Giao lưu văn hóa giữa đàng trong việt nam với các nước phương tây thế kỷ xvii, xviii

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

---------------------------

TRẦN THỊ MINH LỆ

GIAO LƯU VĂN HÓA GIỮA ĐÀNG TRONG VIỆT NAM

VỚI CÁC NƯỚC PHƯƠNG TÂY THẾ KỶ XVII, XVIII

LUẬN VĂN THẠC SĨ

LỊCH SỬ VIỆT NAM

Đà Nẵng - Năm 2020

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

---------------------------

TRẦN THỊ MINH LỆ

GIAO LƯU VĂN HÓA GIỮA ĐÀNG TRONG VIỆT NAM

VỚI CÁC NƯỚC PHƯƠNG TÂY THẾ KỶ XVII, XVIII

Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 8229013

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. Trương Anh Thuận

Đà Nẵng - Năm 2020

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN

THÔNG TIN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN VĂN

INFORMATION OF RESEARCH RESULTS OF THE THESIS

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DÙNG TRONG LUẬN VĂN

DANH MỤC CÁC BẢNG

MỞ ĐẦU.........................................................................................................................1

1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .......................................................................................2

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu...........................................................................4

3.1. Mục đích nghiên cứu.........................................................................................4

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................5

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................5

4.1. Đối tượng nghiên cứu .......................................................................................5

4.2. Phạm vi nghiên cứu...........................................................................................5

5. Nguồn tư liệu và phương pháp nghiên cứu..............................................................5

5.1. Nguồn tư liệu.....................................................................................................5

5.2. Phương pháp nghiên cứu...................................................................................6

6. Đóng góp của luận văn ............................................................................................6

7. Bố cục của luận văn .................................................................................................7

NỘI DUNG.....................................................................................................................8

Chương 1: CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN QUÁ TRÌNH GIAO LƯU VĂN

HÓA GIỮA ĐÀNG TRONG VÀ PHƯƠNG TÂY THẾ KỈ XVII, XVIII...............8

1.1. Quá trình tiếp xúc, giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và phương Tây trước thế kỉ

XVII.............................................................................................................................8

1.2. Bối cảnh lịch sử Đàng Trong trong các thế kỉ XVII, XVIII...............................11

1.3. Nhu cầu về thị trường và truyền giáo từ các nước phương Tây .........................15

Chương 2: CÁC LĨNH VỰC GIAO LƯU VĂN HÓA GIỮA ĐÀNG TRONG VÀ

PHƯƠNG TÂY THẾ KỈ XVII, XVIII ......................................................................19

2.1. Sự du nhập văn hóa phương Tây vào Đàng Trong thế kỉ XVII, XVIII..............19

2.1.1. Thiên Chúa giáo ...........................................................................................19

2.1.2. Chữ Quốc ngữ ..............................................................................................23

2.1.3. Khoa học kĩ thuật .........................................................................................33

2.2. Văn hóa Đàng Trong được giới thiệu sang phương Tây thế kỉ XVII, XVIII.....43

2.2.1. Văn hóa Đàng Trong thế kỉ XVII, XVIII qua các tài liệu của người phương

Tây..........................................................................................................................43

2.2.2. Đời sống văn hóa vật chất............................................................................45

2.2.3. Đời sống văn hóa tinh thần ..........................................................................49

Chương 3: MỘT SỐ NHẬN ĐỊNH VỀ QUÁ TRÌNH GIAO LƯU VĂN HÓA

GIỮA ĐÀNG TRONG VÀ PHƯƠNG TÂY THẾ KỈ XVII, XVIII.......................58

3.1. Đặc điểm quá trình giao lưu văn hóa giữa Đàng Trong và phương Tây thế kỉ XVII,

XVIII..........................................................................................................................58

3.2. Vai trò của quá trình giao lưu văn hóa giữa Đàng Trong và phương Tây thế kỉ

XVII, XVIII ...............................................................................................................66

