Giáo trình Động vật hại nông nghiệp

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP - HÀ NỘI

PGS. TS. NGUYỄN VĂN ĐĨNH

GI ÁO TR ÌNH

ĐỘNG VẬT HẠI NÔNG NGHIỆP

(DÙNG CHO HỆ ĐẠI HỌC)

HÀ NỘI 2005

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………0

LỜI NÓI ĐẦU

Trong b¶o vÖ c©y cã 3 nhãm dÞch h¹i lín lµ ®éng vËt, vi sinh vËt vµ cá d¹i. Nhãm ®éng

vËt h¹i c©y hoÆc s¶n phÈm tõ c©y trång bao gåm mét sè Ýt c¸c ®¹i diÖn cña mét sè líp ®éng

vËt.

C¸c líp ®éng vËt chñ yÕu cã liªn quan ®Õn sù g©y h¹i c©y trång bao gåm C«n trïng

(Insecta), NhÖn (Arachnida), Thó (Mamalia), NhuyÔn thÓ (Molusca).... Trong c¸c líp ®ã th×

c¸c loµi g©y h¹i cã sè l−îng ®«ng ®¶o nhÊt thuéc líp C«n trïng. C¸c líp cßn l¹i cã khi chØ

tËp trung trong mét bé nh− bé Ve bÐt (Acarina) thuéc líp NhÖn, hay tËp trung trong mét

vµi hä nh− hä èc b−¬u vµng (Ampullariidae), hä èc sªn (Bradybaenae) hay hä Sªn trÇn

(Arionae) thuéc líp NhuyÔn thÓ hoÆc tËp trung trong mét hä nh− hä Chuét (Muridae) thuéc

líp Thó.

Tõ thêi xa x−a, con ng−êi ®· ghi nhËn t¸c h¹i cña c«n trïng vµ tÇm quan träng cña

nhãm dÞch h¹i nµy ngµy mét gia t¨ng. V× thÕ trong ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o cña c¸c tr−êng ®¹i

häc n«ng nghiÖp ë n−íc ta ®· h×nh thµnh m«n “C«n trïng n«ng nghiÖp” m« t¶ vÒ c¸c ®Æc

®iÓm sinh häc, ph¸t triÓn, sù g©y h¹i vµ c¸c biÖn ph¸p phßng chèng c«n trïng g©y h¹i. Mét

sè ®¹i diÖn ngoµi líp c«n trïng nh− nhÖn nhá h¹i c©y, tuyÕn trïng... còng ®−îc ®Ò cËp thªm

trong gi¸o tr×nh nµy hoÆc gi¸o tr×nh BÖnh c©y n«ng nghiÖp.

Ngµy nay, t¸c h¹i cña mét sè nhãm ®éng vËt ngoµi líp c«n trïng nh− nhÖn nhá, chuét,

èc, tuyÕn trïng, chim... ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë trªn thÕ giíi vµ ë n−íc ta ngµy mét

gia t¨ng.

Do ®ã, Gi¸o tr×nh “§éng vËt h¹i n«ng nghiÖp” ®−îc x©y dùng nh»m ®¸p øng ®ßi hái

cña thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ nghiªn cøu khoa häc vÒ nhãm ®éng vËt h¹i nµy.

Gi¸o tr×nh cung cÊp th«ng tin c¬ b¶n vÒ 3 nhãm ®éng vËt lµ NhÖn nhá, Chuét vµ Ốc h¹i

c©y trång.

Theo ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o chuyªn ngµnh B¶o vÖ thùc vËt cña Tr−êng §aÞ häc N«ng

nghiÖp I Hµ Néi, gi¸o tr×nh nµy ®−îc häc vµo n¨m thø 3, sau c¸c m«n Sinh häc, C«n trïng

®¹i c−¬ng vµ C«n trïng chuyªn khoa. V× thÕ c¸c ®Æc ®iÓm chung cña §éng vËt, cña ngµnh

Ch©n ®èt (Arthropoda) ®−îc ®Ò cËp trong c¸c m«n häc trªn sÏ kh«ng ®−îc nh¾c l¹i ë ®©y

mµ chØ nªu c¸c nÐt ®Æc thï.

Gi¸o tr×nh “§éng vËt h¹i n«ng nghiÖp” bao gåm 3 phÇn:

- PhÇn A. Ốc b−¬u vµng, Ốc sªn, Sªn trÇn h¹i c©y trång vµ biÖn ph¸p phßng chèng

- PhÇn B. NhÖn nhá h¹i c©y trång vµ biÖn ph¸p phßng chèng

- PhÇn C. Chuét h¹i c©y trång vµ biÖn ph¸p phßng chèng

Tõng phÇn ®−îc chia thµnh c¸c ch−¬ng ®¹i c−¬ng nªu lªn vÞ trÝ, ph©n lo¹i, ®Æc ®iÓm

h×nh th¸i, gi¶i phÉu, ®Æc ®iÓm sinh vËt häc, sinh th¸i häc vµ c¸c ch−¬ng chuyªn khoa ®Ò cËp

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………1

tíi c¸c loµi g©y h¹i chÝnh trong s¶n xuÊt vµ biÖn ph¸p phßng chèng chóng cã thÓ ®−îc ¸p

dông ë n−íc ta vµ trªn thÕ giíi.

