Thư viện tri thức trực tuyến
Kho tài liệu với 50,000+ tài liệu học thuật
© 2023 Siêu thị PDF - Kho tài liệu học thuật hàng đầu Việt Nam
Giáo trình ngư loại II (Giáp xác và nhuyễn thể)
Nội dung xem thử
Mô tả chi tiết
TRƯỜNG ÐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA THỦY SẢN
GIÁO TRÌNH
NGƯ LOẠI II
(GIÁP XÁC & NHUYỄN THỂ)
CHỦ BIÊN :
THẠC SỸ NGUYỄN VĂN THƯỜNG
PGS.TS. TRƯƠNG QUỐC PHÚ
2009
THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ
PHẠM VI VÀ ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG
CỦA GIÁO TRÌNH -------------------
1. THÔNG TIN VỀ TÁC GIẢ
Họ và tên: NGUYỄN VĂN THƯỜNG
Sinh năm: 1957
Cơ quan công tác: Bộ môn Thủy sinh học Ứng dụng, Khoa Thủy sản
Trường: Đại học Cần Thơ
Địa chỉ Email để liên hệ: [email protected]
Phụ trách: Phần Giáp xác
Họ và tên: TRƯƠNG QUỐC PHÚ
Sinh năm: 1965
Cơ quan công tác: Bộ môn Thủy sinh học Ứng dụng, Khoa Thủy sản
Trường: Đại học Cần Thơ
Địa chỉ Email để liên hệ: [email protected]
Phụ trách: Phần Động vật thân mềm (Mollusca)
2. PHẠM VI VÀ ĐỐI TƯỢNG SỬ DỤNG
- Giáo trình có thể dùng tham khảo cho những ngành nào : Nuôi trồng thủy sản, Bệnh học
Thủy sản, Nông học, Quản lý nghề cá.
- Có thể dùng cho các trường nào : Đại học Cần Thơ, Đại học An Giang, Đại học Trà
Vinh, Đại học Bạc Liêu, Đại học Tiền Giang và các Trung tâm giáo dục thường xuyên và
Trường Cao đẳng cộng đồng các tỉnh thuộc khu vực đồng bằng sông Cửu Long có đào tạo
sinh viên thuộc các ngành kể trên.
- Các từ khóa (Đề nghị cung cấp 10 từ khóa để tra cứu):
Ngư loại II, Penaeidea, Penaeidae, Caridea, Palaemonidae, Mollusca, Gastropoda
Bivalvia, Cephalopoda.
- Yêu cầu kiến thức trước khi học môn này : Sinh viên phải học trước các môn Sinh học
đại cương A1, Sinh học đại cương A2, Sinh thái thủy sinh vật…
-Đã xuất bản in chưa, nếu có thì Nhà xuất bản nào: Giáo trình đã được nghiệm thu cấp
trường năm 2003, được in ấn nhân bản sử dụng trong phạm vi nội bộ dạy cho sinh viên các
ngành thuộc hệ chính quy và vừa làm vừa học do nhà trường quản lý. Riêng phần Động vật
thân mềm đã được xuất bản thành sách “Hình thái và giải phẫu Động vật thân mềm
(Mollusca)”, tại NXB Nông nghiệp năm 2006 theo giấy phép số 170-2006/CXB/43-28/NN do
cục xuất bản cấp ngày7/3/2006, nộp lưu chiểu Quý II/2006.
MỤC LỤC
********
PHẦN I - HÌNH THÁI - PHÂN LOẠI GIÁP XÁC
Trang
CHƯƠNG I MỞ ĐẦU
I- Đối tượng và nội dung môn học
II- Lịch sử nghiên cứu
III- Phân biệt khái niệm SHRIMP - PRAWN
IV- Màu sắc ở giáp xác
V- Phân loại đại cương
Câu hỏi ôn tập
Tài liệu tham khảo
1
1
3
3
3
5
CHƯƠNG II HÌNH THÁI CẤU TẠO CƠ THỂ TÔM
I- Đặc điểm hình thái.
II- Đặc điểm cấu tạo cơ thể tôm
III- Chức năng sinh học của các đôi phụ bộ
IV- Phân biệt giới tính ở tôm
V- Các hình vẽ thuyết minh về hình thái cấu tạo của tôm.
- Hình 1 : Cấu tạo hình thái ngoài của tôm-
- Hình 2 : Cấu tạo trong của tôm
- Hình 3: Đặc điểm phân biệt hai nhóm tôm Penaeidea và
7
8
11
12
12
13
14
15
1
Caridea
- Hình 4 : Các chi tiết trên Carapace
- Hình 5 : Các đặc điểm trên chủy
- Hình 6 : Râu I (Antennula) - Nhìn từ mặt lưng của râu trái
- Hình 7 : Phần đầu ngực (Nhìn từ mặt bụng)
- Hình 8 : Đốt đuôi và chân đuôi
- Hình 9 : Cơ quan sinh dục của tôm
-Hình 10 : Tuyến sinh dục của tôm cái (Penaeus semisulcatus)
-Hình 11 : Tuyến sinh dục của tôm đực (Penaeus semisulcatus)
-Hình 12 : Phân biệt đực, cái ở tôm CARIDEA
-Hình 13 : Các loại mang của tôm
-Hình 14 : Các phụ bộ đầu
-Hình 15 : Các phụ bộ ngực
-Hình 16 : Hoạt động giao vĩ ở tôm biển
-Hình 17 : Sự phát triển của buồng trứng tôm Sú (mặt lưng ).
