Hình ảnh Nho học trong sáng tác của Ngô Tất Tố (Lều chõng) và Chu Thiên (Bút nghiên, Nhà nho)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

BÙI THỊ HẢI SÂM

HÌNH ẢNH NHO HỌC TRONG SÁNG TÁC CỦA

NGÔ TẤT TỐ (LỀU CHÕNG) VÀ

CHU THIÊN (BÚT NGHIÊN, NHÀ NHO)

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Thái Nguyên – 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC

BÙI THỊ HẢI SÂM

HÌNH ẢNH NHO HỌC TRONG SÁNG TÁC CỦA

NGÔ TẤT TỐ (LỀU CHÕNG) VÀ

CHU THIÊN (BÚT NGHIÊN, NHÀ NHO)

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam

Mã số: 8220121

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: TS. Trần Thị Hải Yến

Thái Nguyên – 2018

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu

trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều

trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018

Tác giả luận văn

Bùi Thị Hải Sâm

LỜI CẢM ƠN

Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn

Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Báo chí – Truyền thông và Văn học,

Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực

tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập.

Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng

dẫn TS. Trần Thị Hải Yến đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời

gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã giúp

đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018

Tác giả luận văn

Bùi Thị Hải Sâm

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU................................................................................................................... 1

CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG ............................................................ 10

1.1. Nho học trong văn hóa Việt Nam thời trung đại.............................................. 10

1.2. Những cải cách giáo dục của thực dân Pháp ở Việt Nam đầu thế kỷ XX....... 12

1.3. Cấu trúc tầng lớp trí thức Việt Nam đầu thế kỷ XX........................................ 16

1.4. Học vấn và những tác phẩm của Ngô Tất Tố, Chu Thiên về Nho giáo........... 19

CHƯƠNG 2. NHO HỌC TRONG CÁCH NHÌN CỦA NGÔ TẤT TỐ VÀ CHU

THIÊN..................................................................................................................... 26

2.1. Nội dung học của môn sinh Việt Nam thời trung đại ...................................... 26

2.1.1. Chương trình khai tâm .................................................................................. 26

2.1.2. Chương trình tiểu tập .................................................................................... 27

2.1.3. Chương trình đại tập...................................................................................... 27

2.2. Lối học Nho giáo trong tác phẩm của Ngô Tất Tố và Chu Thiên ................... 29

2.3. Trường thi Nho học qua phục dựng của Ngô Tất Tố và Chu Thiên................ 42

2.3.1. Các vòng thi và nội dung thi ......................................................................... 42

2.3.2. Quy tắc thi cử ................................................................................................ 47

2.3.3. Nhận xét về lối thi Nho học từ các tác phẩm của Ngô Tất Tố và Chu Thiên55

CHƯƠNG 3. NẾP SỐNG CỦA NHÀ NHO QUA NGÒI BÚT CỦA NGÔ TẤT

TỐ VÀ CHU THIÊN .............................................................................................. 59

3.1. Nhà nho với đạo học ........................................................................................ 59

3.2. Nhà nho trong quan hệ với thầy học, bạn hữu ................................................. 66

3.3. Nhà nho trong cuộc sống gia đình (cha mẹ, vợ con) ....................................... 73

3.4. Nhà nho trong sinh hoạt văn hóa làng xã......................................................... 78

KẾT LUẬN............................................................................................................. 83

TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................................... 86

1

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

1.1. Là một hệ tư tưởng ngoại lai nhưng Nho giáo có lịch sử du nhập và tồn tại

lâu dài ở Việt Nam, khoảng từ thế kỉ III đến thế kỉ XX (năm 1945). Đặc biệt, trong

quãng thời gian từ thế kỉ XV đến thế kỉ XX - khi Nho giáo được lựa chọn là một học

thuyết chính trị - thì ảnh hưởng của nó thật sự liên tục, sâu rộng. Từ một học thuyết

