Giáo dục kiến thức về chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia trong dạy học Địa lí lớp 12 - Trung học phổ thông

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––––––––

NGUYỄN BÁ ĐOÀN

GIÁO DỤC KIẾN THỨC VỀ CHỦ QUYỀN LÃNH THỔ,

BIÊN GIỚI QUỐC GIA TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 -

TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

––––––––––––––––––––––

NGUYỄN BÁ ĐOÀN

GIÁO DỤC KIẾN THỨC VỀ CHỦ QUYỀN LÃNH THỔ,

BIÊN GIỚI QUỐC GIA TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12 -

TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

Ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Địa lí

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Xuân Trường

THÁI NGUYÊN - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tác giả luận văn xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu độc lập của

tác giả. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa

từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Các thông tin, số liệu trích

dẫn trong quá trình nghiên cứu đều được ghi rõ nguồn gốc.

Tác giả luận văn

Nguyễn Bá Đoàn

ii

LỜI CẢM ƠN

Trước hết, tác giả luận văn xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu

sắc đến PGS.TS. Nguyễn Xuân Trường, người đã tận tình chỉ bảo và hướng

dẫn tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài luận văn này.

Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo trong khoa

Địa lí, Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên; phòng Đào tạo, thư

viện Nhà trường đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp tác giả hoàn thành luận

văn này.

Tác giả xin chuyển lời cảm ơn đến Ban giám hiệu, các thầy, cô giáo

các trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh: Trường THPT Thuận Thành số

3, trường THPT Hàn Thuyên và trường THPT Quế Võ số 1 đã tạo mọi điều

kiện thuận lợi cho tác giả thực nghiệm sư phạm và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn gia đình, bạn bè, đồng

nghiệp đã chia sẻ những khó khăn, cổ vũ, động viên và tạo những điều kiện

thuận lợi nhất cho tác giả hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2018

Tác giả luận văn

Nguyễn Bá Đoàn

iii

MỤC LỤC

Lời cam đoan ........................................................................................................ i

Lời cảm ơn...........................................................................................................ii

Mục lục ...............................................................................................................iii

Danh mục các chữ viết tắt .................................................................................. iv

Danh mục các bảng.............................................................................................. v

Danh mục các hình ............................................................................................. vi

MỞ ĐẦU............................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài.......................................................................................1

2. Mục tiêu, nhiệm vụ, giới hạn và phạm vi nghiên cứu ..............................3

3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................4

4. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu .................................................15

5. Dự kiến kết quả nghiên cứu ....................................................................20

6. Cấu trúc của luận văn..............................................................................20

NỘI DUNG....................................................................................................... 21

Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC GIÁO DỤC

KIẾN THỨC VỀ CHỦ QUYỀN LÃNH THỔ, BIÊN GIỚI QUỐC GIA.........21

1.1. Cơ sở lí luận .........................................................................................21

1.1.1. Các khái niệm và nội dung cơ bản về chủ quyền lãnh thổ, biên

giới quốc gia ................................................................................................ 21

1.1.2. Các khái niệm và nội dung liên quan đến dạy học tích hợp ............. 36

1.2. Cơ sở thực tiễn .....................................................................................39

1.2.1. Sự cần thiết phải giáo dục cho thế hệ trẻ những kiến thức về chủ

quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia .............................................................. 39

1.2.2. Mục tiêu, nội dung và cấu trúc chương trình Địa lí lớp 12 - Trung

học phổ thông..............................................................................................42

iii

1.2.3. Sự phù hợp của việc lựa chọn Địa lí lớp 12 để giáo dục kiến thức

về chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia................................................... 44

1.2.4. Khảo sát thực tế dạy học nội dung kiến thức về chủ quyền lãnh thổ,

biên giới quốc gia trong dạy học Địa lí ở trường trung học phổ thông ............ 45

1.2.5. Đặc điểm tâm, sinh lí và trình độ nhận thức của học sinh lớp 12 -

Trung học phổ thông và định hướng lựa chọn mức độ tích hợp................. 50

Tiểu kết chương 1.............................................................................................. 52

Chương 2: TÍCH HỢP, LỒNG GHÉP NỘI DUNG KIẾN THỨC VỀ CHỦ

QUYỀN LÃNH THỔ, BIÊN GIỚI QUỐC GIA TRONG DẠY HỌC ĐỊA

LÍ LỚP 12 - TRUNG HỌC PHỔ THÔNG................................................... 53

2.1. Nguyên tắc của việc đề ra phương pháp và biện pháp thực hiện tích

hợp, lồng ghép kiến thức về chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia

trong dạy học Địa lí lớp 12 - Trung học phổ thông ....................................53

2.1.1. Xác định đúng những kiến thức cơ bản cần giáo dục ....................... 53

2.1.2. Đảm bảo tính khoa học, chính xác và tính sư phạm.......................... 53

