Hình tượng không gian và thời gian trong tiểu thuyết của nguyễn đình tú

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

PHAN THỊ TRANG NHUNG

HÌNH TƯỢNG KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN

TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN ĐÌNH TÚ

Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM

Mã số: 60.22.34

TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ

KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

Đà Nẵng, Năm 2012

Công trình được hoàn thành tại

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGÔ MINH HIỀN

Phản biện 1: TS. PHAN NGỌC THU

Phản biện 2: TS. BÙI THANH TRUYỀN

Luận văn được bảo vệ trước Hội đồng chấm Luận văn tốt

nghiệp thạc sỹ Khoa học Xã hội và Nhân văn họp tại Đại học

Đà Nẵng vào ngày 01 tháng 12 năm 2012

Có thể tìm luận văn tại:

- Trung tâm Thông tin - Học liệu, Đại học Đà Nẵng

- Thư viện trường Đại học Sư phạm, Đại hoc Đà Nẵng

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Tiểu thuyết Việt Nam từ những năm đầu thời kỳ Đổi mới

(1986) đến nay đã đi qua một chặng đường gần 30 năm “thay da đổi

thịt”, với ý thức làm mới, làm giàu, làm khác truyền thống, thể hiện

khát vọng, nhu cầu mạnh mẽ của hầu hết người viết. Trong suốt

quãng đường ấy, tiểu thuyết Việt Nam đã không ngừng tìm cách tiến

về phía trước... Bên cạnh thế hệ nhà văn đã khẳng định vị trí vững

chắc trên văn đàn, đội ngũ các cây bút trẻ đã luôn nỗ lực tìm tòi, thể

nghiệm để làm mới tiểu thuyết. Trong số nhiều tác giả tiểu thuyết

thành công trên văn đàn, được đông đảo bạn đọc đón nhận, phải kể

đến Nguyễn Đình Tú.

Mỗi cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Đình đều là những góc

nhìn riêng của tác giả về cuộc đời. Điều đặc biệt ở Nguyễn Đình Tú

là trong khi nhiều nhà văn trẻ thường chọn viết về sự tốt đẹp, các

nhân vật chính diện… thì trong hầu hết các tiểu thuyết của mình,

Nguyễn Đình Tú lại tập trung viết về cái xấu, cái ác, về thế giới tội

phạm. Với những băn khoăn giải mã "cái tôi bí ẩn" của con người và

mong muốn họ được sống thiện, sống đúng với bản chất của mình,

tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú thường xoay quanh hành trình của

những con người tội lỗi, chìm ngập trong cái Ác để rồi phải trả giá

cho những hành vi của mình. Trong thế giới người rộng lớn, từ thành

thị đến nông thôn, từ chợ búa, trường học đến rừng thiêng nước

độc..., những con người tội lỗi ấy đã phải chống chọi với cái xấu, cái

Ác, tự vấn trước những lỗi lầm của bản thân trước khi có thể tìm lại

khoảnh khắc bình an cho tâm hồn.

Bên cạnh thành công của những câu chuyện đời vừa đau

đớn, xót xa, vừa thấm đẫm chất nhân văn, Nguyễn Đình Tú còn tạo

ra trong tiểu thuyết của mình hình tượng không gian, thời gian độc

đáo. Tất cả cuộc sống chân thực với "thế giới ngầm" của tội phạm

đầy nghiệt ngã, thế giới nội tâm đầy ắp những xâu xé và thế giới tâm

linh ảo diệu trong những dòng chảy thời gian đặc biệt được nhà văn

biến thành những tín hiệu nghệ thuật để thể hiện những ý đồ nghệ

thuật thú vị và mới mẻ. Vì thế, đặt vấn đề khảo sát Hình tượng không

gian và thời gian trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú, người nghiên

cứu không chỉ nhằm khám phá sự táo bạo, độc đáo trong cách thức

xây dựng hình tượng không gian, thời gian nghệ thuật của Nguyễn

Đình Tú, mà còn nhìn nhận sự linh hoạt, tinh vi trong lối suy nghĩ

của nhà văn trẻ này. Qua đó, luận văn cũng góp phần khẳng định một

lần nữa tài năng, phong cách nghệ thuật Nguyễn Đình Tú trong dòng

chảy chung của văn xuôi Việt Nam đương đại.