3.3. Hạn chế của quá trình giao lưu văn hóa giữa Đàng Trong và phương Tây trong

thế kỉ XVII, XVIII .....................................................................................................69

3.4. Bài học kinh nghiệm...........................................................................................72

KẾT LUẬN ..................................................................................................................75

TÀI LIỆU THAM KHẢO...........................................................................................78

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ

PHỤ LỤC

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan kết quả nghiên cứu của luận văn với đề tài: “Giao lưu văn hóa

giữa Đàng Trong Việt Nam với các nước phương Tây thế kỷ XVII, XVIII” là công

trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Trương Anh

Thuận và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình khoa học nào khác cho tới

thời điểm hiện tại.

Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này.

Đà Nẵng, ngày 30 tháng 6 năm 2020

Tác giả luận văn

Trần Thị Minh Lệ

THÔNG TIN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN VĂN

Tên đề tài: GIAO LƯU VĂN HÓA GIỮA ĐÀNG TRONG VIỆT NAM VỚI

CÁC NƯỚC PHƯƠNG TÂY THẾ KỶ XVII, XVIII

Ngành: Lịch sử Việt Nam

Họ tên học viên: Trần Thị Minh Lệ

Người hướng dẫn khoa học: TS. Trương Anh Thuận

Cơ sở đào tạo: Trường Đại học Sư phạm - Đại học Đà Nẵng

Giao lưu văn hóa giữa Đàng Trong Việt Nam với các nước phương Tây vào thế kỷ XVII, XVIII

chiếm một vị trí độc đáo trong lịch sử Việt Nam. Thông qua các con đường và phương thức khác nhau

như truyền giáo, thương mại, du hành…, văn hóa phương Tây đã dần dần thâm nhập và ảnh hưởng một

cách sâu rộng trên nhiều lĩnh vực đối với nền văn hóa Đàng Trong như: tư tưởng - tôn giáo, khoa học -

kĩ thuật, ngôn ngữ - chữ viết.Trong khi đó, thông qua vai trò của người phương Tây (thương nhân, nhà

truyền giáo, nhà du hành…), nhiều thành tựu của văn hóa Đàng Trong Việt Nam cũng dần được lan tỏa

sang phương Tây và ở một mức độ nhất định đã cung cấp cho người phương Tây những hiểu biết đầu

tiên về đất nước, con người Việt Nam trên nhiều phương diện như lịch sử, chính trị, quân sự, ngôn ngữ,

đời sống văn hóa vật chất và tinh thần…

Việc lựa chọn nghiên cứu vấn đề “Giao lưu văn hóa giữa Đàng Trong Việt Nam và các nước

phương Tây thế kỷ XVII, XVIII” có ý nghĩa sâu sắc trên phương diện khoa học và thực tiễn. Trên cơ sở

nghiên cứu các nguồn sử liệu có giá trị, tác giả luận văn đã nghiên cứu một cách khá hệ thống, đầy đủ

và toàn diện về các con đường giao lưu văn hóa phương Tây và Đàng Trong trong các thế kỉ XVII,

XVIII, hoạt động giao lưu văn hóa giữa Đàng Trong với các nước phương Tây ở cả hai chiều trên nhiều

lĩnh vực. Từ đó đánh giá đặc điểm, tính chất và hệ quả, tác động của quá trình giao lưu văn hóa giữa

phương Tây và Đàng Trong thế kỷ XVII, XVIII. Chính vì vậy, việc hoàn thành nghiên cứu luận văn sẽ

góp phần cung cấp một tài liệu chuyên khảo có giá trị về mặt khoa học, phục vụ cho công việc nghiên

cứu, giảng dạy và học tập một số học phần về tiếp xúc, giao lưu văn hóa Đông – Tây tại các trường Đại

học.

