Hôn nhân và gia đình của người Brâu ở làng Đắk Mế xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum

ViÖn HÀN LÂM khoa häc x· héi viÖt nam

Häc viÖn khoa häc x· héi

Bïi Ngäc Quang

H«n nh©n vµ gia ®×nh

cña ng­êi br©u ë lµng ®¾k mÕ

x· bê y, huyÖn ngäc håi, tØnh kon tum

luËn ¸n tiÕn sÜ Nh©n häc

Hµ Néi, 2013

ViÖn HÀN LÂM khoa häc x· héi viÖt nam

Häc viÖn khoa häc x· héi

Bïi Ngäc Quang

H«n nh©n vµ gia ®×nh

cña ng­êi Br©u ë lµng §¾k MÕ

x· Bê Y, huyÖn Ngäc Håi, tØnh Kon Tum

luËn ¸n tiÕn sü nh©n häc

Chuyªn ngµnh: Nh©n häc V¨n ho¸

M· sè: 62.31.65.01

Ng­êi h­íng dÉn khoa häc 1 Ng­êi h­íng dÉn khoa häc 2

PGS.TS L©m b¸ Nam TS. TrÇn V¨n Hµ

Hµ Néi , 2013

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết

quả nêu trong luận án là trung thực và nội dung này chưa từng được ai công bố

trong bất kỳ công trình nào khác.

Hà Nội, tháng 8 năm 2013

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Bùi Ngọc Quang

LỜI CẢM ƠN

Trong quá trình học tập, nghiên cứu và viết luận án Hôn nhân và gia đình của

người Brâu ở làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum, tôi luôn

được sự quan tâm, hướng dẫn, giúp đỡ tận tình của Học viện Khoa học xã hội, các

thầy cô giáo, các nhà khoa học, các đồng nghiệp, bạn bè và người dân làng Đắk Mế.

Tác giả luận án xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Ban Giám đốc Học viện Khoa

học xã hội, Ban Lãnh đạo khoa Dân tộc học, các thầy cô giáo, cán bộ, viên chức

của Học viện, đặc biệt là các thầy hướng dẫn khoa học – PGS.TS. Lâm Bá Nam,

TS. Trần Văn Hà đã trực tiếp, tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình học tập và

nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn Lãnh đạo Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam,

Lãnh đạo Văn phòng Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, Ban Giám đốc Bảo

tàng Dân tộc học Việt Nam, các đồng nghiệp đã động viên, tạo điều kiện về thời

gian, tư liệu và những góp ý quý báu để tôi hoàn thành luận án. Tôi xin gửi lời cảm

ơn sâu sắc đến người Brâu làng Đắk Mế đã cưu mang, chia sẻ, giúp đỡ tôi trong cả

quá trình dài đến nghiên cứu tại cơ sở từ những năm 1995 đến nay, để tôi có đầy đủ

thông tin, tư liệu phục vụ cho học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án này.

Trân trọng.

Hà Nội, tháng 8 năm 2013

TÁC GIẢ LUẬN ÁN

Bùi Ngọc Quang

Bùi Ngọc Quang

MỤC LỤC

Trang

PHẦN MỞ ĐẦU 1

CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT,

PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ KHÁI QUÁT VỀ TỘC NGƯỜI

BRÂU Ở TỈNH KON TUM

5

1.1. Tổng quan tài liệu nghiên cứu 5

1.2. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu 10

1.3. Khái quát về tỉnh Kon Tum và tộc người Brâu 25

Tiểu kết chương 1 37

CHƯƠNG 2: HÔN NHÂN 39

2.1. Quan niệm của người Brâu về hôn nhân 39

2.2. Nguyên tắc trong hôn nhân 44

2.3. Tính chất của hôn nhân 50

2.4. Các nghi thức trong hôn nhân 50

2.5. Các trường hợp hôn nhân đặc biệt 57

2.6. Các trường hợp ly hôn 64

Tiểu kết chương 2 66

CHƯƠNG 3: GIA ĐÌNH 67

3.1. Phân loại và cấu trúc gia đình Brâu 67

3.2. Quy mô gia đình Brâu 71

3.3. Chức năng của gia đình Brâu 74

3.4. Mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình Brâu 81

3.5. Nghi lễ gia đình 88

Tiểu kết chương 3 92

CHƯƠNG 4. BIẾN ĐỔI VỀ HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH CỦA NGƯỜI BRÂU 93