Cuèi c¸c phÇn cã danh lôc c¸c tµi liÖu tham kh¶o chÝnh, sinh viªn cã thÓ tra cøu ®Ó më

réng hiÓu biÕt cña m×nh. Ngoµi ra, sinh viªn cã thÓ tra cøu ®äc thªm c¸c tµi liÖu:

- Ph¹m V¨n Biªn (chñ biªn). Chuét h¹i lóa ë ViÖt Nam vµ phßng trõ tæng hîp. Nhµ

xuÊt b¶n N«ng nghiÖp. Hµ Néi. 1998.

- Côc B¶o vÖ thùc vËt. Ốc b−¬u vµng, biÖn ph¸p phßng trõ. Nhµ xuÊt b¶n N«ng

nghiÖp. Hµ Néi. 2000.

- G.W. Krantz. A manual of acarology, second edition. Oregon State University.

1978.

- NguyÔn V¨n §Ünh. Gi¸o tr×nh nhÖn nhá h¹i c©y trång. NXB N«ng nghiÖp. Hµ Néi.

2004.

- Helle W. and M.W. Sabelis (editors). Spider mite, their biology, natural enemies

and control, 2 Vols. Elsevier, Amsterdam. 1985.

- Ken P. Aplin, P. R. Brown, J. Jacob, C. J. Krebs and G. R. Singleton. Field methods

for rodent studies in Asia and the Indo-Pacific. Canberra. 2003.

- Singleton R. G., Hinds L, A., H. Leirs and Z. Zhang. Ecologically-based

management of rodents pests. Canberra. 1999

Ngoµi ra, trªn m¹ng Internet t¹i ®Þa chØ http//www.google.com, http//www.yahoo.com...

cã nhiÒu dÉn liÖu phong phó vÒ nhãm dÞch h¹i nµy.

Trong qu¸ tr×nh biªn so¹n gi¸o tr×nh nµy chóng t«i ®· nhËn ®−îc sù ®ãng gãp quÝ b¸u

cña:

- ThS. Lª §øc §ång, Côc B¶o vÖ thùc vËt vÒ néi dung ch−¬ng A.

- ThS. NguyÔn Phó Tu©n, ViÖn B¶o vÖ thùc vËt vÒ néi dung ch−¬ng C

- KS. NguyÔn §øc Tïng, Bé m«n C«n trïng vÒ c¸c h×nh vÏ vµ s¾p xÕp b¶n th¶o.

Chóng t«i mong muèn nhËn ®−îc sù ®ãng gãp ý kiÕn cña anh chÞ em sinh viªn vµ ®ång

nghiÖp.

Hµ Néi, n¨m 2005

T¸c gi¶

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………2

Phần A

èc b−¬u vµng, èc sªn, SẤN TRẦN HẠI CÂY TRỒNG

VÀ BIỆN PHÁP PHỀNG CHỐNG

Ốc b−¬u vµng, èc sªn vµ sªn trÇn lµ nh÷ng ®éng vËt Ngµnh Th©n mÒm (Mollusca), líp

Ch©n bông (Gastropoda).

Ngµnh Th©n mÒm cã kho¶ng 130.000 loµi sèng ë m«i tr−êng n−íc vµ m«i tr−êng c¹n,

®a d¹ng vÒ h×nh th¸i cÊu t¹o. VÒ c¬ b¶n, c¬ thÓ ®èi xøng hai bªn. Riªng èc kh«ng cã ®èi

xøng hai bªn. Kh«ng cã hiÖn t−îng ph©n ®èt râ rÖt. Xoang c¬ thÓ lµ thø sinh vµ cã c¸c tói

xoang nhá nh− xoang bao quanh tim vµ xoang sinh dôc. C¬ thÓ cã 3 bé phËn: ®Çu, th©n vµ

ch©n. PhÇn th©n gå cao vÒ phÝa l−ng t¹o thµnh bao chøa néi quan. Bªn ngoµi lµ líp ¸o cã vá

®¸ v«i cøng (vá èc), th−êng cã nhiÒu kiÓu.

Líp Ch©n bông (Gastropoda) lµ líp lín nhÊt trong ngµnh Th©n mÒm víi kho¶ng

90.000 loµi. C¬ thÓ gåm 3 phÇn: ®Çu, th©n vµ ch©n. Bªn ngoµi cã vá bäc. Vá bäc liÒn,

d¹ng xo¾n èc. Vá èc cã thÓ tiªu gi¶m chØ cßn d¹ng gai ®¸ v«i r¶i r¸c trong m« ¸o (sªn

Arion) hoÆc tiªu biÕn hoµn toµn (èc b¬i Pterotrachea). §Çu th−êng thß ra ngoµi miÖng vá

khi di ®éng. §Çu cã 1 - 2 ®«i tua vµ 1 ®«i m¾t. Nhãm èc cã phæi, m¾t ë ®«i tua thø 2.

MiÖng ë mÆt bông cña phÇn ®Çu. Ch©n lµ khèi c¬ lín, ®¸y ph¼ng vµ cã nhiÒu biÕn ®æi tuú

thuéc vµo ph−¬ng thøc sinh sèng. Ch©n cã thÓ h×nh thµnh v©y bông, ®u«i l¸i, v©y bªn

hoÆc cã nhiÒu tua.

§èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp n−íc ta, trong 10 n¨m qua, mét ®¹i diÖn cña Líp Ch©n

bông, loµi èc b−¬u vµng (Pomacea canaliculata Lamarck, 1819) ®· trë thµnh loµi dÞch h¹i

nguy hiÓm cho s¶n xuÊt lóa trong c¶ n−íc.