Tuy nhiên, mong muốn của tác giả về việc nghiên cứu vấn đề này còn vượt ra ngoài giới hạn và

khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ mà tác giả đang sắp sửa hoàn thành. Trong tương lai, tác giả dự định

tiếp tục tìm kiếm, sưu tầm và khai thác các nguồn sử liệu khác nhau để mở rộng tìm hiểu quá trình giao

lưu văn hóa giữa cả Đàng Trong và Đàng Ngoài Việt Nam với các nước phương Tây, đồng thời so sánh

rút ra những đặc điểm, tác động của quá trình giao lưu. Tác giả hi vọng sẽ có thêm nhiều cứ liệu lịch sử

góp phần đánh giá khách quan hơn về quá trình giao lưu văn hóa cũng như rút ra các bài học kinh nghiệm

tại thời điểm thế kỷ XVII, XVIII và liên hệ với giai đoạn hiện nay.

Từ khóa: giao lưu văn hóa, Đàng Trong và phương Tây, con đường giao lưu, xứ Đàng Trong,

Đàng Trong thế kỷ XVII, XVIII.

Xác nhận của giáo viên hướng dẫn Người thực hiện đề tài

Trương Anh Thuận Trần Thị Minh Lệ

INFORMATION OF RESEARCH RESULTS OF THE THESIS

CULTURE EXCHANGE BETWEEN COCHINCHINA (DANG TRONG), VIETNAM

AND THE WESTERN COUNTRIES IN THE XVII, XVIII CENTURIES

Major: Vietnamese History

Full name of Master student: Tran Thi Minh Le

Supervisor: Dr. Truong Anh Thuan

Training institution: The University of Danang - University of Science and Education

Cultural exchange between Cochinchina and the Western countries in the XVII, XVIII centuries

is one of the original phenomena of the Vietnamese history. Through various ways and methods such

as missionary work, trade, travel, etc., western culture gradually pervaded and had a certain influence

on some areas of the Cochinchina culture such as religion, science - technology, language -

handwriting .... Meanwhile, thanks to the Westerners (merchants, missionaries, travelers ...), many

achievements of the Cochinchina culture gradually spread to Europe and to a certain extent, it provided

the Westerners with the first knowledge about the Cochinchina land and its people in some aspects such

as history, politics, military, language, material and spiritual cultural life, etc.

The research on "Culture exchange between Cochinchina (Dang Trong), Viet Nam and the

Western countries in the XVII, XVIII centuries" has profound implications in terms of science and

practice. Based on the study of valuable historical sources, the paths of cultural exchange between

Cochinchina and the Occident in the XVII, XVIII centuries as well as two - way cultural exchange

activities in different areas were studied systematically, fully and comprehensively. Then, the

characteristics, evaluation of the role and limitations of the process of cultural exchange between

Cochinchina and the Western countries in the XVII, XVIII centuries were summarized. Therefore, the

thesis will be a valuable scientific monograph serving the research, teaching and learning on East-West

cultural exchange and interaction at universities.

However, it is desired that the study on this issue will go beyond the limit and framework of the

thesis. In the future, the author will continue searching, collecting and exploiting various sources of

historical data to expand the understanding of the process of cultural exchange between Cochinchina

and the Western countries, and at the same time, compare and summarize the characteristics and impacts

of that exchange process. The author hopes to have more historical evidence to contribute to a more

objective study and evaluation of the cultural exchange between Cochinchina and the Western countries

in the XVII, XVIII centuries, as well as to draw lessons for the country's cultural exchange activities

currently and in the future.

Keywords: cultural exchange, Cochinchina (Dang Trong), Western countries, path of exchange,