4.1. Biển đổi về hôn nhân 93

4.2. Biến đổi về gia đình 102

4.3. Nguyên nhân của biến đổi 113

Tiểu kết chương 4 121

CHƯƠNG 5. KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN 123

5.1. Kết quả nghiên cứu về hôn nhân và gia đình của người Brâu 123

5.1.1. Về hôn nhân 123

5.1.2. Về gia đình 124

5.2. Bàn luận về hôn nhân và gia đình của người Brâu 126

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 134

1. Kết luận 134

2. Kiến nghị 137

Danh mục công trình khoa học đã công bố của tác giả 141

Tài liệu tham khảo 142

Phụ lục 151

BẢNG TỪ VIẾT TẮT

1 CHXHCNVN Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam

2 QH Quốc hội

3 TW Trung ương

4 CP Chính phủ

5 HCM Hồ Chí Minh

6 NĐ Nghị định

7 CT Chỉ thị

8 Nxb Nhà xuất bản

9 KHXH Khoa học xã hội

10 ĐHQG Đại học Quốc gia

11 CTQG Chính trị Quốc gia

12 VHDT Văn hoá dân tộc

13 KHHGĐ Kế hoạch hoá gia đình

14 Tr Trang

CÁC KÝ HIỆU

Stt Kí hiệu Chú thích

1 Nam

2 Nữ

3 Quan hệ hôn nhân

4 Ly hôn

5 Quan hệ sinh thành

6 Quan hệ anh (chị) em

7 Trường hợp nam, nữ chết

8

Gia đình hạt nhân

DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ

STT Tên bảng Trang

Bảng số 3.1 Phân công lao động trong sản xuất nông nghiệp 86

Bảng số 3.2 So sánh số lượng công việc nhà phải làm giữa chồng và vợ 87

Bảng số 4.1 Hôn nhân hỗn hợp tộc người giữa người Brâu với các dân

tộc khác trong nước và nước ngoài (năm 1995)

96

Bảng số 4.2 Hôn nhân hỗn hợp tộc người giữa Brâu và một số dân tộc

khác (năm 2011)