Ngoµi ra, mét sè loµi èc sªn vµ sªn trÇn sèng trªn c¹n g©y h¹i mét sè rau mµu, hoa vµ

c©y c¶nh, c©y trong v−ên −¬m... Song còng kh«ng lo¹i trõ mét sè ®¹i diÖn cña èc sªn hoÆc

sªn míi du nhËp hoÆc do ®iÒu kiÖn canh t¸c thay ®æi ®· trë thµnh nh÷ng loµi g©y h¹i ®¸ng

cho c©y trång.

PhÇn nµy chñ yÕu ®i s©u nghiªn cøu vÒ èc b−¬u vµng vµ ®Ò cËp s¬ bé tíi hai ®¹i ®iÖn

cña èc sªn vµ sªn.

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………3

Chương I

Vai trß, vÞ trÝ ph©n lo¹i vµ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i

cña èc b−¬u vµng

Ốc b−¬u vµng (OBV), Pomacea sp., lµ mét loµi sèng ë vïng ®Çm lÇy Nam Mü, míi

du nhËp vµo ch©u Á từ những năm 1980 với mục đích ban đầu là làm thức ăn giàu protein

cho người. Nhưng do không được quản lý chặt chẽ từ ao nuôi, chúng lan rộng ra và trở

thành loài gây hại đáng kể, mối đe doạ đối với sản xuất lúa vùng Đông Nam Á.

Lµ loµi cã vßng ®êi kh¸ ng¾n, søc sèng vµ søc sinh s¶n rÊt cao nªn tèc ®é l©y lan cña

èc b−¬u vµng rÊt m¹nh. Kh«ng nh÷ng thÕ chóng cßn rÊt phµm ¨n vµ ¨n nhiÒu nªn chóng cã

søc tµn ph¸ lín. Trong n¨m n¨m qua ®øng vÒ mÆt diÖn tÝch h¹i chóng lµ ®èi t−îng xÕp thø 7

trong sè 9 nhãm dÞch h¹i quan träng nhÊt trªn lóa.

Trong h¬n 10 n¨m qua, thùc hiÖn chØ thÞ cña ChÝnh phñ, ngµnh BVTV ®· thµnh c«ng

trong viÖc khèng chÕ vµ ®Èy lïi dÞch OBV, ®· x©y dùng vµ ¸p dông thµnh c«ng biÖn ph¸p

qu¶n lý OBV tæng hîp trªn c¶ n−íc.

1. VAI TRÒ CỦA ỐC BƯƠU VÀNG

§Çu nh÷ng n¨m 1980, èc b−¬u vµng (OBV) (Pomacea sp.) ®−îc nhËp tõ Ch©u Mü La

tinh vµ Florida (Mü) vµo §µi Loan nh»m ph¸t triÓn c«ng nghiÖp thøc ¨n do OBV dÔ nu«i,

ph¸t triÓn rÊt nhanh l¹i giµu protein. Nh−ng do gi¸ b¸n OBV chÕ biÕn qu¸ rÎ, mong muèn

ban ®Çu biÕn thÞt OBV thµnh thùc phÈm bæ sung nguån protein cho c¸c vïng s¶n xuÊt lóa

nghÌo protein ®· kh«ng thµnh hiÖn thùc. Do ®ã OBV kh«ng ®−îc chó ý nu«i d−ìng c¸ch ly

n÷a mµ ®Ó tr«i næi ra ngoµi tù nhiªn g©y h¹i trªn lóa n−íc. Lóa cña §µi Loan bÞ OBV tÊn

c«ng m¹nh tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1980, ®Õn n¨m 1986 ®· cã 103.000 ha lóa bÞ h¹i nÆng vµ

ph¶i chi 30,9 triÖu USD ®Ó phßng trõ. C¸c n−íc NhËt B¶n, Philippin, Th¸i Lan ®Òu bÞ OBV

tÊn c«ng m¹nh vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1980, c¸c n−íc kh¸c trong khu vùc nh− Lµo, Malaysia

OBV xuÊt hiÖn g©y h¹i muén h¬n, sau n¨m 1990. ChÝnh phñ nhiÒu n−íc ®· cã nh÷ng nç

lùc thu hÑp diÖn ph©n bè vµ h¹n chÕ t¸c h¹i cña OBV.

§èi víi n−íc ta, tõ n¨m 1986 OBV ®−îc nhËp mét vµi cÆp kh«ng qua kiÓm dÞch vµo

miÒn Nam ViÖt Nam ®Ó nu«i thö nghiÖm. Tr−íc n¨m 1990, c«ng ty Liksin ®· tiÕp nhËn

OBV tõ 1 ViÖt kiÒu ë Ph¸p ®Ó nu«i OBV mang tÝnh hµng ho¸. N¨m 1992, mét tæ chøc t−

nh©n §µi Loan liªn kÕt víi 2 c¬ së ë tØnh Kiªn Giang vµ ë thµnh phè Hå ChÝ Minh nu«i vµ

chÕ biÕn qui m« lín OBV.

Nh−ng do kh«ng kiÓm so¸t chÆt chÏ l¹i gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi, chØ 3 n¨m sau OBV ®·

ph¸t t¸n vµ l©y lan trªn hÇu hÕt c¸c tØnh thµnh trong c¶ n−íc g©y nªn thiÖt h¹i ghª gím trªn

c©y lóa.