2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu

Tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú thu hút sự quan tâm của nhiều

nhà nghiên cứu với những hướng tìm tòi, khám phá khác nhau.

Nhà nghiên cứu Trần Tố Loan với bài viết Điểm nhìn nghệ

thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú đã phát hiện sự "thành công

trong việc sử dụng điểm nhìn không, thời gian, điểm nhìn tác giả và

nhân vật" [21] của Nguyễn Đình Tú. Qua khảo sát các điểm nhìn

không gian, điểm nhìn tác giả và nhân vật, nhà nghiên cứu nhận thấy

trong các tiểu thuyết, Nguyễn Đình Tú đều "cố gắng "khu biệt hóa"

vùng không gian để "nhìn ngắm" nhân vật của mình dịch chuyển

trong đó" [21] với điểm nhìn thời gian, "thường là hiện tại - quá khứ

hoàn thành - quá khứ - hiện tại tiếp diễn" [21] cùng sự khước từ lối

kể chuyện tuyến tính.

Nhà phê bình Nguyễn Chí Hoan khi quan tâm đến sự dịch

chuyển của không - thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết Nguyễn

Đình Tú lại coi đó như: "một tình huống hiện tại dẫn vào một đoạn

hồi cố, trở lại hiện tại với một liên hệ khác dẫn vào một hồi cố khác"

[11].

Còn nhà báo Hà Linh lại cho rằng tiểu thuyết Nguyễn Đình

Tú "có kết cấu vòng tròn, và trần thuật theo từng lát cắt bất tuân quy

luật thời gian" [19].

Hoàng Thị Thêu trong Đặc điểm tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú

thông qua việc đánh giá đề tài, nhân vật, kết cấu, ngôn ngữ và giọng

điệu đã khẳng định: "Tuy chưa hẳn là những đột phá về mặt thể loại,

song những đóng góp của Nguyễn Đình Tú là rất đáng trân trọng trên

con đường đổi mới tiểu thuyết Việt Nam đương đại, tạo nên sắc thái

mới mẻ, đồng thời mở ra những khám phá mới, những hiệu ứng thẩm

mỹ thú vị cho người đọc" [33,tr.94].

Khuất Quang Thụy thì cho rằng tính chất của "tiểu thuyết tội

phạm học" chính là điều khác biệt quan trọng nhất làm nên đặc sắc

của tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú và "ít nhất khi đọc cuốn sách này,

chúng ta cũng bị lay động và buộc phải suy nghĩ một cách nghiêm

túc hơn, ít phiến diện hơn về một số vấn đề đặt ra trong cuộc sống

hôm nay" [36].

Nhìn chung, các nghiên cứu về không gian và thời gian trong

tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú đã được giới nghiên cứu, phê bình quan

tâm xem xét. Tuy nhiên, hầu hết các nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở

mức độ xem xét, đánh giá ở từng tác phẩm cụ thể mà chưa được nhìn

nhận trong sự bao quát, hệ thống. Vì vậy, việc khám phá hình tượng

không gian và thời gian trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú là cần

thiết, có cơ sở và ý nghĩa khoa học không chỉ đối với việc nghiên cứu

tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú mà còn đối với văn xuôi Việt Nam

đương đại.

3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Những yếu tố của không gian và thời gian nghệ thuật làm

nên hình tượng không gian và thời gian trong tiểu thuyết Nguyễn

Đình Tú.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

Các tiểu thuyết của Nguyễn Đình Tú đã được xuất bản từ

năm 2002 đến 2010: Hồ sơ một tử tù (Nxb Công an nhân dân, 2002),

Bên dòng Sầu Diện (Nxb Thanh niên, 2006), Nháp (Nxb Thanh niên,

2008), Phiên bản (Nxb Công an nhân dân, 2009) và Kín (Nxb Văn

học, 2010).

Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cũng cập

nhật thêm Trong tù ngoài tội (Nxb Công an Nhân dân, 2012), một

sáng tác mới của Nguyễn Đình Tú để phục vụ nghiên cứu.

