh. Theo quan ®iÓm nµy, c¬ cÊu kinh tÕ lµ

mét ph¹m trï kinh tÕ, lµ nÒn t¶ng cña c¬ cÊu x· héi vµ chÕ ®é x· héi.

Mét c¸ch tiÕp cËn kh¸c th× cho r»ng: c¬ cÊu kinh tÕ hiÓu mét c¸ch ®Çy ®ñ lµ

mét tæng thÓ hÖ thèng kinh tÕ bao gåm nhiÒu yÕu tè cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau

trong nh÷ng kh«ng gian vµ thêi gian nhÊt ®Þnh, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x·

héi nhÊt ®Þnh, ®îc thÓ hiÖn c¶ vÒ mÆt ®Þnh tÝnh lÉn ®Þnh lîng, c¶ vÒ sè lîng lÉn chÊt

lîng, phï hîp víi môc tiªu ®îc x¸c ®Þnh cña nÒn kinh tÕ.

Nh×n chung c¸c c¸ch tiÕp cËn trªn ®· ph¶n ¸nh ®îc mÆt b¶n chÊt chñ yÕu cña

c¬ cÊu kinh tÕ. §ã lµ c¸c vÊn ®Ò:

- Tæng thÓ c¸c nhãm ngµnh, c¸c yÕu tè c©ó thµnh hÖ thèng kinh tÕ cña mét quèc

gia.

- Sè lîng vµ tû träng c¸c nhãm ngµnh vµ c¸c yÕu tè cÊu thµnh hÖ thèng kinh tÕ

trong tæng thÓ nÒn kinh tÕ ®Êt níc.

- C¸c mèi quan hÖ t¬ng t¸c lÉn nhau gi÷a c¸c nhãm ngµnh, c¸c yÕu tè...híng vµo

c¸c môc tiªu ®· x¸c ®Þnh. C¬ cÊu kinh tÕ cßn lµ mét ph¹m trï trõu tîng; muèn n¾m v÷ng

b¶n chÊt cña c¬ cÊu kinh tÕ vµ thùc thi c¸c gi¶i ph¸p nh»m chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ

mét c¸ch cã hiÖu qu¶ cÇn xem xÐt tõng lo¹i c¬ cÊu cô thÓ cña nÒn kinh tÕ quèc d©n.

2. Ph©n lo¹i c¬ cÊu kinh tÕ

2.1. C¬ cÊu ngµnh kinh tÕ

Trong bµI viÕt chó träng nghiªn cøu c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ.

- 2 -

C¬ cÊu ngµnh cña nÒn kinh tÕ lµ tËp hîp tÊt c¶ c¸c ngµnh h×nh thµnh lªn nÒn

kinh tÕ vµ c¸c mèi quan hÖ t¬ng ®èi æn ®Þnh gi÷a chóng.

C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸:

- Lo¹i chØ tiªu dÞnh lîng thø nhÊt:tû träng c¸c ngµnh so víi tæng thÓ c¸c ngµnh

cña nÒn kinh tÕ.

- ChØ tiªu ®Þnh lîng thø hai:Cã thÓ m« t¶ ®îc phÇn nµo mèi quan hÖ t¸c ®éng

qua l¹i gi÷a c¸c ngµnh kinh tÕ, ®ã lµ c¸c hÖ sè trong b¶ng can ®èi liªn ngµnh (cña hÖ

MPS) hay b¶ng Vµo- Ra (I/O)(cña hÖ SNA).

C¬ cÊu ngµnh ph¶n ¸nh phÇn nµo tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng x· héi chung

cña nÒn kinh tÕ vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Thay ®æi m¹nh mÏ c¬

cÊu ngµnh lµ nÐt ®Æc trng cña c¸c níc ®ang ph¸t triÓn. Khi ph©n tÝch c¬ cÊu ngµnh

cña mét quèc gia ngêi ta thêng ph©n tÝch theo 3 nhãm ngµnh (khu vùc):

+ Nhãm ngµnh n«ng nghiÖp: bao gåm c¸c ngµnh n«ng, l©m, ng nghiÖp.

+ Nhãm ngµnh c«ng nghiÖp:bao gåm c¸c ngµnh c«ng nghiÖp vµ x©y dùng.

+ Nhãm ngµnh dÞch vô: bao gåm c¸c ngµnh th¬ng m¹i, bu ®iÖn, du lÞch...