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………4

§Çu nh÷ng n¨m 1990 t¹i c¸c tØnh, thµnh phè nh− Hµ Néi, NghÖ An, L©m §ång...®· cã

nhiÒu c¬ së nu«i OBV, nhiÒu c¬ quan th«ng tin ®¹i chóng ®· tuyªn truyÒn coi ®©y nh− lµ

“mét kü nghÖ thùc phÈm míi ®em l¹i c«ng ¨n viÖc lµm cho ng−êi d©n”. §©y lµ bµi häc ®au

xãt vÒ viÖc thiÕu th«ng tin vµ bu«ng láng qu¶n lý.

Do sinh s¶n rÊt m¹nh, søc g©y h¹i lín vµ uy hiÕp nghiªm träng ®Õn s¶n xuÊt lóa nªn chØ

trong vßng 3 n¨m (1992-1995) Thñ t−íng chÝnh phñ ph¶i ra 3 chØ thÞ: ChØ thÞ sè 10 ngµy

5/10/1992 vÒ cÊm kh«ng ®−îc nu«i vµ nhËp OBV; ChØ thÞ sè 528 ngµy 29/9/1994 vÒ cÊm

nu«i vµ diÖt trõ ngay OBV vµ ChØ thÞ sè 151 ngµy 11/3/1995 vÒ viÖc TËp trung lùc l−îng

nhanh chãng diÖt trõ OBV. ChØ thÞ 151 nhÊn m¹nh “...nÕu kh«ng khÈn cÊp diÖt trõ OBV kÞp

thêi, triÖt ®Ó sÏ g©y t¸c h¹i kh«ng thÓ l−êng hÕt cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®Æc biÖt lµ s¶n

xuÊt lóa”

Nh− vËy, tõ mét ®èi t−îng ®−îc coi lµ ®éng vËt nhËp khÈu ®Ó nu«i, OBV ®· trë thµnh

®èi t−îng kiÓm dÞch nhãm II vµ hiÖn nay lµ loµi dÞch h¹i quan träng g©y h¹i phæ biÕn trªn

lóa ë n−íc ta.

MÆc dï ®· cã nhiÒu cè g¾ng phßng trõ, nh−ng trong 5 n¨m võa qua (1999 - 2003) OBV

vÉn cßn lµ 1 trong 9 nhãm dÞch h¹i quan trong nhÊt ®èi víi c©y lóa trong c¶ n−íc. Trung

b×nh hµng n¨m diÖn tÝch lóa c¶ n−íc bÞ h¹i lµ 128.402 ha vµ bÞ h¹i nÆng lµ 1.338 ha, diÖn

tÝch lóa bÞ h¹i ë miÒn Nam cao h¬n 3 lÇn lóa bÞ h¹i ë miÒn B¾c (b¶ng 1.1). OBV h¹i lóa

kh«ng chØ ë c¸c vïng lóa ®ång b»ng mµ chóng cßn xuÊt hiÖn g©y h¹i kh¸ nÆng ®èi víi vïng

lóa ë trung du miÒn nói nh− Lai Ch©u, L¹ng S¬n.

B¶ng 1.1. DiÖn tÝch lóa bÞ èc b−¬u vµng g©y h¹i (ha) 1999 - 2002

Năm Miền Bắc Miền Nam Cả nước Hại nặng

1999 36.146 163.846 199.992 2.626

2000 39.567 59.088 98.655 1.500

2001 24.005 99.413 123.418 974

2002 12.503 79.041 91.544 252

Tổng cộng 112.221 401.388 513.609 5.352

Trung bình/năm 28.055,25 100.347 128.402,3 1.338

(Nguồn: Cục BVTV, 1999 - 2003)

Trong 9 nhóm dịch hại quan trọng nhất trên lúa trong 5 năm vừa qua, về diện tích bị

hại OBV xếp thứ 7, về diện tích bị hại nặng OBV xếp thứ 9 và về diện tích bị mất trắng

OBV xếp thứ 8.

Các nước vùng Đông Nam Á như Thái Lan, Malaysia, Indônesia, Philippin đều bị

OBV gây hại. Năm 1988, Philippin đã bị OBV phá hại nặng 80.000 ha, đến năm 1989 diện

tích này đã là 400.000 ha.

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………5

2. VỊ TRỊ PHÂN LOẠI

OBV có nguồn gốc ở vùng đầm lầy Nam Brazin, vùng biên giới với Achentina và

Paragoay (Nam Mỹ). Đầu tiên chúng được nhập để nuôi làm cảnh vào Florida và các bang

khác của Mỹ. Năm 1981, được nhập vào Đài Loan nuôi nhân để làm thực phẩm. Trong các

năm 1980 - 1990, OBV đã trở thành loài dịch hại nguy hiểm trên lúa ở Đông Nam Á (NhËt

B¶n, Philippin, Malaysia, Th¸i Lan, In®onesia, ViÖt Nam...). HiÖn t¹i chóng ®−îc xÕp lµ 1

trong 100 loµi sinh vËt ngo¹i lai (Invasive alien species) nguy hiÓm nhÊt.

S¬ ®å ph©n lo¹i OBV ®−îc thÓ hiÖn t¹i h×nh 1.1.

Loài ốc bươu vàng

Pomacea canaliculata L..