-Hình 18 : Hình dạng bên ngoài buồng trứng tôm Sú qua lớp
vỏ giáp.
Câu hỏi ôn tập
Tài liệu tham khảo.
16
17
17
18
18
19
19
20
20
21
22
23
24
25
26
27
CHƯƠNG III ĐẶC ĐIỂM PHÂN LOẠI PHÂN BỐ TÔM PENAEIDEA
I- Phân bố địa lý của một số loài tôm kinh tế quan trọng trên
thế giới.
1/ Phân bố trên thế giới
2/ Phân bố theo vùng
3/ Các vùng phụ phân bố
29
29
31
2
4/ Các rào chắn sự phân bố của tôm biển trong tự nhiên.
II - Đặc điểm thành phần loài tôm họ Penaeidae phân bố ở
vùng ven biển ĐBSCL.
III- Mô tả thành phần loài tôm họ Penaeidae ở vùng ven biển
ĐBSCL.
1/ Giống Penaeus
2/ Giống Metapenaeus
3/ Giống Parapenaeopsis
4/ Giống Metapenaeopsis
5/ Giống Trachypenaeus
IV- Tính chất khu hệ của tôm họ Penaeidae ở vùng ven biển
ĐBSCL.
1/ Phân bố địa lý
+ Nhóm Ấn độ-Tây Thái Bình Dương
+ Nhóm nhiệt đới Ấn độ-Tây TBD.
+ Nhóm Tây bắc Thái bình dương
+ Nhóm loài đặc hữu
+ Nhóm Tây Ấn độ dương
+ Nhóm Đại Tây dương- Địa Trung hải
2/ Phân bố theo độ sâu
3/ Phân bố theo điều kiện sinh thái
V- Giới thiệu một số loài giáp xác khác thường xuất hiện ở
vùng ven biển ĐBSCL.
VI -Hình vẽ các loài tôm, cua thường gặp.
Câu hỏi ôn tập.
Tài liệu tham khảo
33
38
40
41
42
49
54
59
64
67
67
67
68
68
68
69
69
70
71
3
Hình các loài tôm 72
72
73
76
CHƯƠNG IV ĐẶC ĐIỂM PHÂN LOẠI PHÂN BỐ TÔM CARIDEA 100
I – Đặc điểm chung
II- Đặc điểm phân loại họ tôm Palaemonidae
III- Các giống loài tôm thuộc họ Palaemonidae phổ biến ở
ĐBSCL.
1/ Giống Macrobrachium
2/ Giống Exopalaemon
3/ Giống Leptocarpus
4/ Giống Palaemonetes
IV- Một số hình ảnh giới thiệu về thành phần loài tôm thuộc
họ Palaemonidae ở ĐBSCL.
V- Các họ tôm khác trong tổng họ Palaemonoidea
Câu hỏi ôn tập
Tài liệu tham khảo
100
100
100
100
112
113
115
115
115
121
4
CHƯƠNG I - MỞ ĐẦU
I- ĐỐI TƯỢNG VÀ NỘI DUNG MÔN HỌC
Tôm là động vật giáp xác, có vai trò quan trọng trong các hệ sinh thái thủy vực,
bao gồm nhiều loài có giá trị kinh tế làm thực phẩm, hàng hóa xuất khẩu... Ngoài ra
chúng gồm nhiều đối tượng quan trọng trong nghề nuôi trồng và khai thác hải sản.
Theo yêu cầu đào tạo của ngành Nuôi trồng thủy sản, nội dung giáo trình này được
biên soạn nhằm cung cấp những kiến thức và dẫn liệu về phân loại sinh thái và nguồn lợi
một số đối tượng tôm nước ngọt và tôm biển có giá trị kinh tế thường gặp trong nghề nuôi
và khai thác hải sản. Trên cơ sở đó sinh viên có thể tiếp tục nghiên cứu ứng dụng và đề
xuất các giải pháp phát triển nuôi trồng, khai thác và bảo vệ nguồn lợi tôm trong thủy vực
tự nhiên.
Phạm vi và đối tượng nghiên cứu của môn học này có liên quan đến nhiều ngành
khoa học, trong đó sinh thái học cá thể là nội dung cần thiết để làm cơ sở cho các nghiên
cứu về sinh thái học quần thể và quần xã sinh vật đáy. Hơn nữa môn học này còn liên
quan đến các ngành khoa học khác như thủy sinh học, thủy hóa học, điạ chất học, nhằm
làm sáng tỏ mối quan hệ giữa sinh vật và môi trường sống.