4. Phương pháp nghiên cứu

Thực hiện luận văn này, chúng tôi sử dụng các phương pháp

chính sau:

- Phương pháp hệ thống - cấu trúc

- Phương pháp thống kê - phân loại

- Phương pháp phân tích - tổng hợp

- Phương pháp so sánh - đối chiếu

5. Bố cục luận văn

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, Nội

dung luận văn gồm ba chương:

Chương 1: Tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú – “khuôn mặt mới” của văn

xuôi Việt Nam đương đại

Chương 2: Hình tượng không gian trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú

Chương 3: Hình tượng thời gian trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú

CHƯƠNG 1

TIỂU THUYẾT NGUYỄN ĐÌNH TÚ - "KHUÔN MẶT MỚI"

CỦA VĂN XUÔI VIỆT NAM ĐƯƠNG ĐẠI

1.1. Một số đặc điểm nổi bật của tiểu thuyết Việt Nam đương đại

1.1.1. Đổi mới về quan niệm nghệ thuật

Hướng đến tính dân chủ là điểm nổi bật trong quan niệm

tiểu thuyết của các cây bút hiện đại. Tính chất dân chủ thể hiện

trước hết ở việc giải phóng tiểu thuyết khỏi nhiệm vụ phản ánh

hiện thực một cách đầy đủ. Tiểu thuyết không chỉ là tiếng nói của

dân tộc và thời đại mà quan trọng hơn còn là phát ngôn thể hiện tư

tưởng, quan niệm riêng của người nghệ sĩ.

Hướng đến tính trò chơi cũng là một quan niệm mới về

tiểu thuyết. Các nhà văn đã phát huy vai trò của tính trò chơi để

kích thích sự tò mò, niềm hứng thú và khả năng khám phá thế giới

nghệ thuật của con người.

1.1.2. Đổi mới về đề tài, nhân vật

Từ sau 1986 đến nay, đề tài đời tư, đề tài đạo đức, thế sự

phát triển mạnh và dần trở thành chính yếu. Tiểu thuyết đương đại

đã “xông vào” mọi ngõ ngách của đời sống xã hội, đồng thời “lặn

sâu” vào tâm hồn con người để lắng nghe tất cả những âm vang

của tiếng lòng bí ẩn trong con người.

Tiểu thuyết đương đại xây dựng kiểu nhân vật phức hợp,

đa bình diện. Đó là kiểu nhân vật có tính cách, tâm lý phức tạp. Có

khi đó là kiểu các nhân vật phân thân hay là kiểu nhân vật chức

năng tự sự.

1.1.3. Đổi mới về phương thức thể hiện

Sự thu hẹp về quy mô tác phẩm là đặc điểm dễ nhận ra đầu

tiên về mặt hình thức. Mặt khác, sự pha trộn nhiều thể loại hay việc

sử dụng các thủ pháp lắp ghép, huyền thoại hóa cũng là những đặc

điểm nổi trội của cấu trúc văn bản tiểu thuyết cách tân theo hướng

hiện đại. Ngoài ra, sự đa dạng hóa điểm nhìn trần thuật và luân phiên

thay đổi điểm nhìn cũng là một đặc điểm mới mẻ. Ngôn ngữ và

giọng điệu trong tiểu thuyết đương đại cũng có sự sáng tạo bằng

cách tạo ra ngôn ngữ đa thanh, mang tính đối thoại cùng với sự kết

hợp của nhiều kênh ngôn ngữ và việc kết hợp nhiều giọng điệu.

1.2. Quan niệm nghệ thuật và hành trình sáng tạo văn chương

của Nguyễn Đình Tú

1.2.1. Quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Đình Tú

Với Nguyễn Đình Tú, sự đổi mới văn học nghệ thuật là

thật sự cần thiết đối với nền văn học trẻ Việt Nam trong xu thế tiếp

nhận hiện đại. “Sự đổi mới ấy chỉ có thể được thực thi bởi những

nhà văn chuyên nghiệp, những người luôn có ý thức đặt chuyện

viết lên cao và quan trọng nhất so với mọi vấn đề trong cuộc sống”

[19].

Nguyễn Đình Tú còn quan niệm rằng "nhà văn cầm bút

viết chính là đang tự lý giải mình và lý giải cuộc đời" [19]. Chính

vì thế, tác giả đã đem đến cho độc giả những dự cảm trong văn

chương, những cảnh huống nhân văn giàu sức thức tỉnh.

Hiện thực trong tác phẩm của Nguyễn Đình Tú là hiện

thực "phân mảnh" góc cạnh nhiều chiều, chứ hoàn toàn không phải

là thứ hiện thực "phẳng", "dẹt". Hiện thực trần trụi, hiện thực một

chiều không nằm trong quan niệm biện chứng của nhà văn.