Giống Pomacea

Họ Ampullariidae

Bộ Chân bụng trung

(Mesogastropoda)

Lớp Chân bụng

(Gastropoda)

Ngành Nhuyễn thể

(Mollusca)

Giới Động vật

(Animalia)

H×nh 1.1. S¬ ®å vÞ trÝ ph©n lo¹i èc b−¬u vµng

Cho tíi nay cã nhiÒu tªn gäi OBV. T¹i mét sè n−íc nh− Philipin cã 3 loµi OBV

Pomacea canaliculata, P. gigas vµ P. cuprinap vµ Malaysia cã 2 loµi Pomacea

canaliculata vµ P. insularus. Theo c¸c m« t¶ th× loµi OBV g©y h¹i ë n−íc ta lµ Pomacea

(pomacea) canaliculata Lamarck, 1819.

C¸c loµi èc kh¸c th−êng gÆp trong hå ao, ruéng lóa cña n−íc ta cã èc nhåi (Pila

polita), èc vÆn (Angulyagra polyzonata), èc b−¬u (Cipangopaludina lecythoides). §©y lµ

nh÷ng loµi kh«ng g©y h¹i trªn lóa.

Do lµ ®èi t−îng míi, bïng ph¸t m¹nh mÏ vµ bÞ cÊm nu«i vµ cÊm nhËp nªn cã thÓ nãi tµi

liÖu nghiªn cøu vÒ OBV ë n−íc ta lµ rÊt Ýt. Nh÷ng tµi liÖu nµy gåm b¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi

nghiªn cøu nh− “Nghiªn cøu sinh häc vµ kü thuËt nu«i OBV” cña Së Thuû s¶n H¶i Phßng;

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………6

Kü thuËt nu«i èc vµng ba ba Õch cña NguyÔn Duy Kho¸t (1992); KÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ sù

g©y h¹i, c¸c biÖn ph¸p phßng trõ OBV cña Dù ¸n FAO-TCP/VIE/6611 (1996); Nghiªn cøu

®Æc tÝnh sinh häc vµ biÖn ph¸p phßng trõ cña Lª §øc §ång (1997); Ốc bươu vàng và biện

pháp phòng trừ (Cục BVTV, 2000)...

3. ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI CẤU TẠO

3.1. CÊu t¹o chung cña Líp Ch©n bông (Gastropoda)

Líp Ch©n bông lµ líp phong phó nhÊt trong ngµnh Th©n mÒm.

Chóng cã c¬ thÓ kh«ng ®èi xøng (h×nh 1.2), ®Çu ë phÝa tr−íc, cã m¾t vµ tua c¶m gi¸c.

Ch©n lµ khèi c¬ khoÎ n»m ë phÝa bông. Th©n ë trªn ch©n th−êng lµ 1 tói xo¾n trong ®ã lµ

khèi phñ t¹ng. Vá bªn ngoµi cã h×nh xo¾n chãp. Cã khi cã n¾p vá. Vá cã thÓ bÞ tiªu gi¶m

theo c¸c møc ®é kh¸c nhau nh− cã thÓ kh«ng chøa ®ñ phÇn th©n, vá bÞ v¹t ¸o che phñ

(Aplysia), v¹t ¸o phñ kÝn vá bÐ ë trong (Aplysia, sªn trÇn Limax), vá tiªu gi¶m chØ cßn vôn

®¸ v«i r¶i r¸c (sªn trÇn Arion) hoÆc vá tiªu biÕn hoµn toµn nh− ë c¸c loµi ch©n bông b¬i

hoÆc ký sinh (Th¸i TrÇn B¸i, 2001).

H×nh 1.2. H×nh th¸i ngoµi (A) vµ cÊu t¹o trong (B) cña èc sªn Helix (theo Pechenik)

l. Miệng; 2. Hạch miệng; 3. Hạch chân; 4. Lỗ sinh dục; 5. Penis; 6. Âm đạo; 7. Túi gai giao phối;

8. Hậu môn; 9. Tuyến nhầy; 10. Chân; ll. Ống dẫn trứng; 12. Ống dẫn tinh; 13. Ruột; 14. Túi nhận tinh;

15. Tuyến albumin; 16. Ống dẫn lưỡng tính; 17. Tuyến tiêu hóa; 18. Tuyến lưỡng tính; 19. Thận;

20. Khoang bao tim; 21. Tâm thất; 22. Tâm nhĩ; 23. Tĩnh mạch phổi; 24. Khoang áo; 25. Tuyến nước bọt; 26.

Diều; 27. Hạch não; 28. Mắt; 29. Tua đầu; 30. Ống dẫn tuyến nước bọt; 31. Lỗ thở; 32. Bờ vạt áo; 33. Vỏ

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………7

3.2. §Æc ®iÓm h×nh th¸i cÊu t¹o OBV Pomacea (pomacea) canaliculata Lamarck, 1819

Tªn khoa häc vÒ hä nµy cã nhiÒu tranh luËn. N¨m 1758, Linneaus ®· xÕp nhãm èc b−¬u

vµo trong hä Pilidae, coi ®ã lµ ®éng vËt sèng ë trªn c¹n. Cho tíi n¨m 1915, Tæ chøc ®Þnh

danh thÕ giíi (ICZN, Sè 13) c«ng nhËn chÝnh thøc tªn Ampullaridae Gray 1824 thay cho tªn

Pilidae, Priston 1915 gåm c¸c loµi èc cã ®êi sèng c¶ ë d−íi n−íc (lµ chñ yÕu) vµ ë trªn c¹n.

Hä Ampullaridae Gray 1824 cã 8 gièng: Yropomuss, Asolene, Felipponea, Lanistes,

Marisa, Pila, Pomacea vµ Saula. Gièng Pila cã nguån gèc ë ch©u Á vµ ch©u Phi.