Ngoài ra , môn học này cũng còn phải nghiên cứu mối quan hệ giữa động vật giáp
xác với các loài động vật khác và đặc biệt là mối quan hệ hữu cơ giữa nguồn lợi tôm biển
trong hệ sinh thái rừng ngập mặn, giúp cho người đọc có tầm nhìn rõ nét các hệ sinh thái
và ổn định phát triển lâu dài nguồn tài nguyên thiên nhiên.
II- LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU
II.1. Trên thế giới :
Nghiên cứu về định loại tôm nói chung và tôm Penaeid nói riêng tính cho đến nay đã có
rất nhiều công trình công bố :
- Từ 1798 : đã có công trình nghiên cứu về tôm He ở loài Penaeus fabricius, và kể
từ đó đến nay đã có khoảng 800 tài liệu nghiên cứu về tôm He.
- 1888 : Bate tiến hành phân loại họ tôm He Penaeidae.
- 1909,1913 : Calman và Kemp đã đưa ra hệ thống phân loại đối với các loài tôm
10 chân (Decapoda, Macrura) nói chung và họ Palaemonidae nói riêng.
- 1927 : Balss với tác phẩm Decapoda đã đưa ra hệ thống phân loại đến giống và
loài một cách chặt chẽ. Tác giả đã chia họ Palaemonidae thành 4 họ phu :
Typhlocaridinae, Desmocaridinae, Palaemoninae và Pontoniinae.
- 1936, 1939 : Burkenroad tiến hành phân loại họ phụ tôm he Penaeinae.
- 1945 : Anderson và Lindner đã dẫn ra khóa phân loại các họ phu thuộc giáp xác
10 chân. Đáng kể là tác giả đã đưa ra khóa phân loại đến loài trong họ Penaeidae tương
đối hoàn chỉnh. Đây là một công trình lớn nhất về phân loại giáp xác ở thế kỷ 20.
- 1949, công trình của Kubo đã hoàn chỉnh nghiên cứu về thành phần tôm Penaeid
ở vùng biển Nhật bản và các thủy vực lân cận, tác giả đã đưa ra nhiều dẫn liệu về phân
loại và mô tả các loài tôm Penaeid.
- 1957 : Gunter dù chỉ đưa ra khu hệ phân bố giáp xác ở Mỹ nhưng đa xác định
một cách đúng đắn, chặt chẽ các đặc điểm của các loài tìm thấy ở khu hệ này.
Giáo trình : NGƯ LOẠI II (Giáp xác & Nhuyễn thể) -02/2009 Chương I- MỞ ĐẦU 1
Rất nhiều tác giả khác như : Sollaud (1938), Gaiepskaia (1948), Vino Gradob
(1950), Cowles (1914), Dall (1957), Hall (1961), Holthuis (1958), Kobjokava (1966),
Lindner (1957), Suvatti (1950)... bằng những công trình nghiên cứu của mình ở những
khu hệ khác nhau đã đưa ra các hệ thống phân loại chính để xác định các giống loài giáp
xác 10 chân nói chung và tôm thuộc 2 họ phụ Penaeinae và Palaemoninae nói riêng.
- 1980 : Đáng kể là công trình hoàn chỉnh về hệ thống định loại và giới thiệu thành
phần các loài tôm trên thế giới của Holthuis, 1980. Tác giả đã thống kê được 363 loài tôm
hiện diện trên thế giới, trong đó có 110 loài thuộc họ Penaeidae, chiếm khoảng 80% thành
phần tôm thu được trong tự nhiên (Dore& Frimoldt, 1987).
- 1986 : Liu, J. Y et al. đã công bố công trình nghiên cứu về nguồn lợi tôm
Penaeoid ở vùng biển Nam Trung quốc. Công trình này rất có giá trị về mặt nghiên cứu
trên các lĩnh vực : định loại, phân bố và tính chất khu hệ của tôm Penaeid...
II.2. Ở trong nước :
Ở Việt Nam việc nghiên cứu bộ giáp xác 10 chân, đặc biệt là họ tôm He Penaeidae) đã được các tác giả trong ngoài
nước chú ý.
Riêng về lớp giáp xác biển Việt Nam, đã có nhiều công trình nghiên cứu, đáng chú ý là
các báo cáo của R.Serene (1937, 1949, 1950, 1953, 1954) ; C.Dawydoff (1952) ; Fize et
Serene (1952) ; J.Forest (1956 , 1958) ; K.K.Tiwari (1956); Trần Ngọc Lợi (1965, 1967);
Nguyễn Văn Chung (1971, 1994); Gurjanova ( 1972 ); Y.I. Starobogatov (1972 );
A.J.Bruce (1993); Phạm Ngọc Đẳng (1994).
Năm 1978, Nguyễn Văn Chung và cộng tác viên đã tổng kết tình hình nghiên cứu sinh vật
đáy biển Việt nam (trong đó có lớp giáp xác), nhưng báo cáo này chỉ mới nêu lên danh
sách về thành phần loài, chưa có những dẫn liệu về phân bố , kích thước và nhất là chưa
loại bỏ hết được các loài cùng vật khác tên (Synonym)...