đạo đức, Nho giáo trở thành nguyên tắc tổ chức bộ máy chính trị quốc gia, quy định

thiết chế văn hóa xã hội và đời sống của dân chúng. Tham gia vào việc tổ chức bộ máy

chính trị, vào thiết chế văn hóa Nho giáo có một hệ công cụ chắc chắn đó là kinh điển

và chế độ khoa cử để đào luyện ra một đội ngũ những trí thức (kẻ sĩ), còn gọi là nhà

nho. Hệ “công cụ” Nho giáo đó là Nho học. Nho học, vì vậy có một vai trò hết sức to

lớn đối với sự phát triển của chế độ phong kiến Việt Nam. Nó là thước đo, là biểu

tượng cho sự thịnh trị - suy tàn của thiết chế xã hội, của đời sống tư tưởng, văn hóa.

Và cũng chính vì thế, ở giai đoạn chuyển giao lịch sử, từ phong kiến phương Đông

sang thực dân hóa phương Tây, Nho học cũng sẽ là nơi có thể quan sát, chứng kiến

những đổi thay trong hệ giá trị tinh thần của xã hội. Quá trình đổi thay này diễn ra từ

những năm cuối thế kỉ XIX, kéo dài vài chục năm đầu thế kỉ XX, và trong nhiều lĩnh

vực: biên khảo, chuyên khảo, tranh luận trên báo chí, và sáng tác văn học nghệ thuật.

1.2. Ngô Tất Tố (1894-1954) là cây bút có vị trí quan trọng trong nền văn học

Việt Nam những năm 1930, 1940. Ông đã để lại một di sản văn học phong phú, bao

gồm nhiều thể loại: tiểu thuyết, phóng sự, truyện kí lịch sử, khảo cứu, dịch thuật, tiểu

phẩm báo chí, viết truyện dài. Với những sáng tác này, Ngô Tất Tố bộc lộ được cả sở

trường và sở đoản của cá nhân mình cũng như thế hệ nhà nho đi vào hiện đại hóa –

một hiện tượng đặc sắc của không khí văn hoá Việt Nam đầu thế kỷ XX. Trong di sản

của mình, Ngô Tất Tố đã thể hiện một sự quan tâm đặc biệt với chủ đề Nho giáo.

Thậm chí, Ngô Tất Tố đã có những sáng tác mang nhiều chất liệu của trải nghiệm cá

nhân về con đường học theo Nho giáo mà Lều chõng là tác phẩm tiêu biểu.

Bên cạnh Ngô Tất Tố, Chu Thiên (1913-1992) cũng là một tác giả có hứng thú

sâu đậm với các đề tài của quá khứ, như truyện ký lịch sử. Riêng chủ đề Nho học, Chu

Thiên có Bút nghiên, Nhà nho đều viết vào những năm 30, 40 của thế kỷ XX.

2

Với thực tiễn trải nghiệm cuộc sống và thực tế sáng tác đó của hai tác giả, việc

tìm hiểu Nho học trong sáng tác văn chương của những cây bút có xuất thân Nho giáo

hứa hẹn đem lại một cái nhìn từ bên trong cũng như những biểu hiện cụ thể của con

đường chuyển giao cũ-mới tại Việt Nam đầu thế kỉ XX.

Trên đây là những lý do giải thích việc chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: “Hình

ảnh Nho học trong sáng tác của Ngô Tất Tố (Lều chõng) và Chu Thiên (Bút

nghiên, Nhà nho).”

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Lịch sử nghiên cứu về sự nghiệp của Ngô Tất Tố và chủ đề Nho giáo trong di

sản của ông

Ngô Tất Tố được coi là một trong những cây bút xuất sắc nhất của dòng văn

học hiện thực Việt Nam. Tài năng của ông được bộc lộ trên nhiều phương diện. Với

thể loại nào, ông cũngđể lại những dấu ấn sâu sắc trong lòng bao thế hệ độc giả. Chính

vì thế suốt nhiều thập kỉ qua, thân thế và sự nghiệp sáng tác của ông đã thu hút sự chú

ý của nhiều nhà nghiên cứu, phê bình.