§Æc ®iÓm ph©n lo¹i cña gièng Pomacea lµ: cã xi ph«ng dµi (dµi nhÊt trong hä), r©u

c¶m gi¸c vµ m«i dµi, vá èc gÇn nh− cã h×nh ®Üa, trøng kh«ng ®Î ë trong n−íc (kh¸c víi Pila

xi ph«ng dµi trung b×nh, vá èc gÇn nh− cã h×nh cÇu). Gièng Pomacea cã 2 gièng phô lµ

Pomace (pomacea) vµ Pomacea effuse. TËp hîp Pomacea (pomacea) canaliculata

Lamarck gåm cã 5 loµi phô:

- Pomacea (pomacea) insularum (D'Orbigny, 1839)

- Pomacea (pomacea) lineata (Spix, 1827)

- Pomacea (pomacea) doliodes (Reeve, 1856)

- Pomacea (pomacea) haustrum (Reeve, 1856)

- Pomacea (pomacea) gigas/maculata (Perry, 1810)

§Æc ®iÓm h×nh th¸i cña OBV Pomacea (pomacea) canaliculata Lamarck:

- Tr−ëng thµnh (h×nh 1.3): Vá cã mµu mµu vµng n©u, khi sèng ë ao tï vá cã mµu n©u

®Ëm.

- Vá èc cuén quanh 1 trôc t¹o thµnh trôc èc (collumella).

- Trªn vá cã ®Ønh vá (apex) lµ n¬i h×nh thµnh c¸c vßng xo¾n ®Çu tiªn, th−êng khã

ph©n biÖt b»ng m¾t th−êng.

- Vßng xo¾n (spira): cã 5 - 6 vßng b¾t ®Çu tõ ®Ønh vá vµ cuèi cïng lµ lç miÖng, n¬i

ph×nh to nhÊt. Gi÷a c¸c vßng xo¾n cã r·nh xo¾n (sutura), nh÷ng r·nh xo¾n cña OBV

th−êng s©u h¬n èc ta, v× vËy chóng cßn cã tªn gäi lµ èc b−¬u vßng xo¾n s©u

(canaliculata = r·nh)

- MiÖng vá cã n¾p (operculum) h×nh bÇu dôc cã t©m lÖch.

Con ®ùc c¬ thÓ bÐ h¬n con c¸i vµ cã thÓ ph©n biÖt dùa vµo c¸c ®Æc ®iÓm sau:

Ốc ®ùc Ốc c¸i

Ngoại hình Hình cầu Hình bầu dục

Nắp miệng Vồng lên Lõm xuống

Miệng Vỏ loe Thẳng

Kích cỡ cơ thể 29,0 × 20,0 mm 34,0 × 23,0 mm

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………8

H×nh 1.3. CÊu t¹o vá èc b−¬u vµng

(Lª §øc §ång, 1977)

1. §Ønh vá; 2. Vßng xo¾n; 3. N¾p miÖng; 4. Vµnh

miÖng; 8. R·nh xo¾n; 10 Trôc èc; 1-5. ChiÒu cao; 7 -

9. ChiÒu réng

Hình 1.4. Sơ đồ các cơ quan bên trong của OBV đực (Theo Ghesquiere)

Cấu tạo của các cơ quan bên trong (hình 1.4):

- Cơ quan tiêu hoá: Bên ngoài cùng là cơ quan miệng có răng kitin ở hai bên, giữa là

lưỡi gai. Răng kitin và lưỡi gai khi hoạt động giống như cấu tạo cắt xén.

- Cơ quan hô hấp: OBV thở bằng mang và bằng phổi. Đây là điểm khác biệt lớn với

các nhóm khác. Khi ở trong nước chúng dùng ống xi phông như ống thở của thợ lặn

lấy không khí vào để hô hấp (hình 1.5). Phổi thông với ống xi phông hút ở bên trái.

Còn các dãy lá mang thông với xi phông thoát khí ở bên phải. Do vậy, chúng có thể

sống bình thường ở môi trường bẩn hoặc thiếu ôxy như trong ao tù hoặc mật độ nuôi

rất cao hay như sống ở trên cạn trong điều kiện ẩm ướt một vài ngày. Có ống xi

phông và mang là ưu thế của OBV, nhờ đó chúng có thể sống cả ở trên cạn trong

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………9

khoảng thời gian nhất định và khi ở dưới nước, ngay cả khi nguồn ôxy rất thấp trong

nước.

Hình 1.5. Xi phông của OBV (Theo Ghesquiere)

- Cơ quan sinh dục của con cái có thể nhìn thấy ổ trứng màu đỏ tươi từ bên ngoài lớp

vỏ mỏng, còn của con đực là tuyến tinh màu trắng và cơ quan giao phối hình lòng

máng có rãnh dẫn tinh.

Trứng: hình cầu hoặc hình ô van, dài 2 - 3 mm, màu hồng tươi, được đẻ thành ổ, mỗi ổ

có 25 - 500 quả. Lúc mới đẻ trứng dính vào nhau không thể tách từng quả một nhưng đến

khi sắp nở màu sắc quả trứng chuyển sang màu trắng nhờ, lúc này có thể tách riêng từng

quả một do chất nhầy kết dính hết tác dụng.