Năm 1995, Nguyễn Văn Chung và Phạm Thị Dự đã công bố : “Danh mục tôm biển Việt
Nam“. Công trình này đã xác định khá đầy đủ và chính xác về mặt thành phần loài, có
các Synonym chủ yếu, thường gặp nhất, ngoài ra còn kèm theo các chỉ dẫn về kích thước,
phân bố, môi trường sống, tình trạng, nơi lưu giữa mẫu vật... rất hữu ích cho việc nghiên
cứu, giảng dạy và ứng dụng trong sản xuất.
Ở miền Nam Việt Nam, các công trình nghiên cứu về nguồn lơị tôm Penaeid còn rất ít,
chủ yếu khảo sát về mặt thành phần loài và đặc tính phân bố :
- Kết quả điều tra tổng hợp Sinh vật đáy vùng biển Thuận hải - Minh hải (1979 -
1982) của Nguyễn Văn Chung & ctv cho thấy họ tôm Penaiedae gồm 30 loài, nhiều loài
hiện là đối tượng đánh bắt và nuôi của vùng này như : Penaeus merguiensis, Penaeus
japonicus, Penaeus semisulcatus, Penaeus monodon, Metapenaeus ensis...
- 1985 : Trong phạm vi chương trình 60-02 cấp nhà nước về “Điều tra tổng hợp
tài nguyên sinh vật vùng đồng bằng sông Cửu long” Nguyễn Văn Thường và Ctv (Khoa
Thủysản-Đại học Cần thơ) đã bước đầu công bố các dẫn liệu về thành phần loài và đặc
tính phân bố của tôm họ Penaeidae ở vùng ven biển đồng bằng sông Cửu long . Qua đó
tác giả đã nêu lên được 15 loài thuộc 3 giống của họ Penaeidae.
- Từ năm 1990 trở lại đây Nguyễn Văn Thường & ctv có các công trình nghiên
cứu bổ sung về thành phần loài tôm biển họ Penaeidae ở vùng ven biển đồng bằng sông
Cửu Long.
Giáo trình : NGƯ LOẠI II (Giáp xác & Nhuyễn thể) -02/2009 Chương I- MỞ ĐẦU 2
III- PHÂN BIỆT KHÁI NIỆM SHRIMP - PRAWN
* Theo Holthuis (1980) thì khái niệm về Prawn và Shirmp như sau :
- PRAWN : chỉ các cá thể có kích thước lớn, không phân biệt nhóm tôm Penaeidea
(tôm biển) hoặc Caridea (tôm nước ngọt )
- SHRIMP : Chỉ các cá thể có kích thước nhỏ.
Ở châu Mỹ sử dụng từ SHRIMP đề chỉ các loài tôm có kích thước lớn ( Palaemonidae và
Penaeidae ), trong khi các nước còn lại sử dụng tiếng Anh thì dùng từ PRAWN.
* Theo Arlo W. Fast, CSAVAS (1988) và một số tác giả khác (được sự thống nhất của tổ
chức F.A.O ) :
- PRAWN : Chỉ các loài tôm sống ở thủy vực nước ngọt (đặc biệt là các loài tôm
thuộc giống Macrobrachium spp )
- SHRIMP : Chỉ các loài tôm biển hoặc tôm sống ở thủy vực nước lợ.
Hiện nay cách dùng từ phổ biến được sử dụng trong các tài liệu tham khảo là :
- PRAWN : Cá thể có kích thước lớn
- SHRIMP : Cá thể có kích thước nhỏ.
IV- MÀU SẮC Ở GIÁP XÁC .
Tôm, cua (tươi) có màu sắc rực rỡ và thường biểu hiện tính chất của môi trường chúng
sống.Dưới tác dụng của nhiệt, hoặc cho dấm vào chúng sẽ có màu hồng.
* Nguyên nhân :
- Sự phân bố của các ống mao huyết (hệ thống mao quản kém do đó không có sắc
tố Hemoglobin như ở động vật có xương sống, thay vào đó là sự hiện diện phong phú của
các sắc tố Hemocyanin (là một chất đạm phức hợp gồm có đồng), do đó khi còn sống,
tôm cua ít có màu đỏ.
- Trong cơ thể tôm, cua có Astaxanthin (C40H52O4) chứa sắc tố Caltinoido. Khi
chất này kết hợp lỏng lẻo với chất đạm (Protid) thì có màu xanh đen, nhưng khi chịu tác
dụng của nhiệt hoặc dấm, nó tách khỏi đạm và bị Oxy hóa trong không khí sẽ biến thành
Astacin có màu nâu đỏ (C40H48O4). Astaxanthin, Astacine có nhiều trong các sinh vật
biển.