Việc Nguyễn Đình Tú đi sâu khai thác về vấn đề tính dục ở

con người thể hiện tinh thần đổi mới văn học và tinh thần nhân bản

của con người. Bằng hướng sáng tạo này, Nguyễn Đình Tú "đã

chạm tay đến được cái nghĩa đích thức của hai chữ: Nhà văn!

[18]".

Cùng với việc quan tâm thể hiện các nội dung hiện đại,

Nguyễn Đình Tú còn chú trọng cách viết hiện đại. Bởi theo nhà

văn, “một cuốn tiểu thuyết hay ngoài cách viết ra còn nhiều đòi hỏi

khác. Mỗi một nội dung câu chuyện sẽ có cách thể hiện phù hợp.

Cái khó của người viết là tìm phương thức thể hiện sao cho phù

hợp nhất với nội dung cần chuyển tải. Cách viết hiện đại là làm

cho người đọc đương thời thấy hay” [19].

1.2.2. Hành trình sáng tạo văn chương của Nguyễn Đình Tú

Năm 2001, Nguyễn Đình Tú được điều từ Viện Kiểm sát

quân sự Quân khu 3 về Tạp chí Văn nghệ quân đội, đảm nhiệm

công việc biên tập văn xuôi. Hiện Nguyễn Đình Tú đang là Trưởng

ban văn xuôi của Tạp chí Văn nghệ quân đội, và là một trong

những hội viên trẻ tuổi nhất của Hội Nhà văn Việt Nam. Nguyễn

Đình Tú đã cho ra đời gần chục tập truyện ngắn: Bên bờ những

dòng chảy (2001), Không thể nào khác được (2002), Nỗi ám ảnh

khôn nguôi (2003), Điệu mambo hư ảo (2006), Những bước nhảy

trong đêm (2008)... Nguyễn Đình Tú cũng là tác giả của 5 tiểu

thuyết nhận được nhiều phản hồi từ dư luận suốt mấy năm vừa

qua: Hồ sơ một tử tù (2002), Bên dòng Sầu Diện (2006), Nháp

(2008), Phiên bản (2009) và Kín (2010).

Từ tiểu thuyết Hồ sơ một tử tù, Bên dòng Sầu Diện, Nháp,

đến Phiên bản và Kín, Nguyễn Đình Tú không chỉ trở thành quán

quân về số lượng sách xuất bản so với các nhà văn 7X hiện nay mà

còn khẳng định được tài năng thực sự của mình.

1.3. Tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú - bước đột phá mới trong

nghệ thuật tiểu thuyết

1.3.1. Một góc nhìn riêng về hiện thực

Hiện thực cuộc sống được đề cập trong tiểu thuyết Nguyễn

Đình Tú tập trung ở hai phương diện, đó là sự lầm lỗi của con

người khi bị cái Ác thống trị và vấn đề tình yêu, tình dục của con

người với tất những gì là bản năng nhất, chân thực nhất.

Thay vì chọn viết về những đề tài dễ gây sự chú ý như

sex, đồng tính…, về cái đẹp, cái chính diện, Nguyễn Đình Tú quan

tâm đến cái xấu, cái ác và thế giới tội phạm. Qua những trang viết

rất đời của mình, tác giả lý giải nguyên nhân sự biến hoá khốc liệt

của phẩm cách con người trong đời sống, đi sâu vào khám phá

hành trình phạm vào cái xấu, cái ác với mong muốn con người

được sống thiện, sống đúng với bản chất của mình.

Bên cạnh sự phản ánh và rung chuông báo động về sự tha

hóa của một bộ phận thanh thiếu niên đang trượt dài vào lầm lỗi,

dính vào tội ác, làm ảnh hưởng đến bộ mặt xã hội, tiểu thuyết

Nguyễn Đình Tú đã tái hiện diện mạo một thời đại đang hình

thành, biến chuyển, từ số phận những con người. Tác phẩm của

nhà văn đầy ắp chất liệu đắt giá của đời sống, mang màu sắc thời

sự nóng hổi. Đó là những câu chuyện về thân phận người như

những nốt nhạc dịu dàng nhưng da diết, đau đớn.