Thuộc thế hệ cầm bút có căn rễ Nho giáo sâu đậm (truyền thống gia đình, và

quá trình tu dưỡng cá nhân), sáng tác của Ngô Tất Tố chịu nhiều ảnh hưởng của cội rễ

tri thức đó. Hầu hết các nghiên cứu về Ngô Tất Tố đã chỉ ra đặc điểm này. Ngoài Vũ

Trọng Phụng với nhận xét “Ngô Tất Tố là một nhà báo về phái Nho học, và là một

tay ngôn luận xuất sắc trong đám nhà nho” [45, tr.409], có thể kể thêm: “Phê bình

Lều chõng” (báo Tri tân, số 33, ngày 23.1.1942, của Kiều Thanh Quế), mục viết về

Ngô Tất Tố trong Nhà văn hiện đại (1942-1945, của Vũ Ngọc Phan), “Ngô Tất Tố -

một chân dung lớn, một sự nghiệp lớn” (Tạp chí văn học, số 1, năm 1994 của nhà

nghiên cứu Phong Lê), “Nhà nho thức thời – ngòi bút tình cảm Ngô Tất Tố” (Tạp chí

văn học, số 1, năm 1994 của tác giả Vương Trí Nhàn), “Cây bút sắt sắc bén của một

nhà nho” (báo Văn nghệ, số 1, ra ngày 1.1.1994, do nhà văn Vũ Tú Nam viết), “Ngô

Tất Tố sống mãi trong lòng cách mạng” (trong Ngô Tất Tố toàn tập, tập 1, Nhà xuất

bản Giáo dục, năm 1996 của Phan Cự Đệ), “Ngô Tất Tố - cây bút cựu học giữa thời

tân văn” (Nghiên cứu Văn học, số 3, năm 2006 của nhà nghiên cứu Vũ Tuấn Anh)…

3

Ngô Tất Tố là một trong bảy mươi chín nhà văn Việt Nam thời hiện đại được

Vũ Ngọc Phan chọn lọc giới thiệu. Ông được gọi là “một tay kì cựu trong làng văn,

làng báo Việt Nam”, “có phê bình, có tư tưởng mới”. Vũ Ngọc Phan còn nhấn mạnh:

“... về đường văn nghệ ông đã theo kịp cả những nhà văn thuộc phái tân học xuất sắc

nhất. Ngô Tất Tố là một nhà nho mà viết được những thiên phóng sự và những thiên

tiểu thuyết theo nghệ thuật Tây phương và ông đã viết bằng ngòi bút đanh thép, làm

cho phái tân học khen ngợi” [42, tr.132]. Nhận xét của Vũ Ngọc Phan đã nhấn mạnh

tư tưởng mới mẻ, tiến bộ và tài năng nghệ thuật của Ngô Tất Tố - người có điểm xuất

phát là Nho học.

Trong bài viết “Cây bút sắt sắc bén của một nhà nho”, nhà văn Vũ Tú Nam cho

rằng: “ông trước sau vẫn giữ phong cách của một nhà nho - nhưng là một nhà nho với

bản lĩnh và cá tính đặc biệt, vừa nghiêm túc vui tươi, sâu sắc mà hoạt bát, trí tuệ và

tâm tư luôn năng động, chân thành gắn bó với những con người và sự vật xung quanh,

cũng có nghĩa với vận mệnh đất nước” [27, tr.185]. Ở đây, tác giả bài viết đã khẳng

định tính tích cực của Nho giáo trong lối sống, tư tưởng của Ngô Tất Tố.

Đặt Ngô Tất Tố vào bối cảnh văn hoá thời đại, nhà nghiên cứu Vũ Tuấn Anh đã

chỉ ra dấu vết “cựu học” còn được bảo lưu trong tư tưởng cũng như lối viết của Ngô

Tất Tố cũng như những biểu hiện của “tân văn” về thể loại mà Ngô Tất Tố lựa chọn

sáng tác. Đánh giá tiểu thuyết Lều chõng, nhà nghiên cứu cho rằng đó là: “cuộc chia

tay không ít lưu luyến của nhà văn với quá khứ của chính ông, và ở tầm vĩ mô, của văn

hóa mới với văn hóa Nho giáo”, và “Vốn hiểu biết phong phú về Khổng giáo, về sinh

hoạt trường ốc thi cử của một người thông hiểu Tứ thư, Ngũ kinh và đã từng nghiệm

sinh một thời lều chõng đã tạo nên những trang viết giàu tính tư liệu của một nhà khảo

cứu và giàu tính sinh động của một cây bút phóng sự”1

.