97

Bảng số 4.3 Sự chia tách triệt để từ đại gia đình thành tiểu gia đình 104

Bảng số 4.4 Quy mô gia đình Brâu năm 2004 105

Bảng số 4.5 Quy mô gia đình Brâu năm 2011 106

Bảng số 4.6 Thế hệ sinh sống trong gia đình Brâu 106

Bảng số 5.1 Thống kê dân số Brâu theo độ tuổi, năm 2004 130

Bảng số 5.2 Thống kê dân số Brâu theo độ tuổi, năm 2011 130

Bảng hỏi 5.3 Phỏng vấn Thao Lợi, trưởng thôn Đăk Mế 133

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

STT Tên bảng Trang

1. Biểu đồ Dân số Brâu qua các năm 128

2.Tháp tuổi Tháp tuổi của người Brâu 129

DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ

STT Tên bảng Trang

Sơ đồ 1.1 Dòng phụ hệ 19

Sơ đồ 1.2 Dòng mẫu hệ 19

Sơ đồ 1.3 Quá trình di cư của người Brâu 27

Sơ đồ 1.4 Cấu trúc làng Brâu truyền thống 30

Sơ đồ 1.5 Cấu trúc làng Brâu năm 2010 33

Sơ đồ 1.6 Hệ thống nghi lễ vòng đời người 35

Sơ đồ 1.7 Hệ thống nghi lễ sản xuất cây lúa rẫy 35

Sơ đồ 1.8 Hệ thống hành động của lễ /lễ hội 36

Sơ đồ 2.1 Hôn nhân con chú con bác 45

Sơ đồ 2.2 Hôn nhân con chú con bác 46

Sơ đồ 2.3 Hôn nhân anh em vợ 58

Sơ đồ 2.4 Hôn nhân chị em chồng 59

Sơ đồ 2.5 Trường hợp đa phu 60

Sơ đồ 2.6 Trường hợp 3 đời chồng 62

Sơ đồ 2.7 Trường hợp lấy 2 đời vợ 62

Sơ đồ 2.8 Trường hợp lấy 3 đời vợ 63

Sơ đồ 3.1 Cấu trúc tiểu gia đình Brâu 68-69

Sơ đồ 3.2 Cấu trúc gia đình Nàng Pan 70

Sơ đồ 3.3 Gia đình ông Thao Pem 72

Sơ đồ 3.4 Mối quan hệ trong gia đình theo chiều dọc 83

Sơ đồ 3.5 Mối quan hệ trong gia đình theo chiều ngang 83

Sơ đồ 4 Các trường hợp ly hôn trong gia đình nàng Pan 100

1

MỞ ĐẦU

115 Hôn nhân truyển thống. Ngày nay còn có hôn nhân đồng tính.

2

1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu

Brâu là một trong số 16 tộc người (La Hủ, La Ha, Pà Thẻn, Lự, Ngái, Chứt, Lô

Lô, Mảng, Cơ Lao, Bố Y, Cống, Si La, Pu Péo, Ơ Đu, Rơ Măm, Brâu) ở nước ta có

dân số dưới 10.000 người (Tổng điều tra Dân số và nhà ở Việt Nam ngày 1/4/2009).

Những tộc người này cư trú chủ yếu tại các tỉnh biên giới (Hà Giang, Lào Cai, Lai

Châu, Điện Biên, Nghệ An, Đắk Lắk, Kon Tum), thuộc diện khó khăn về phát triển

về kinh tế - xã hội, quy mô dân số và chất lượng dân số đang đặt ra nhiều vấn đề đối

với sự phát triển bền vững. Những năm gần đây Đảng và Nhà nước ta đã có một số

chính sách đặc biệt để phát triển đối với các tộc người này

Theo số liệu Tổng điều tra Dân số và nhà ở Việt Nam ngày 1/4/2009, dân số

Brâu của cả nước là 397 người, chủ yếu cư trú tập trung tại làng Đắk Mế, xã Bờ Y,

huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum. Brâu là một trong các tộc người thuộc nhóm ngôn

ngữ Môn - Khơ me phía nam. Theo tài liệu điền dã, cộng đồng người Brâu làng Đắk

Mế có nguồn gốc ở Nam Lào và Đông Bắc Campuchia, một bộ phận nhỏ người

Brâu di cư sang Việt Nam sinh sống khoảng 150-160 năm (từ 6-7 thế hệ). Từ đó

đến nay, người Brâu sinh sống trong khu vực ngã ba biên giới của ba nước Việt

Nam, Lào và Campuchia. Tại địa bàn ngã ba Đông Dương này, ngoài Brâu còn có

một số tộc người khác cùng sinh sống như Xơ-đăng, Giẻ-Triêng, Rơ-măm, Gia-rai,

và sau này các tộc người Tày, Mường, Thái, ... di cư đến. Đây là những tộc người

có mối quan hệ về kinh tế, văn hóa - xã hội trực tiếp với người Brâu, đặc biệt là từ

những năm sau đổi mới (1986) đến nay.

Cùng với sự biến đổi kinh tế, văn hóa - xã hội ngày càng mạnh mẽ, nhất là từ

tháng 11 năm 2005, khi Chính phủ Quyết định thành lập và ban hành Quy chế hoạt

động của Khu kinh tế cửa khẩu Quốc tế Bờ Y thuộc xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh

Kon Tum, thì khu vực sinh sống của tộc người Brâu từ một vùng rừng núi hoang vu đã

trở thành khu kinh tế thương mại với tốc độ đô thị hóa diễn ra hết sức nhanh chóng.