material culture, spiritual culture, science and technology

Supervisor’s confirmation Master’ s student

Truong Anh Thuan Tran Thi Minh Le

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

DÙNG TRONG LUẬN VĂN

CĐ Cao đẳng

ĐH Đại học

GS Giáo sư

HN Hà Nội

NXB Nhà xuất bản

KHXH Khoa học xã hội

Sđd Sách đã dẫn

TG Tác giả

TS Tiến sĩ

Tr Trang

TP Thành phố

TW Trung ương

UBND Ủy ban nhân dân

UB KHXH Ủy ban Khoa học xã hội

DANH MỤC CÁC BẢNG

Số hiệu bảng Tên bảng Trang

2.1 So sánh cách phiên âm một số từ tiếng Việt của các giáo

sĩ trong giai đoạn 1621-1626

27

2.2

So sánh cách phiên âm tiếng Việt của Cristophoro Borri,

Gaspar Luis và Antonio de Fontes

28

2.3

So sánh một số từ Latinh hóa trong tài liệu của

Francesco Buzomi với âm tiếng Hán tương ứng 30

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Từ thế kỉ XVI, sự tiến bộ khoa học kĩ thuật, đặc biệt là trên lĩnh vực hàng hải đã

tạo tiền đề cho các nước phương Tây tiến hành công cuộc phát kiến địa lý, với mục đích

tìm ra con đường đến với thế giới phương Đông, để thiết lập quan hệ giao lưu, buôn bán

và truyền đạo. Là quốc gia nằm ven bờ Thái Bình Dương, lại gần với Ấn Độ Dương,

đóng vai trò là một mắt xích quan trọng trên con đường thương mại biển nối liền Châu

Âu với khu vực Đông Nam Á và Đông Bắc Á ở vùng Viễn Đông, nên ngay từ rất sớm,

song hành với hoạt động thương mại và truyền giáo được tiến hành bởi các thương nhân

và giáo sĩ phương Tây, các thành tựu văn hóa phương Tây cũng đã từng bước du nhập

vào Việt Nam nói chung và khu vực Đàng Trong nói riêng. Trên thực tế, ở thế kỉ XVII,

XVIII, bằng một số con đường và phương thức khác nhau, văn hóa phương Tây đã dần

dần thâm nhập và có ảnh hưởng nhất định đối với người Việt ở Đàng Trong. Trong khi

đó, thông qua vai trò của người phương Tây (thương nhân, nhà truyền giáo, nhà du

hành…), nhiều thành tựu văn hóa của người Việt ở Đàng Trong cũng được truyền sang

châu Âu và ở một mức độ nhất định đã cung cấp cho người phương Tây những hiểu biết

đầu tiên đất nước và dân tộc Việt. Mặc dù là một đề tài khá hấp dẫn, nhưng cho đến hiện

nay, do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan khác nhau, vấn đề giao lưu văn hóa

phương Tây và Đàng Trong cũng chỉ được đề cập một cách rời rạc và tản mạn trong các

công trình nghiên cứu về chữ Quốc ngữ hay Thiên Chúa giáo. Đặc biệt, nếu có đề cập

đến quá trình giao lưu văn hóa trong giai đoạn này, thì các nhà nghiên cứu cũng mới chỉ

chú ý đến chiều “từ Tây sang Đông”, tức là người Việt đã tiếp nhận những gì từ văn hóa

phương Tây, mà chưa chú ý đến chiều ngược lại “từ Đông sang Tây”, tức những thành

tựu nào từ văn hóa người Việt được truyền sang phương Tây trong quá trình giao lưu

này. Chính vì vậy, một công trình mang tính toàn diện, hệ thống, phản ảnh đầy đủ tính

hai chiều của quá trình này vẫn nằm trong sự kì vọng của giới nghiên cứu.

Trong giai đoạn hiện nay, khi mà sự kết nối, hợp tác, giao lưu giữa các quốc gia,

khu vực trên thế giới diễn ra mạnh mẽ hơn bao giờ hết, thì việc nghiên cứu, tìm hiểu bản

sắc văn hóa của mỗi quốc gia, dân tộc, cũng như quá trình giao lưu văn hóa trong lịch

sử giữa các nước ấy trở thành một trong những tiền đề quan trọng để “chấp cánh” và

mở ra triển vọng mới cho quan hệ hợp tác sâu rộng, toàn diện giữa các quốc gia, khu

vực trên thế giới ở hiện tại và tương lai. Trong bối cảnh như vậy, việc nghiên cứu đề tài