Trong c«ng nghiÖp cÇn chó ý ®Õn c¸c hÖ sè liªn hÖ phÝa “thîng nguån” vµ c¸c

hÖ sè liªn hÖ phÝa “h¹ nguån”.

* C¸c ngµnh c«ng nghiÖp “thîng nguån”:lµ nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp t¹o

nguyªn liÖu vµ s¶n phÈm trung gian, ®ßi hái vèn ®Çu t cao vµ c«ng nghÖ c¬ b¶n,

c«ng nghÖ cao.

* C¸c ngµnh c«ng nghiÖp “h¹ nguån”:lµ nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp s¶n xuÊt ra

s¶n phÈm cuèi cïng cho tiªu dïng, thêng ®ßi hái vèn ®Çu t Ýt, sö dông nhiÒu lao

®éng, cã thÓ cã quy m« s¶n xuÊt võa vµ nhá.

Nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp thîng nguån vµ h¹ nguån nªu trªn cã mèi quan hÖ

däc rÊt chÆt chÏ. Trong mét chuyªn ngµnh nhÊt ®Þnh cã thÓ cã mét h×nh thøc tæ chøc

khÐp kÝn tõ c«ng nghiÖp thîng nguån ®Õn h¹ nguån cña mét quèc gia hay theo sù

ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ (theo th¬ng m¹i hay hîp ®ång gia c«ng) gi÷a c¸c quèc

gia.

2.2. C¬ cÊu l·nh thæ

NÕu c¬ cÊu kinh tÕ h×nh thµnh tõ sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ chuyªn m«n

ho¸ s¶n suÊt th× c¬ cÊu kinh tÕ l·nh thæ l¹i ®îc h×nh thµnh chñ yÕu tõ viÖc bè trÝ s¶n

xuÊt theo kh«ng gian ®Þa lý.

C¬ cÊu l·nh thæ vµ c¬ cÊu ®Þa lý thùc chÊt lµ hai mÆt cña mét thÓ thèng nhÊt vµ

®Òu lµ sù biÓu hiÖn cña sù ph©n c«ng lao ®éng x· héi. C¬ cÊu l·nh thæ h×nh thµnh

g¾n liÒn víi c¬ cÊu ngµnh vµ thèng nh¸t trong vïng kinh tÕ. Trong c¬ cÊu l·nh thæ,

cã sù biÓu hiÖn cña c¬ cÊu ngµnh trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña kh«ng gian l·nh thæ. Xu

híng ph¸t triÓn kinh tÕ l·nh thæ thêng lµ ph¸t triÓn nhiÒu mÆt, tæng hîp, cã u tiªn

mét vµi ngµnh vµ g¾n liÒn sù h×nh thµnh ph©n bæ d©n c phï hùp víi c¸c ®IÒu kiÖn,

tiÒm n¨ng ph¸t triÓn kinh tÕ cña l·nh thæ. ViÖc chuyÓn dÞch c¬ cÊu l·nh thæ ph¶i

®¶m b¶o sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓ cã hiÖu qu¶ cña c¸c ngµnh kinh tÕ, c¸c thµnh

phÇn kinh tÕ theo l·nh thæ vµ trªn ph¹m vi c¶ níc, phï hîp víi ®Æc ®IÓm tù nhiªn

ngµnh kinh tÕ x· héi, phong tôc tËp qu¸ngµnh truyÒn thèng cña mçi vïng, nh»m

khai th¸c triÖt ®Ó thÕ m¹nh cña vïng ®ã.

- 3 -

2.3. C¬ cÊu thµnh phÇn kinh tÕ

NÕu nh ph©n c«ng lao ®éng x· héi ®· lµ c¬ së h×nh thµnh c¬ cÊu ngµnh vµ c¬

cÊu l·nh thæ, th× chÕ ®é së h÷u lµ c¬ së h×nh thµnh c¬ cÊu thµnh phÇn kinh tÕ. Mét

c¬ cÊu thµnh phÇn kinh tÕ hîp lý ph¸I dùa trªn c¬ së hÖ thèng tæ chøc kinh tÕ víi

chÕ ®é së h÷u cã kh¶ n¨ng thóc ®Èy sù phats triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, thóc ®Êy

ph©n c«ng lao ®éng x· héi...Theo nghÜa ®ã, c¬ cÊu thµnh phÇn kinh tÕ còng lµ mét

nh©n tè t¸c ®éng ®Õn c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ vµ c¬ cÊu l·nh thæ. Sù t¸c ®éng ®ã lµ mét

biÓu hiÖn sinh ®éng cña mèi quan hÖ gi÷a c¸c lo¹I c¬ cÊu trong nÒn kinh tÕ.