Bên cạnh những quan tâm đến vấn đề Nho giáo trong sáng tác của Ngô Tất Tố

của các học giả Việt Nam còn có nhà nghiên cứu người Trung Quốc là Hoàng Khải

1 Vũ Tuấn Anh (2006), “Ngô Tất Tố - cây bút cựu học giữa thời tân văn”, Nghiên cứu Văn học, số 3,

tr.13-20.

4

Hưng. Ông cho rằng: “Trong lịch sử văn học Việt Nam những năm 30, 40 của thế kỉ

XX, ngoài Ngô Tất Tố cũng còn có rất nhiều tác giả lấy đề tài từ văn hóa Nho giáo

như Chu Thiên với cuốn Bút nghiên (1942), cuốn Nho giáo (in năm 1943), Nguyễn

Công Hoan với cuốn Thanh đạm... Nhưng trong các tác phẩm có đề tài Nho giáo, Ngô

Tất Tố không những có số lượng sáng tác nhiều nhất, đề tài phong phú nhất mà tư

tưởng cũng sâu sắc hơn. Các tác phẩm của ông (...) đều thể hiện không gian đậm đà

văn hóa Nho giáo của xã hội Việt Nam từ nhiều góc độ khác nhau”. Sau đó, Hoàng

Khải Hưng đi đến kết luận: “Ngô Tất Tố dành nhiều tâm huyết trong nghiên cứu văn

hóa Nho giáo, và trong những tác phẩm của ông, bất kể là tiểu thuyết hiện thực, tiểu

thuyết lịch sử hay ký sự đều mang đậm dấu ấn văn hóa Nho giáo, thể hiện tình cảm

đặc biệt đối với văn hóa Nho giáo của tác giả” [23].

Như vậy, nhiều nhà nghiên cứu bằng những góc độ tiếp cận khác nhau đều chỉ

ra hình bóng Nho học trong tác phẩm của Ngô Tất Tố, trong đó Phan Cự Đệ là nhà

nghiên cứu sớm nhất đã đi sâu vào vấn đề này (phần viết “Ngô Tất Tố và Nho giáo”

trong Văn học Việt Nam 1930-19451

. Các nghiên cứu đã chỉ ra sự hiện diện của Nho

giáo trong vốn tri thức, con đường đi, và những dấu vết của nó trong lối viết của nhà

văn. Một số nghiên cứu đã chỉ ra sự tỉnh táo (hay có thể gọi là tính “đa thanh”) trong

ứng xử của Ngô Tất Tố với Nho giáo, ông vừa trân trọng vừa phê phán.

2.2. Lịch sử nghiên cứu về sự nghiệp của Chu Thiên và đề tài Nho giáo trong di sản

của ông

So với Ngô Tất Tố, những nghiên cứu về Chu Thiên có số lượng khiêm tốn hơn

rất nhiều. Qua khảo sát, chúng tôi thống kê được một số công trình và bài viết nghiên

cứu về Chu Thiên và các tác phẩm viết về đề tài Nho học của ông như sau:

1 Năm 1993, Nhà xuất bản Văn học cho in “Tuyển tập Ngô Tất Tố” (2 tập) do Phan Cư Đệ sưu tầm

tuyển chọn, Trương Chính viết lời giới thiệu. Trong lời giới thiệu về Ngô Tất Tố, Trương Chính cũng

đồng tình với quan điểm của Phan Cư Đệ cho rằng Ngô Tất Tố đã vượt qua mọi sự ràng buộc của tư

tưởng Nho giáo, là một người có tư tưởng độc lập, không chịu nhắm mắt theo những thành kiến của cổ

nhân.