V- PHÂN LOẠI ĐẠI CƯƠNG
Theo http://www.itis.gov (2009) thì hệ thống phân loại các đối tượng tôm, cua như sau :
Ngành : Arthropoda
Ngành phụ : Crustacea
Lớp : Malacostraca
Lớp phụ : Eumalacostraca
Tổng bộ : Eucarida
Bộ : Decapoda
Bộ phụ : Dendrobranchiata Bate, 1888
Bộ phụ : Pleocyemata Burkenroad, 1963
Giáo trình : NGƯ LOẠI II (Giáp xác & Nhuyễn thể) -02/2009 Chương I- MỞ ĐẦU 3
Trong các tư liệu chuyên môn, các đối tượng tôm thường được đề cập với tên gọi :
Penaeid shrimp, Carid shrimp.
Penaeid shrimp thường nhắc đến các đối tượng tôm có nguồn gốc biển, thuộc phân bộ (Infraorder): Penaeidea;
trong khi nhóm tôm có nguồn gốc nước ngọt được đề cập với tên gọi là Carid shrimp, thuộc phân bộ Caridea.
* Nhóm tôm biển (Penaeid shrimp)
Theo http://www.itis.gov (2009) bộ Decapoda chia ra làm 2 bộ phụ :
- Bộ phụ Dendrobranchiata (nhóm giáp xác đẻ trứng thải ra môi trường nước,
không ấp trứng), chủ yếu bao gồm các đối tượng tôm sống ở môi trường nước lợ, ven
biển.
- Bộ phụ Pleocyemata (nhóm giáp xác đẻ và ấp trứng ở phần bụng), chủ yếu bao
gồm các đối tượng tôm, cua sống ở môi trường nước ngọt, cửa sông.
Trong bộ phụ Dendrobranchiata có 2 tổng họ (Superfamily) :
- Penaeoidea
- Sergestoidea
* Tổng họ Penaeoidea có 5 họ tôm (Family) :
- Aristeidae : 09 giống, 26 loài
- Benthesicymidae : 04 giống, 41 loài
- Penaeidae : 26 giống, 206 loài
- Sicyonidae : 01 giống, 43 loài
- Solenoceridae : 09 giống, 47 loài
* Tổng họ Sergestoidea có 2 họ tôm (Family) :
- Luciferidae
- Sergestidae : họ Ruốc, Moi
Trong phạm vi môn học này, họ tôm Penaeidae (họ tôm He) được chú ý đặc biệt vì tầm
quan trọng của chúng đối với nghề nuôi và khai thác và tính đa dạng về thành phần lòai.
Rất nhiều loài tôm thuộc họ này đang được nuôi và khai thác ở vùng ven biển đồng bằng
sông Cửu Long, thí dụ như : tôm Sú, tôm Thẻ, tôm Đất, tôm Sắt, Gậy, Chì, tép Bạc, tôm
giang…
* Nhóm tôm sông (Carid shrimp)
Về hệ thống phân loại giáp xác thuộc bộ phụ Pleocyemata (tôm,cua ấp trứng ở bụng),
theo IT IS, được sắp xếp như sau :
Ngành : Arthropoda
Ngành phụ : Crustacea
Lớp : Malacostraca
Lớp phụ : Eumalacostraca
Tổng bộ : Eucarida
Bộ : Decapoda
Bộ phụ : Pleocyemata Burkenroad, 1963
Phân bộ : Anomura
Phân bộ: Astacidea Pjkhkhh Phân bộ
P Phân bộ : Brachyura P Phân:Phânhâ
Phân bộ : Caridea
Phân bộ : Palinura
Phân bộ : Stenopodidea
Phân bộ : Thalassinidea
Giáo trình : NGƯ LOẠI II (Giáp xác & Nhuyễn thể) -02/2009 Chương I- MỞ ĐẦU 4
Bộ phụ Pleocyemata (nhóm giáp xác đẻ và ấp trứng ở phần bụng), chủ yếu bao gồm các
đối tượng tôm, cua sống ở môi trường nước ngọt, cửa sông, ven biển.
Trong bộ phụ Pleocyemata có 16 tổng họ (Superfamily), một số tổng họ bao gồm các đối
tượng quan trọng như sau : Alpheoidea (tôm gõ mõ), Atyoidea (Tép gạo), Palaemonoidea
(tôm gai). Đặc biệt tổng họ Palaemonoidea có họ tôm quan trọng đối với nghề thủy sản,
gồm nhiều lòai có giá trị kinh tế : tôm càng xanh, tép trứng, tép thợ rèn, tép rong, tép hột
mít…
Tổng họ Palaemonoidea có 8 họ tôm, trong đó họ Palaemonidae (tôm gai) là họ tôm có
ưu thế về mặt thành phần loài, quan trọng đối với nghề nuôi và khai thác ở thủy vực đồng
bằng sông Cửu Long.
Họ tôm Palaemonidae có 9 giống : Brachycarpus, Exopalaemon, Leander, Leptocarpus,
Macrobrachium, Nematopalaemon, Palaemon, Palaemonetes và Urocaridella.