Ốc non: Vá rÊt máng, h×nh cÇu, mµu vµng hoÆc n©u ®en

Cã thÓ chia lµm 3 cì. Sù kh¸c biÖt chñ yÕu lµ kÝch th−íc:

- Ốc non cì 1: 2,0 × 1,7 mm, vá rÊt máng, ®Ønh mµu hång.

- èc non cì 2: 7,3 × 4,7 mm, vá máng.

- èc non cì 3: 26,0 × 17,0 mm, vá máng

4. ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC VÀ CÁC YẾU TỐ NGOẠI CẢNH LIÊN QUAN

4.1. Pha trøng

Khi míi ®Î cã mµu hång t−¬i, sau ®ã chuyÓn sang mµu hång nh¹t vµ khi në cã mµu

tr¾ng nh¹t. Mµu s¾c cña ph«i: ngµy thø nhÊt mµu tr¾ng ®ôc, ngµy thø 2 - thø 4 mµu tr¾ng

trong, ngµy thø 5 cã h×nh con èc mµu vµng trong, ngµy thø 6 - ngµy thø 9 tr«n èc cã mµu

hång vµ ngµy thø 10 trøng në ra èc con (Lª §øc §ång, 1997).

4.2. Pha èc non

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………10

Khi míi në èc non cã vá rÊt mÒm, r¬i tõ æ trøng xuèng n−íc, næi lËp lê trªn mÆt n−íc

hoÆc b¸m vµo cµnh c©y. Trong 2 - 3 ngµy ®Çu chóng kh«ng ¨n. Tõ ngµy thø 4 - 5 trë ®i

chóng b¾t ®Çu ¨n c¸c chÊt næi trªn mÆt n−íc vµ ®éng vËt phï du. Lín h¬n chóng ¨n rong

rªu, l¸ c©y mÒm. Chóng ¨n liªn tôc vµ t¨ng tr−ëng rÊt nhanh.

4.3. Pha tr−ëng thµnh

Khi èc c¸i nÆng h¬n 15g vµ èc ®ùc h¬n 10g (kho¶ng h¬n 2 th¸ng tuæi) lµ lóc chóng ®·

cã thÓ tiÕn hµnh giao phèi vµ ®Î trøng. Sau khi giao phèi 1 - 2 ngµy chóng b¾t ®Çu ®Î trøng.

Khi ®Î trøng chóng bß lªn c¹n ®Î trøng: ®Î trªn bê ao, cäc c©y hoÆc c¸c gi¸ thÓ trªn

mÆt n−íc kh¸c. Chóng ®Î tõng qu¶ mét vµ dïng chÊt nhÇy kÕt dÝnh thµnh æ. Ốc tr−ëng

thµnh ®Î trong ®ªm, thêi gian ®Î 1 æ kÐo dµi 3 - 4 giê. Sau khi ®Î chóng nghØ ng¬i t¹i chç

råi th¶ m×nh xuèng n−íc.

OBV cã søc ®Î trøng lín, mçi con c¸i ®Î ®−îc 10 - 13 æ trøng (kho¶ng 1000 - 1200

trøng/th¸ng). Thêi gian ®Î trøng kÐo dµi tõ 70 - 90 ngµy.

Vßng ®êi cña OBV tr¶i qua 3 pha ph¸t triÓn: trøng, èc non vµ èc tr−ëng thµnh. Tr−ëng

thµnh võa ®Î trøng vµ võa t¨ng tr−ëng. Thêi gian c¸c pha ph¸t triÓn lµ t−¬ng ®èi dµi (b¶ng

1.2, h×nh 1.6)

Tuæi thä: OBV cã thÓ sèng tõ 2 - 6 n¨m

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………11

H×nh 1.6. Vßng ®êi cña èc bươu vàng

B¶ng 1.2. Thêi gian c¸c pha ph¸t triÓn cña èc b−¬u vµng

(Nguån: Lª §øc §ång, 1997)

Thời gian phát dục (ngày)

Đợt nuôi

Trứng Ốc non Vòng đời

Độ nhiệt (0

C)

1 9,8 + 0,19 62,6 + 1,32 74,05 + 1,29 28,9

2 9,3 + 0,22 61,85 + 1,38 72,6 + 1,48 29,2

3 10,5 + 0,24 67,15 + 1,98 79,45 + 1,96 27,9

4 11,3 + 0,22 72,0 + 1,56 84,8 +1,50 27,1

TB 10,23 + 0,21 65,9 + 1,56 77,73 + 1,56 28,3

4.4. Thøc ¨n

Lµ loµi ¨n thùc vËt vµ ¨n t¹p, OBV ¨n nhiÒu loµi thùc vËt sèng ë d−íi n−íc thËm chÝ

mét sè lo¹i rau mµu trång trªn c¹n gÇn ao hå. Thøc ¨n −a thÝch nhÊt cña chóng lµ bÌo tÊm

(Lemna minor L.), xµ l¸ch (Latuca sativa L.), sau ®ã lµ bÌo c¸i (Pistia stratiotes L.), bÌo

t©y (Eichhornia crassipes S.), rong ®u«i chã (Ceratophyllum demersum L.), l¸ thÇu dÇu

(Ricinus communis L.), l¸ ®u ®ñ (Carica papaya L.), l¸ m−íp (Luffa cylindrica L.) (Lª §øc

§ång, 1997). Ngoµi ra chóng cßn ¨n c¸c lo¹i thøc ¨n ®· chÕ biÕn ®Ó nu«i c¸, cua vµ c¶ c¸c

lo¹i rong rªu trong ao hå.