2.1.3. Phát huy tính tích cực của học sinh................................................... 55

2.2. Xác định bài học và nội dung có thể tích hợp kiến thức về chủ

quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia trong chương trình Địa lí lớp 12 -

Trung học phổ thông ...................................................................................55

2.2.1. Các nguyên tắc tích hợp .................................................................... 55

2.2.2. Các phương thức tích hợp ................................................................. 56

2.2.3. Những nội dung có thể tích hợp giáo dục kiến thức về chủ quyền

lãnh thổ, biên giới quốc gia trong chương trình Địa lí lớp12 - Trung học

phổ thông...................................................................................................... 57

2.3. Một số phương pháp dạy học tích hợp giáo dục kiến thức về chủ

quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia..............................................................64

iii

2.3.1. Phương pháp đàm thoại gợi mở ........................................................ 64

2.3.2. Phương pháp thảo luận...................................................................... 65

2.3.3. Phương pháp nêu vấn đề ................................................................... 67

2.3.4. Phương pháp hướng dẫn học sinh khai thác tri thức từ bản đồ......... 68

2.3.5. Phương pháp đóng vai....................................................................... 69

2.3.6. Phương pháp động não...................................................................... 69

2.4. Các hình thức dạy học tích hợp nội dung kiến thức về chủ quyền

lãnh thổ, biên giới quốc gia.........................................................................70

2.4.1. Dạy học nội khóa............................................................................... 70

2.4.2. Dạy học ngoại khóa........................................................................... 71

2.5. Một số giáo án tích hợp nội dung kiến thức về chủ quyền lãnh thổ,

biên giới quốc gia trong dạy học Địa lí lớp 12 - Trung học phổ

thông............................................................................................................77

Tiểu kết chương 2.............................................................................................. 77

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM...................................................... 78

3.1. Mục đích, nhiệm vụ thực nghiệm ........................................................78

3.1.1. Mục đích thực nghiệm....................................................................... 78

3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm...................................................................... 78

3.2. Nguyên tắc thực nghiệm ......................................................................79

3.3. Quy trình thực nghiệm .........................................................................79

3.3.1. Nội dung thực nghiệm....................................................................... 79

3.3.2. Chọn trường thực nghiệm ................................................................. 80

3.3.3. Chọn lớp thực nghiệm....................................................................... 80

3.3.4. Chọn giáo viên thực nghiệm ............................................................. 81

3.3.5. Phương pháp thực nghiệm ................................................................ 82

3.3.6. Tổ chức thực nghiệm......................................................................... 82

3.4. Kết quả thực nghiệm............................................................................82

3.4.1. Bài thực nghiệm số 1......................................................................... 82

iii

3.4.2. Bài thực nghiệm số 2......................................................................... 84

3.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm .............................................................86

3.5.1. Đánh giá về mặt định lượng.............................................................. 86

3.5.2. Đánh giá về mặt định tính ................................................................. 86

Tiểu kết chương 3.............................................................................................. 87

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ................................................................. 88

TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 90

PHỤ LỤC

iv

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Stt Chữ viết tắt Cụm từ đầy đủ

1 ĐC Đối chứng

2 GD&ĐT Giáo dục và đào tạo

3 GV Giáo viên

4 HS Học sinh

5 KT - XH Kinh tế - xã hội

6 NXB Nhà xuất bản

7 PPDH Phương pháp dạy học

8 SGK Sách giáo khoa

9 SL Số lượng

10 TN Thực nghiệm

11 TB Trung bình

12 THPT Trung học phổ thông

v

DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU

Bảng 3.1. Danh mục các bài thực nghiệm......................................................... 80

Bảng 3.2. Danh sách các lớp tham gia thực nghiệm ......................................... 81

Bảng 3.3. Danh sách giáo viên Địa lí dạy thực nghiệm.................................... 81

Bảng 3.4. Kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 1 ............................................. 83

Bảng 3.5. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 1........................ 83

Bảng 3.6. Kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 2 ............................................. 85

Bảng 3.7. Tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 2........................ 85

vi

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 3.1. Biểu đồ tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 1 của

lớp thực nghiệm và lớp đối chứng..................................................... 84

Hình 3.2. Biểu đồ tỉ lệ xếp loại kết quả kiểm tra bài thực nghiệm số 2 của

lớp thực nghiệm và lớp đối chứng..................................................... 85

1

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Lãnh thổ quốc gia Việt Nam là nơi sinh ra và lưu giữ, phát triển con

người và những giá trị của dân tộc Việt Nam. Trải qua mấy ngàn năm dựng

nước và giữ nước, các thế hệ cha ông đã phải đổ biết bao mồ hôi và xương máu

để xây dựng, giữ gìn và bảo vệ được lãnh thổ quốc gia toàn vẹn, thống nhất và

tươi đẹp như ngày nay. Chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia là kết quả đấu

tranh dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam suốt chiều dài hàng ngàn

năm lịch sử. Từ thưở Hùng Vương dựng nước đến thời đại Hồ Chí Minh, đứng

trước những kẻ thù to lớn và hung bạo, dân tộc Việt Nam luôn có ý thức và

quyết tâm bảo vệ nền độc lập và thống nhất của tổ quốc, luôn nêu cao hào khí

anh hùng, lòng tự hào và tự tôn dân tộc.

Chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia Việt Nam là quyền thiêng liêng,

bất khả xâm phạm của dân tộc Việt Nam. Luật biên giới quốc gia của Việt Nam

đã khẳng định: “Biên giới quốc gia nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam

là thiêng liêng, bất khả xâm phạm. Xây dựng, quản lí, bảo vệ biên giới quốc gia

có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với sự toàn vẹn lãnh thổ, chủ quyền quốc

gia, góp phần giữ vững ổn định chính trị, phát triển kinh tế - xã hội, tăng cường

quốc phòng và an ninh của đất nước” [27]. Bảo vệ vững chắc chủ quyền lãnh

thổ, biên giới quốc gia Việt Nam là trách nhiệm thiêng liêng của mỗi công dân

Việt Nam đối với lịch sử và dân tộc, là nhân tố quan trọng bảo đảm cho dân tộc

ta phát triển bền vững. Đó là ý chí sắt đá, quyết tâm không gì lay chuyển được

của dân tộc Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng.

Thời gian qua, sự biến động của tình hình thế giới, khu vực và trên biển

Đông khiến nhiệm vụ phòng thủ, bảo vệ đất nước, nhất là an ninh trên biển trở

thành nhiệm vụ khó khăn, thách thức. Để hoàn thành nhiệm vụ bảo vệ chủ

quyền và toàn vẹn lãnh thổ, điều tiên quyết đặt ra là phải không ngừng củng cố,

tăng cường sức mạnh quốc gia, xây dựng thế trận quốc phòng toàn dân. Trong

2

đó, xây dựng thế trận lòng dân, đảm bảo bảo vệ vững chắc chủ quyền lãnh thổ

và biên giới quốc gia thiêng liêng của Tổ quốc là vấn đề chiến lược mang tính

cấp bách, then chốt. Hoạt động tuyên truyền các kiến thức về chủ quyền lãnh

thổ, biên giới quốc gia trong các tầng lớp nhân dân diễn ra sâu rộng, trong đó

có môi trường học đường cho học sinh (HS), sinh viên trên cả nước. Bộ Giáo

dục và đào tạo (GD&ĐT) đã chỉ đạo các trường, đơn vị chức năng tổ chức triển

khai Đề án 373 với đối tượng tuyên truyền khá đa dạng, từ HS trong các bậc

học đến sinh viên các trường trung cấp, cao đẳng và đại học, đưa giáo dục chủ

quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia nói chung và chủ quyền biển, đảo nói riêng

vào trong chương trình dạy học, trong đó nhấn mạnh tích hợp, lồng ghép nội

dung kiến thức chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia vào trong các môn học.

Dạy học tích hợp là một nguyên tắc quan trọng trong dạy học nói chung

và dạy học Địa lí nói riêng, đây được coi là một quan niệm dạy học hiện đại,

nhằm phát huy tính tích cực của HS, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục.

Dạy học tích hợp có ý nghĩa quan trọng trong việc giáo dục, rèn luyện và phát

triển kĩ năng tư duy, phân tích tổng hợp, khái quát hóa, trừu tượng hóa cho

người học. Quan điểm dạy học tích hợp là một định hướng trong đổi mới căn

bản và toàn diện giáo dục, là một bước chuyển từ cách tiếp cận nội dung giáo

dục sang tiếp cận năng lực nhằm đào tạo con người có tri thức mới, năng động,

sáng tạo khi giải quyết các vấn đề trong thực tiễn cuộc sống. Đối với môn Địa

lí là môn học nghiên cứu các kiến thức liên quan đến cả tự nhiên và kinh tế - xã

hội (KT-XH) nên trong quá trình học tập đòi hỏi HS phải vận dụng kiến thức

tổng hợp, liên quan đến nhiều môn học.

Môn Địa lí nói chung và Địa lí lớp12 nói riêng có nhiều điều kiện thuận

lợi để giảng dạy nội dung kiến thức về chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia.

Chương trình Địa lí 12 đề cập đến nội dung về địa lí tự nhiên, địa lí KT - XH

Việt Nam, là sự nâng cao, mở rộng của Địa lí lớp 9. Với cấu trúc chặt chẽ, nội

dung chương trình Địa lí Việt Nam rất phù hợp với việc dạy học tích hợp nội

dung kiến thức về chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia vào trong bài giảng.