Ba bé phËn c¬ b¶n hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ lµ c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ, c¬ cÊu

thµnh phÇn kinh tÕ, c¬ cÊu l·nh thæ cã quan hÖ chÆt chÔ víi nhau. Trong ®ã c¬ cÊu

ngµnh kinh tÕ cã vai trß quan träng h¬n c¶. C¬ cÊu ngµnh vµ thµnh phÇn kinh tÕ chØ

cã thÓ ®îc chuyÓn dÞch ®óng ®¾n trªn ph¹m vi kh«ng gian l·nh thæ vµ trªn ph¹m vi

c¶ níc. MÆt kh¸c, viÖc ph©n bè kh«ng gian l·nh thæ mét c¸ch hîp lý cã ý nghÜa

quan träng thóc ®Èy ph¸t triÓn c¸c ngµnh vµ thµnh phÇn kinh tÕ trªn l·nh thæ.

II. ChuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ

1. Kh¸i niÖm chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ

Kh¸i niÖm: Sù thay ®æi cña c¬ cÊu kinh tÕ tõ tr¹ng th¸i nµy sang tr¹ng th¸i

kh¸c cho phï hîp víi m«i trêng ph¸t triÓn ®îc coi lµ sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ.

* Kh¸i niÖm chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ

ChuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ lµ qu¸ tr×nh chuyÓn c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ tõ

d¹ng nµy sang d¹ng kh¸c phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña ph©n c«ng lao ®éng x·

héi, sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ c¸c nhu cÇu vÒ kinh tÕ-x· héi cña ®Êt níc.

ChuyÓn dÞch c¬ cÊu ®em tÝnh kh¸ch quan th«ng qua th«ng qua nh÷ng nhËn

thøc chñ quan cña con ngêi, trong qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu ®· h×nh thµnh c¸c

kh¸i niÖm:

- §iÒu chØnh c¬ cÊu:§ã lµ qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu trªn c¬ së thay ®æi mét

sè mÆt, mét sè yÐu tè c¬ cÊu, lµm cho nã thÝch øng víi ®iÒu kiÖn kh¸ch quan tõng

thêi kú kh«ng t¹o ra sù thay ®æi ®ét biÕn, tøc thêi.

- C¶I tæ c¬ cÊu:§ã lµ qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu c¬ cÊu trªn c¬ së thay ®æi

mét sè mÆt b¶n chÊt so víi thùc tr¹ng c¬ cÊu ban ®Çu, nhanh chãng t¹o ra sù ®ét

biÕn.

C¬ cÊu kinh tÕ nãi chung vµ c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ nãi riªng lu«n thay ®æi theo

tõng thêi kú ph¸t triÓn bëi c¸c yÕu tè hîp thµnh. §ã lµ sù thay ®æi vÒ sè lîng c¸c

ngµnh hoÆc sù thay ®æi tû lÖ gi÷a c¸c ngµnh do sù xuÊt hiÖn hoÆc sù biÕn mÊt cña

mét sè ngµnh vµ vµ sù t¨ng trëng gi÷a c¸c yÕu tè cÊu thµnh lµ kh«ng ®ång ®Òu. §©y

kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ sù thay ®æi vÞ trÝ, mµ cßn lµ sù biÕn ®æi c¶ vÒ lîng vµ chÊt

trong néi bé c¬ cÊu. ViÖc chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh ph¶i dùa trªn c¬ së mét c¬ cÊu

hiÖn cã, do ®ã néi dung cña chuyÓn dÞch c¬ cÊu lµ c¶I t¹o c¬ cÊu cò l¹c hËu hoÆc ch￾a phï hîp ®Ó x©y dùng c¬ cÊu míi tiªn tiÕn, hoµn thhiÖn vµ bæ sung c¬ cÊu cò nh»m

biÕn c¬ cÊu cò thµnh c¬ cÊu míi hiÖn ®¹i vµ phï hîp h¬n.

2. Sù cÇn thiÕt chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh kinh tÕ

C¬ cÊu ngµnh kinh tÕ lu«n lu«n biÕn ®æi cïng víi qóa tr×nh ph¸t triÓn cña nÒn

kinh tÕ. Mçi thêi kú, víi nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ c¸c ngµnh kinh tÕ t¨ng trëng víi tèc

- 4 -