Giống Macrobrachium có thành phần loài phong phú nhất với 227 loài. Ở đồng bằng
sông Cửu Long có 4 giống hiện diện : Macrobrachium (8 loài), Exopalaemon (1 loài),
Palaemonetes (2 loài) và Leptocarpus (1 loài) .
Câu hỏi ôn tập :
1) Anh chị hãy cho biết các công trình nghiên cứu trên thế giới về giáp xác biển, đặc biệt
là đối tượng tôm, cua ? Ở Việt Nam nghề nuôi tôm công nghiệp đã có từ khi nào ?
2) Tại sao các nghiên cứu về giáp xác (tôm, cua) được tiến hành tập trung vào các đối
tượng sống ở biển nhiều hơn là các đối tượng phân bố ở nước ngọt ? Giải thích ?
3) Phân biệt khái niệm SHRIMP-PRAWN. Thế nào là Penaeid shrimp ? Carid shrimp ?
4) Tại sao tôm biển thường có màu sắc sặc sỡ hơn so với tôm nước ngọt ?
5) Hệ thống phân loại 2 bộ phụ Dendrobranchiata và Pleocyemata.
6) Giới thiệu về 2 họ tôm : Penaeidae (họ tôm He) và Palaemonidae (họ tôm Gai). Có
nhận xét gì về khác biệt giữa 2 hệ thống phân lọai này?
Tài liệu tham khảo:
1) Arlo.W. Fast and L. James Lester. Marine shrimp culture : Principles and practices.
Elsevier, 1992 , p. 9 - 26.
2) Bộ Thủy sản, 1996. Nguồn lợi Thủy sản Việt Nam. Nxb. Nông nghiệp. 616 trang.
Chen Kong Jung and Engr. William G, Co. Prawn Culture. Chuson Printing Press,
1988 , p. 89- 113.
3) Dall.W., 1990. Zoogeography of the Penaeidae. Proceedings of the 1990 international
Crustacean conference. Memoirs of the Queensland Museum.Vol.31,1990, p. 39- 49.
4) Dawydoff, C.,1952. Contribution à l’ étude des Invertébrés de la Faune marine
benthique de l’Indochine. Contr.Inst.Ocean.Nhatrang.No
9, 1952, p.1-158.
5) Holthuis, L.B.,1980. FAO Species catalogue.Vol.1.Shrimps and Prawns of the world.
An annotated catalogue of species of interest to fisheries.FAO.Fish.Synop.,(125).Vol.1,
Giáo trình : NGƯ LOẠI II (Giáp xác & Nhuyễn thể) -02/2009 Chương I- MỞ ĐẦU 5
980, 261 pp.
6) Kubo, I.,1949.Studies on the Penaeids of Japanese and its adjacent waters. Jour.
Tokyo.
Coll.Fish.36 (1) ,1949, p.1- 467.
7) Nguyễn Văn Chung, Phạm Thị Dự, 1995. Danh mục tôm biển Việt Nam. Nxb.
KHKT.
170 trang
8) Nguyễn Văn Thường, 1997. Đặc điểm thành phần loài và phân bố của họ tôm He
(Penaeidae) ở vùng ven biển Tây Nam bộ. Luận án Thạc sỹ ngành Nuôi Trồng Thủy
sản- Đại học Nha Trang. 120 trang.
9) Nguyễn Văn Thường và Trương Quốc Phú, 2003. Giáo trình Ngư Loại II (Giáp xác &
Nhuyễn Thể). Khoa Thủy sản – Đại học Cần Thơ, 162 trang.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Giáo trình : NGƯ LOẠI II (Giáp xác & Nhuyễn thể) -02/2009 Chương I- MỞ ĐẦU 6
CHƯƠNG II - HÌNH THÁI CẤU TẠO CƠ THỂ CỦA TÔM
I- ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI.
1/ Đặc điểm chung :
+ Giáp xác mười chân (Decapoda) trong thủy vực tự nhiên chia làm 2 nhóm :
- Tôm
- Cua
+ Bao gồm nhiều họ tôm khác nhau, phân bố ở thủy vực nước ngọt
(Freshwater), nước lợ (Brackishwater) và nước mặn (Saline water). Chúng có nhiều đặc
điểm khác nhau nhưng có chung đặc điểm là phần đầu ngực được bao bọc trong lớp vỏ giáp
hay còn gọi là giáp đầu ngực (Carapace), cấu tạo bằng chất sừng (Kitin) kết hợp với chất vôi
(ở dạng Carbonate Calci hoặc Phosphate Calci).
+ Sống ở nước, thở bằng mang. Mang thường hiện diện ở phần ngực, hoặc
bụng và mang còn được hình thành từ phần phụ của các đốt chân. Ở phần đầu ngực, bụng
đều có phần phụ.