§èi víi c©y lóa: giai ®o¹n m¹ non lµ thøc ¨n −a thÝch cña chóng nh−ng ®Õn khi lóa giµ

chóng ¨n rÊt Ýt. Khi ¨n, chóng c¾n ®øt gèc c©y m¹ hay lóa non råi lÊy miÖng nhai th©n hoÆc

l¸ non, lµm trôi c¶ ®¸m m¹ hay lóa non lµm nhiÒu n¬i ph¶i gieo hoÆc x¹ 2 - 3 lÇn, võa tèn

thãc gièng l¹i võa chËm thêi vô.

Ốc cµng lín t¸c h¹i cµng m¹nh: lo¹i èc 1 cm kh«ng g©y h¹i, lo¹i b»ng h¹t ng« t¸c h¹i

®· râ, mét con èc mét ngµy ¨n hÕt 5,26 - 9,33 d¶nh lóa vµ khi èc 4 - 5 cm (b»ng qu¶ bãng

bµn) mét ngµy cã thÓ ¨n h¹i 11,96 - 14,33 d¶nh lóa.

§èi víi lóa gieo th¼ng trong 5 ngµy 7 cÆp èc cã thÓ ¨n hÕt 1 m2

.

NÕu cã thøc ¨n thÝch hîp h¬n nh− bÌo tÊm, rong ®u«i chã, bÌo tæ ong th× sau khi cÊy

15 ngµy t¸c h¹i cña OBV lµ kh«ng ®¸ng kÓ. Lóa cÊy sau 30 ngµy t¸c h¹i cña èc còng kh«ng

®¸ng kÓ.

4.5. Sù vËn ®éng

OBV vËn ®éng chËm ch¹p b»ng c¸ch b¬i lê ®ê trong n−íc hoÆc bß trªn mÆt ®Êt Èm.

Chóng cã kh¶ n¨ng tù næi trªn mÆt n−íc hoÆc tù ch×m xuèng rÊt nhanh. ViÖc l©y lan m¹nh

cña OBV trong thêi gian qua chÝnh lµ do kh©u kiÓm dÞch kh«ng chÆt chÏ, tù con ng−êi

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………12

mang ®Õn c¸c vïng ®Êt míi vµ quan träng h¬n c¶ lµ l©y lan theo dßng n−íc ch¶y, nhÊt lµ

qua c¸c ®ît lò.

4.6. Thiªn ®Þch

Cã tíi 40 loµi thiªn ®Þch cña OBV. Trong sè nµy cã 2 loµi thiªn ®Þch quan träng lµ

kiÕn löa Solenopsis geminata vµ loµi ch©u chÊu sõng Conocephalous longipennis tÊn

c«ng trøng OBV:

C«n trïng:

- Odonata sp.

- Dysticidae sp. (chuån chuån)

- Hydrophilidae sp.

- Solenopsis geminata

- NhiÒu c«n trïng kh¸c

C¸:

- Lepomis macrochirus

- Botia sp.

- Tetraodon sp.

- Bunocephalus sp. vµ Liocassis sp. (catfish)

- Pseudotropheus sp., Melanochromis sp., Cichlasoma sp., Aequidens sp.

- Osphronemus sp., Trichogaster sp.

- Betta splendens

- Mylopharyngodon piceus

§éng vËt l−ìng c−:

- Rana pipiens

C¸ sÊu:

- Alligator sp.

- Crocodylus sp.

- Paleosuchus sp.

- Caiman sp.

Bß s¸t:

- Dracaena guianensis

R¾n:

- Natrix sp.

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………13

T«m:

- Procambarus sp.

Rïa:

- Sternotherus sp.

- Kinosternon sp.

- Pseudemys sp.

- Trionyx sp.

- Podocnemis sp.

- Malaclemys sp.

- Gopherus sp.

- Oryzomys palustris

- Neofiber alleni

Chim:

- Rostrhamus sociabilis

- Aramus guarauna

- Lassidic mexicanus

- Anastomus lamelligenus

4.7. Sù ph©n bè g©y h¹i cña OBV ë n−íc ta

T¹i Nam Mü, OBV sinh sèng trong c¸c ®Çm lÇy, hå ao n¬i cã c¸c loµi thùc vËt hoang

d¹i. Ở nước ta chúng có mặt khắp đất nước, nhưng nhiều nhất là vùng đồng bằng sông Cửu

Long. Một số vùng đầm hoang, sông hồ với thảm thực vật hoang dã là nơi sinh sống và

nguồn lây lan chính OBV vào ruộng lúa.

Ở nước ta, căn cứ vào mức độ gây hại, có thể chia ra 3 vùng phân bố của OBV như

sau:

- Vùng thường xuyên có nguy cơ gây hại nặng: đó là các tỉnh đồng bằng sông Cửu

Long, nơi lúa sạ là chủ yếu, nguồn OBV lại rất phong phú do thảm thực vật hoang

dại nhiều tại các đầm, kênh rạch, rừng ngập tự nhiên và nguồn ốc trôi dạt sau các

đợt lũ.

- Vùng có nguy cơ gây hại nặng nhưng không thường xuyên: Chủ yếu là các tỉnh

miền Trung, Lạng Sơn, Điện Biên, nơi canh tác lúa gieo thẳng hoặc cấy mạ non là

chính. Dịch OBV phụ thuộc vào chế độ tưới nước và nguồn xâm nhập từ bên

ngoài.

Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………14