Điều này đã tác động trực tiếp đến các lĩnh vực kinh tế, xã hội và văn hóa của các tộc

người trong khu vực ngã ba biên giới Việt Nam, Lào và Campuchia nói chung, người

Brâu nói riêng. Chính tác động này đã dẫn tới sự biến đổi văn hóa truyền thống của

3

người Brâu, trong đó hôn nhân và gia đình là lĩnh vực biến đổi đáng kể nhất.

Nghiên cứu hôn nhân và gia đình các tộc người thuộc ngôn ngữ Môn-Khơme

vùng Trường Sơn – Tây Nguyên nói chung và người Brâu nói riêng có nhiều ý nghĩa

về khoa học, vừa góp phần tìm hiểu những vấn đề quan hệ tộc người trong nước và

xuyên biên giới, vừa góp phần nhìn nhận sự biến đổi của các hình thức hôn nhân và

gia đình; đồng thời cung cấp thêm nguồn tư liệu quý và hiểu biết về các tộc người

thuộc nhóm ngữ hệ Môn – Khơ me. Mặt khác, nghiên cứu này còn làm cơ sở khoa

học tham góp cho việc hoạch định những chính sách xã hội cụ thể về dân số và kế

hoạch hóa gia đình (KHHGĐ), xây dựng quy mô gia đình và văn hóa gia đình,... Trên

cơ sở đó, Đảng và Nhà nước có những quy định phù hợp với đặc điểm riêng đối với

những tộc người có dân số ít, đặc biệt khó khăn ở vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới.

Bản thân tôi đã có thời gian công tác trong ngành văn hóa hơn 25 năm tại tỉnh

Kon Tum, vừa làm công tác quản lý văn hóa ở địa phương, vừa tham gia nghiên cứu,

sưu tầm về văn hóa các tộc người và đã tham gia viết một số công trình nghiên cứu về

văn hóa các tộc người ở Kon Tum, sưu tầm và biên tập một số sử thi Tây Nguyên. Từ

kết quả ban đầu, với lòng say mê khoa học, gắn bó với con người và lịch sử của

vùng đất này, tôi đã quyết định chọn đề tài Hôn nhân và gia đình của người Brâu ở

làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum làm luận án tiến sĩ, chuyên

ngành nhân học văn hóa.

2. Mục tiêu nghiên cứu

Một là, tìm hiểu về hôn nhân và gia đình truyền thống của người Brâu và những

biến đổi qua các thời kỳ trước và sau năm 1975, đặc biệt là sau khi thành lập Khu

kinh tế cửa khẩu Quốc tế Bờ Y từ năm 2005 đến thời điểm nghiên cứu.

Hai là, chỉ rõ những nhân tố tác động trực tiếp, gián tiếp đến sự biến đổi và xu

hướng hôn nhân và quan hệ gia đình của tộc người này trong bối cảnh phát triển kinh tế

- xã hội, giao tiếp văn hóa với các tộc người ở Tây Nguyên và các nước láng giềng.

Ba là, làm cơ sở khoa học để các nhà quản lý tham khảo trong việc hoạch định chính

sách, xây dựng các giải pháp khả thi nhằm phát triển dân số, chất lượng dân số, gắn với

bảo tồn, xây dựng văn hóa gia đình truyền thống của người Brâu trong bối cảnh công

nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

3. Đối tượng, phạm vi và địa bàn nghiên cứu

4

Trên cơ sở tìm hiểu nguồn gốc lịch sử, cảnh quan cư trú, đặc điểm dân cư, dân

số và điều kiện kinh tế- xã hội của người Brâu tại làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện

Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum, luận án tập trung nghiên cứu về hôn nhân và gia đình,

phân tích chức năng, qui mô, cấu trúc của gia đình tộc người Brâu; những quy tắc,

các hình thức, quan hệ hôn nhân và những biến đổi của nó dưới tác động của các

điều kiện kinh tế - xã hội mới. Đồng thời, luận án bước đầu so sánh với tình trạng

hôn nhân và gia đình của tộc người này trong mối liên hệ với người Brâu ở Lào và

Campuchia.