Tình yêu, tình dục hiện diện trong tiểu thuyết Nguyễn

Đình Tú vừa thiêng liêng, cao quý vừa nhục dục, tự nhiên, hoan

lạc. Trong tiểu thuyết Nguyễn Đình Tú, tuy mật độ xuất hiện của

sex khá dày nhưng đã được người viết phân bố hợp lý và phù hợp

với cao trào của diễn biến tâm lý nhân vật. Vấn đề tính giao trở

thành một tri thức để truyền dạy nên đã tạo được hiệu quả thẩm mỹ

nhất định và dễ dàng được người đọc chấp nhận, do đó, tình dục

trong tác phẩm được hướng đến như sự hòa hợp tâm hồn và thể

chất để đạt đến cái tuyệt đối.

Cùng với sex, bạo lực, cái chết, sự hư vô, đồng tính... tiểu

thuyết Nguyễn Đình Tú phản ánh chân thực, bản chất nỗi cô đơn

của con người trong nhịp quay xã hội công nghiệp, nỗi đau quá

khứ và sự mất mát đến trống rỗng, sự cô đơn của kiếp người. Nó

trở thành những ám ảnh không nguôi đối với con người, mang giá

trị nhân đạo sâu sắc.

Thông qua hiện thực cuộc sống với hành trình thanh lọc,

thanh tẩy con người trong các trang văn của Nguyễn Đình Tú, nhà

văn đã hướng con người về cái Thiện, cái đẹp, cảnh báo con người

về các quan hệ ứng xử, nguy cơ suy thoái đạo đức, lối sống đang

tiềm ẩn những điều bất ổn.

1.3.2. Những bước đầu thể nghiệm kỹ thuật tiểu thuyết mới

Sự thể nghiệm ở đề tài trong tiểu thuyết của Nguyễn Đình

Tú được nhìn nhận với khái niệm khá mới mẻ trong nền văn học,

tiểu thuyết "Tội phạm học" [36]. Nguyễn Đình Tú đã sử dụng một

số kĩ thuật viết của văn học hậu hiện đại, các kiểu kết cấu lắp ghép

và kết cấu liên văn bản trong tiểu thuyết của mình để khám phá

thân phận người phụ nữ trong hành trình sống đã mất đi tính nữ.

Kết cấu lắp ghép phù hợp với tiểu thuyết có dung lượng lớn và nội

dung phong phú của Nguyễn Đình Tú, giúp thâu tóm nhiều tri thức

về tình yêu, bạo lực, hôn nhân, gia đình, kinh doanh, tâm linh, tù

tội... vào trong một khung truyện chính. Kiểu kết cấu liên văn bản

được sử dụng với sự tương tác của các thể loại (lời bài hát, nhật

ký, bức thư, trích báo, chat, entry...) và sự diễn ngôn ở trong các

trang tiểu thuyết (Kinh thánh, đạo Phật, văn hóa mẫu, tín ngưỡng,

những cứ liệu lịch sử, vấn đề ngoại cảm, huyền thoại...) đã giúp

Nguyễn Đình Tú "lạ hóa" các tác phẩm của mình. Nhờ lối sử dụng

kết cấu linh hoạt, sáng tạo mà thế giới nhân vật của Nguyễn Đình

Tú được soi sáng từ nhiều phía, nhiều quan điểm tạo sự hấp dẫn

cho tác phẩm.

Bút pháp huyền ảo siêu nhiên và huyền ảo tâm lý được

Nguyễn Đình Tú sử dụng chừng mực nhưng rất nhuần nhuyễn và

tự nhiên góp phần làm thêm tính hấp dẫn cho các tiểu thuyết của

nhà văn.

Không gian và thời gian trong tiểu thuyết đã được Nguyễn

Đình Tú tạo dựng thành những hình tượng nghệ thuật, có ý nghĩa

biểu hiện riêng. Chúng được tạo dựng một cách mới mẻ, khác biệt

hẳn với không gian và thời gian nghệ thuật trong văn học truyền

thống. Thông qua những hình tượng độc đáo này nhà văn đã làm cho

tác phẩm của mình đậm chất nhân văn, nhân bản hơn.

Với những cách tân mới mẻ trong nghệ thuật tiểu thuyết,

Nguyễn Đình Tú cũng đã khẳng định được một lối viết riêng khá

độc đáo và sáng tạo. Những cách tân đó thể hiện sự nỗ lực của tác

giả trong việc sự hòa nhập vào dòng chảy của tiểu thuyết đương

đại Việt Nam.