3

Xuất phát từ những lí do trên mà tác giả đã chọn đề tài: “Giáo dục kiến

thức về chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia trong dạy học Địa lí lớp 12 -

Trung học phổ thông” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ của mình.

2. Mục tiêu, nhiệm vụ, giới hạn và phạm vi nghiên cứu

2.1. Mục tiêu nghiên cứu

Trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề về lí luận và thực tiễn về chủ quyền

lãnh thổ, biên giới quốc gia, luận văn tập trung vào việc xác định những bài học

có thể tích hợp kiến thức về chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia; đề xuất

phương án dạy học tích hợp và thiết kế một số giáo án cụ thể trong dạy học Địa

lí lớp 12.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Nghiên cứu các vấn đề về lí luận dạy học, dạy học tích hợp.

- Nghiên cứu lí luận chung về chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia.

- Nghiên cứu thực trạng việc tích hợp nội dung kiến thức về chủ quyền

lãnh thổ, biên giới quốc gia trong dạy học Địa lí lớp 12.

- Biên soạn tài liệu về nội dung chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia.

- Nghiên cứu đặc điểm chương trình sách giáo khoa (SGK) Địa lí lớp 12

và khả năng tích hợp nội dung kiến thức chủ quyền lãnh thổ, biên giới quốc gia.

- Xác định những yêu cầu phải thực hiện và đề xuất một số biện pháp sư

phạm trong việc tích hợp nội dung kiến thức về chủ quyền lãnh thổ, biên giới

quốc gia trong dạy học Địa lí lớp 12.

- Thiết kế giáo án cụ thể.

- Thu thập tài liệu, điều tra, khảo sát, thực nghiệm (TN) sư phạm.

2.3. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu

- Về nội dung: Các khái niệm và nội dung cơ bản về chủ quyền lãnh thổ,

biên giới quốc gia, về dạy học tích hợp; tích hợp nội dung nói trên trong dạy

học Địa lí lớp 12 ở trường trung học phổ thông (THPT); lựa chọn một số bài

thích hợp trong chương trình Địa lí lớp 12 để dạy học tích hợp.

4

- Về địa bàn thực nghiệm: Một số trường THPT được chọn TN nằm trên

địa bàn tỉnh Bắc Ninh. Các trường này đều có đủ các điều kiện cơ sở vật chất,

trang thiết bị dạy và học.

- Về thời gian thực nghiệm: Tác giả tiến hành TN sư phạm trong học kì

II của năm học 2017 - 2018.

3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

3.1. Trên thế giới

Khái niệm “chủ quyền” (sovereignty) gắn liền với các quốc gia - dân tộc

được coi là có nguồn gốc từ “Hòa ước Westphalia” năm 1648, khi các chính

phủ lúc bấy giờ ngừng hỗ trợ những nhóm cùng tôn giáo chống lại các Nhà

nước của họ, đồng thời thừa nhận quyền tài phán dựa trên lãnh thổ của các

vương triều, gắn liền với việc tuân thủ chính sách không can thiệp vào biên giới

lãnh thổ đã được xác định của các vương triều đó. Cùng với sự phát triển của

luật pháp quốc tế, chủ quyền dần được coi là một thuộc tính chính trị, pháp lý

chủ yếu của một quốc gia, thể hiện quyền lực tối cao của Nhà nước mà không

gì có thể so sánh được trên bình diện quốc gia và quốc tế. Tuy nhiên, ở mỗi

thời kỳ lịch sử khác nhau với những mục đích khác nhau khái niệm chủ quyền

quốc gia được hiểu theo những khía cạnh khác nhau.

Vào thế kỷ 15 - 16 xuất hiện khái niệm chủ quyền tuyệt đối của quốc gia

(trong cuốn sách “The Prince” của Machiavelli, xuất bản năm 1532) với chủ

trương chủ quyền quốc gia phải tuyệt đối, phải được đặt lên trên tất cả mọi

quyền lợi khác. Sau đó một số học giả như Jean Bodin và Hugo Grotius (thế kỷ

16 - 17) cũng chủ trương chủ quyền quốc gia phải tuyệt đối. Theo Jean Bodin

“chủ quyền quốc gia là quyền được lãnh đạo và cưỡng chế, mà không phải chịu

sự lãnh đạo hay cưỡng chế nào”.

Gần đây, chủ quyền được coi là đặc trưng cho một quyền lực chính trị

mà xét về mặt pháp lý, quyền lực đó không cần tuân theo bất kỳ một quyền lực

nào khác để có thể đưa ra các quyết định hay các mệnh lệnh của mình. Paul