“Giao lưu văn hóa giữa Đàng Trong Việt Nam và các nước phương Tây thế kỉ XVII,

XVIII” càng trở nên cần thiết, để trên nền tảng về tính “bao dung” của văn hóa Việt trong

quá trình tiếp nhận các thành tựu văn hóa của nhân loại qua các thời kì, sẽ giúp người

2

Việt càng yêu quí và trân trọng hơn những giá trị tốt đẹp của văn hóa dân tộc. Đồng thời,

qua đó cũng giúp chúng ta vững vàn và tự tin hơn trong việc vươn ra hội nhập sâu rộng

với thế giới, nhưng vẫn có thể giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc mình, đúng như quan

điểm của Đảng về giao lưu văn hóa trong thời đại ngày nay đó là “hòa nhập nhưng

không hòa tan”.

Cuối cùng, việc đi sâu tìm hiểu vấn đề trên còn trở nên thực sự cần thiết, nhằm

phục vụ cho công việc học tập, nghiên cứu, giảng dạy một số ngành khoa học xã hội và

nhân văn tại các trường đại học, cao đẳng trên phạm vi toàn quốc. Hiện nay, trong

chương trình đào tạo một số chuyên ngành khoa học xã hội và nhân văn về cơ bản đều

có các học phần và chuyên đề văn hóa như “Cơ sở văn hóa Việt Nam”, “Văn hóa

phương Đông và văn hóa phương Tây cổ trung đại”, “Tiếp xúc, giao lưu văn hóa Đông

- Tây ở Việt Nam”, “Tiếp xúc văn hóa giữa phương Đông và phương Tây”... Trong bối

cảnh chưa có bất kì một biên khảo tổng thể và hoàn chỉnh nào về quá trình giao lưu văn

hóa giữa Việt Nam và phương Tây trong lịch sử thì việc nghiên cứu thành công đề tài

này sẽ bước đầu cung cấp cho các nhà nghiên cứu, giảng viên, nghiên cứu sinh, học viên

cao học cũng như sinh viên một tài liệu tham khảo có giá trị học thuật cao, mở đầu cho

một quá trình nghiên cứu toàn diện hơn về vấn đề giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và

phương Tây trong tương lai, từ đó, góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy, nghiên cứu

và học tập một số học phần và chuyên đề văn hóa, phục vụ thiết thực cho công tác đào

tạo đại học và sau đại học tại các trường đại học và viện nghiên cứu.

Xuất phát từ những lí do trên, tác giả đã chọn “Giao lưu văn hóa giữa Đàng Trong

Việt Nam với các nước phương Tây thế kỉ XVII, XVIII” để làm đề tài luận văn thạc sĩ

của mình.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Cho đến hiện nay, mặc dù đã có một số thành quả học thuật khảo cứu một cách

tổng thể hoặc mang tính chất cục bộ quá trình giao lưu văn hóa Việt Nam và phương

Tây trong lịch sử, tuy nhiên, việc nghiên cứu một cách toàn diện và hệ thống về đề

tài“Giao lưu văn hóa giữa Đàng Trong Việt Nam với các nước Phương thế kỉ XVII,

XVIII” thì vẫn còn khá nhiều khoảng trống. Trên thực tế, một số nội dung của đề tài này

cũng đã được đề cập trong một số công trình nghiên cứu ở các mức độ khác nhau.

Năm 1959, trong cuốn Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam, tác giả Nguyễn Hồng đã

cung cấp nguồn sử liệu quan trọng về quá trình du nhập, hình thành và phát triển của

Thiên Chúa giáo tại Việt Nam từ trước thế kỉ XVI đến thế kỉ XVII. Trong đó, ông đặc

biệt nhấn mạnh đến vai trò của các giáo sĩ Dòng Tên trong việc đưa Thiên Chúa giáo du

nhập vào Đàng Trong và Đàng Ngoài trong nửa đầu thế kỉ XVII.