+ Thân có dạng ống, phân chia phải, trái; trước, sau ; lưng , bụng. Toàn bộ cơ
thể được bao bởi một vỏ giáp, chia ra nhiều đốt và các đốt liên hệ nhau bằng các đốt cử động
được. Số lượng đốt trên thân thay đổi theo loài. Chân cũng phân đốt như thân, phần đầu
ngực có vỏ đầu ngực lớn che phủ phần đầu ngực (Cephalothorax).
+ Các giáp xác bậc cao như : tôm, cua, thường có màu sắc đẹp là do chúng có
tế bào sắc tố. Tế bào sắc tố này có nhiều nhánh nằm trên lớp biểu bì và dưới lớp vỏ cứng,
chúng có khả năng thay đổi màu sắc giống môi trường, đó là sự tăng giảm của tế bào sắc tố.
Khi tế bào sắc tố dãn, con vật có nhiều màu; ngược lại khi tế bào sắc tố co lại thì lúc đó tế
bào sắc tố chỉ là một điểm nhỏ nên màu sắc trên con vật giảm. Tế bào sắc tố phân bố trên bề
mặt da, gan, dạ dày, tuyến sinh dục... là những cơ quan bên trong cơ thể. Trứng của chúng
đẻ ra cũng có sắc tố đỏ, vàng... các sắc tố này trong điều kiện nhiệt độ cao, dễ bị phá hủy vì
thế khi ta đun các loài giáp xác hoặc ngâm trong cồn thì lúc đó chuyển sang màu đỏ, sau đó
nhạt dần :
Chromatine ....nhiệt độ............> Astacine ( màu đỏ ) tan trong cồn hoặc dầu mỡ
2/ Phân loại đại cương
Bộ Decapoda chia làm 2 bộ phụ :
a/ Bộ phụ Dendrobranchiata :
Bao gồm các nhóm giáp xác có tập tính sinh sản bằng hình thức đẻ trứng thải ra môi
trường nước (đa số các loài tôm biển). Thí dụ như các loài tôm Sú (Penaeus monodon), Tôm
Thẻ (Fenneropenaeus indicus, Fenneropenaeus merguiensis), tôm đất (Metapenaeus ensis),
tép bạc (Metapenaeus tenuipes)…
b/ Bộ phụ Pleocyemata :
Bao gồm các nhóm giáp xác (tôm, cua) có tập tính sinh sản bằng hình thức đẻ trứng
và ấp trứng ở phần bụng. Thuộc bộ phụ này gồm có các đối tượng sau : tôm càng xanh
(Macrobrachium rosenbergii), Tép rong (Macrobrachium lanchesteri), cua biển (Scylla
paramamosain), cua đồng (Somaniathelphusa germaini).
Giáo trình : NGƯ LOẠI II (Giáp xác & Nhuyễn thể) -02/2009. Chương II- HÌNH THÁI CẤU TẠO CƠ THỂ TÔM 7
II- ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO CƠ THỂ TÔM.
Cơ thể gồm 20 đốt , chia làm 2 phần rõ rệt ( hình 1 ) :
- Phần đầu ngực (Cephalothorax) : 13 đốt + 13 đôi phụ bộ.
- Phần bụng (Abdomen) : 7 đốt + 6 đôi phụ bộ.
Trên mỗi đốt có một đôi phụ bộ đã được biến đổi thích nghi cho những hoạt động
sống của tôm.
1/ Phần đầu ngực (Cephalothorax) (hình 7)
Gồm 5 đốt ở phần đầu và 8 đốt ở phần ngực kết hợp lại thành một khối được
bao bọc mởi một vỏ giáp gọi là giáp đầu ngực (Carapace). Giáp đầu ngực tôm kép dài về
phía trước tạo thành chủy. Cạnh trên và dưới chủy thường có răng (còn gọi là gai : spine),
răng phân bố kéo dài sang cả giáp đầu ngực (hình 4 ).
Số lượng và vị trí phân bố của răng chủy, hình dạng chủy là đặc điểm phân
loại quan trọng để phân biệt các giống loài khác nhau, được thể hiện bằng công thức răng
chủy như sau :
Số răng trên giáp đầu ngực/ Tổng số răng cạnh trên chủy
CR = ---------------------------------------------------------------------------
Số răng cạnh dưới chủy
Giáp đầu ngực ứng với các cơ quan bên trong được chia thành nhiều vùng
khác nhau :
- Vùng trán (Frontal region)
- Vùng vị (Gastric region)
- Vùng tim (Cardiac region)
- Vùng gan (Hepatic region)
- Vùng xúc giác (Antennal region).
Trên mặt giáp đầu ngực có các gai (spine), rãnh (groove) và gờ, sóng (carina)
tương ứng với tên gọi của từng vùng trên vỏ giáp đầu ngực( hình 3).
* GAI (Spines).
- Gai thượng vị (Epigastric spine) : ở phía sau của chủy và ở giữa mặt lưng của
vùng dạ dày.
- Gai trên mắt (Supra-Orbital Spine) : Ở cạnh trên vùng mắt và vùng phía trên
gốc của cuống mắt.
- Gai sau mắt (Post-Orbital Spine) : Phía sau gai trên mắt, vùng gần cạnh trước
giáp đầu ngực.