Về không gian: Người Brâu tập trung chủ yếu ở làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện

Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum, có quan hệ xuyên biên giới với người Brâu ở Lào và

Campuchia, nên tôi đã lựa chọn nơi đây làm mẫu nghiên cứu.

Do những biến đổi về đơn vị hành chính và điều kiện lịch sử cũng như quá trình

phát triển kinh tế - xã hội vùng biên giới, vì vậy luận án cũng lưu ý đến các mốc thời

gian: Trước năm 1975, từ 1975 đến 1991. Đây là giai đoạn sau khi di cư sang Việt

Nam, cộng đồng người Brâu tụ cư trong làng Đắk Mế, có kết cấu truyền thống rất chặt

chẽ . Từ năm 1991 đến 2004, nhất là sau khi làng Đắk Mế bị cháy trụi (tháng 4 năm

1991), kết cấu làng truyền thống bị phá vỡ hoàn toàn, dẫn đến sự thay đổi cơ bản về

kinh tế, văn hóa - xã hội của cộng đồng người Brâu. Từ tháng 11 năm 2005 đến nay,

khi cửa khẩu Quốc tế Bờ Y chính thức đi vào hoạt động thì cộng đồng người Brâu nơi

đây chịu sự tác động trực tiếp, toàn diện về mọi mặt kinh tế, văn hóa - xã hội của quá

trình hội nhập, giao lưu và tiếp biến văn hóa với các tộc người trong khu vực, quốc gia

và cả với bên kia biên giới.

4. Nguồn tư liệu và tài liệu của luận án

Để hoàn thành luận án, tác giả đã sử dụng các nguồn tư liệu và tài liệu chủ yếu

sau đây:

Tư liệu do chính tác giả thu thập được qua nhiều đợt điền dã dân tộc học trong

quá trình nghiên cứu thực tế tại xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum. Đáng kể

nhất là các đợt nghiên cứu dài ngày vào các năm 1995, 1997, 2000, 2004 và mới

đây nhất là tháng 4 năm 2011.

Tài liệu thứ cấp về địa lý, dân cư, các loại báo cáo, số liệu thống kê liên quan

đến luận án lưu trữ tại địa phương.

5

Luận án cũng kế thừa nguồn tài liệu đã công bố trong các công trình nghiên

cứu, bài viết của các học giả trong và ngoài nước. Đặc biệt, kế thừa và phát triển kết

quả nghiên cứu từ luận văn thạc sĩ và công trình đã công bố trong cuốn Hôn nhân

và gia đình của tộc người Brâu của chính tác giả.

5. Đóng góp của luận án

- Trình bày một cách có hệ thống, chuyên sâu về hôn nhân và gia đình truyền

thống của người Brâu ở làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum.

- Nhận diện mối quan hệ truyền thống, những biến đổi và xu hướng phát triển hôn

nhân và gia đình từ năm 1975 đến nay của tộc người Brâu

- Kết quả nghiên cứu của luận án là luận cứ khoa học giúp cho việc bảo tồn, phát huy

các giá trị văn hóa, xây dựng chính sách dân số và kế hoạch hóa gia đình đối với tộc người

Brâu, một trong số 16 tộc người có dân số ít ở Việt Nam đang được Đảng và Nhà

nước có chính sách ưu tiên đặc biệt trong phát triển kinh tế - xã hội, văn hóa.

6. Bố cục của luận án

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội

dung của luận án gồm 5 chương.

Chương 1. Tổng quan tài liệu, cơ sở lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và khái

quát về tộc người Brâu ở tỉnh Kon Tum.

Chương 2. Hôn nhân

Chương 3. Gia đình

Chương 4. Biến đổi trong hôn nhân và gia đình của người Brâu

Chương 5. Kết quả và bàn luận