- Gai râu, gai xúc giác (Antennal spine): Ở hai bên khoang mắt, gốc râu và
cạnh trước vỏ đầu ngực.
- Gai vỏ mang (Branchiostegal spine): Giữa hai râu cảm giác và gai bên.
- Gai gan (Hepatic spine) : Ở giữa vùng gan, vùng dạ dày và vùng râu, ở dưới
của rãnh cổ.
- Gai má (Pterygostomian spine).
- Gai sau xúc giác (Post-Antennal spine).
* RÃNH (Grooves).
- Rãnh giữa (Median groove): ở giữa gờ sau của chủy.
- Rãnh bên chủy : (Adrostral groove) : ở cạnh trong của bên chủy.
- Rãnh cổ (Cervical groove) : Từ phía sau gai gan kéo lệch lên phía trên.
- Rãnh dọc (Longtudinal groove).
Giáo trình : NGƯ LOẠI II (Giáp xác & Nhuyễn thể) -02/2009. Chương II- HÌNH THÁI CẤU TẠO CƠ THỂ TÔM 8
- Rãnh dạ dày-trán (Gastro-Frontal groove).
- Rãnh sau mắt (Post-Orbital groove)
- Rãnh mang-tim (Branchio-Cardiac groove)
- Rãnh gan (Hepatic groove).
* SÓNG, GỜ (Carinae).
- Sóng xúc giác (Antennal Carina) : Từ gai râu kéo lệch về phía sau đến cuối
gai gan.
- Sóng dạ dày-mắt (Gastro-Orbital Carina) : Từ phía dưới sau khoang mắt kéo
lệch lên phía trước gai gan.
- Sóng gan (Hepatic carina) : Phía dưới gai gan, trên vùng bên và đoạn trên
kéo thẳng hoặc kéo lệch xuống dưới.
- Sóng mang-tim (Branchio- Cardiac carina)
- Sóng cổ (Cervical Carina)
- Sóng sau chủy đầu (Post-Rostral Carina ): Ở trên sóng dọc của đường giữa
phía sau chủy.
- Sóng dạ dày-trán (Gastro-Frontal Carina).
- Sóng bên chủy đầu (Adrostral Carina) : Ở hai bên chủy có khi kéo dài tới gần
cuối vỏ đầu ngực.
Ngoài ra ở một số giống loài tôm biển, giáp đầu ngực còn có sự hiện diện của
bộ phận phát tiếng động (Stridulating organ).
* CÁC ĐÔI PHỤ BỘ PHẦN ĐẦU NGỰC.
Trên mỗi đốt cơ thể đều có những phần phu, tùy chức năng các phần phụ này
có thể biến dạng, nhưng cơ bản đều chia thành 3 bộ phận là: gốc nhánh (Protopodite), nhánh
trong (Endopodite) và nhánh ngoài (Exopodite). Phần đầu ngực có 13 đôi phụ bộ được liệt
kê như sau :
- Râu a1 (Antennula): ký hiệu là a1.
Gồm có cuống râu (Antennular penducle) có 3 đốt. Đốt thứ nhất có chứa túi
thăng bằng (Statocyst) có tác dụng làm cân bằng cơ thể, mép ngoài gốc có gai cuống
(Stylocerite), giữa mép trong có một nhánh phụ mép trong (Prosartema) , chỉ có họ tôm He
mới có đặc điểm này. Đỉnh đốt thứ 3 hình thành hai râu, râu a1 là cơ quan khứu giác và làm
nhiệm vụ xúc giác ở phần thân trước.
- Râu a2 (Antenna) : ký hiệu là a2
Có nhiệm vụ xúc giác ở hai bên và phía sau. Có hai đốt gốc. Nhánh ngoài là
phiến hình lá gọi là vẩy râu (Scaphocerite hoặc Antennal scale), nhánh trong nhỏ kéo dài,
cuống râu có 3 đốt.
- Hàm trên, hàm lớn (Mandibula) ký hiệu là Md.
Có chức năng nghiền thức ăn, gồm : phần cắt xé mồi dẹp và mỏng, phần
nghiền mồi và nhánh răng.
- Hàm dưới 1, hàm nhỏ 1 (Maxillula) ký hiệu là mx1.
Gồm 3 phiến mỏng : 2 phiến phía trong là nhánh gốc, 1 phiến bên trong là
nhánh trong.
- Hàm dưới 2, hàm nhỏ 2 (Maxilla) ký hiệu là mx2.
Nhánh gốc có 2 phiến lớn, mỗi phiến lại phân 2 nhánh nhỏ, nhánh trong nhỏ,
nhánh ngoài phát triển có dạng lá gọi là Scaphognathite, có tác dụng quạt nước, hổ trợ cho
hô hấp.
Giáo trình : NGƯ LOẠI II (Giáp xác & Nhuyễn thể) -02/2009. Chương II- HÌNH THÁI CẤU TẠO CƠ THỂ TÔM 9