Giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong dạy học địa lí ở các trường phổ thông dân tộc nội trú tỉnh Điện Biên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG NGỌC ANH

GIÁO DỤC BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC

TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở CÁC TRƯỜNG PHỔ THÔNG

DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH ĐIỆN BIÊN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2020

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

HOÀNG NGỌC ANH

GIÁO DỤC BẢN SẮC VĂN HÓA DÂN TỘC

TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ Ở CÁC TRƯỜNG PHỔ THÔNG

DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH ĐIỆN BIÊN

Ngành: Lý luận và PPDH Bộ môn Địa lí

Mã số: 8.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. DƯƠNG QUỲNH PHƯƠNG

THÁI NGUYÊN - 2020

i

LỜI CAM ĐOAN

Tác giả luận văn xin cam đoan kết quả nghiên cứu và các số liệu trong luận

văn là của riêng tác giả và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác.

Công trình nghiên cứu này là độc lập của riêng tác giả. Các số liệu, thông tin trong

quá trình nghiên cứu đều được trích dẫn ghi rõ nguồn.

Tác giả luận văn

Hoàng Ngọc Anh

ii

LỜI CẢM ƠN

Với sự tôn trọng và tình cảm chân thành nhất, em xin trân trọng cảm ơn:

Các thầy, cô giáo trong Ban giám hiệu, Khoa Địa lí, phòng Đào tạo, trường Đại

học sư phạm - Đại học Thái Nguyên, cùng các nhà khoa học và các thầy cô giáo trực tiếp

giảng dạy đã tận tình giúp đỡ tác giả luận văn trong suốt quá trình nghiên cứu.

Đặc biệt, em xin được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc nhất đến

PGS.TS. Dương Quỳnh Phương là giảng viên đã tận tình chỉ bảo và hướng dẫn em

trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài luận văn này.

Em cũng xin được chuyển lời cảm ơn đến Ban giám hiệu, các thầy, cô giáo và

học sinh các trường PTDTNT trên địa bàn tỉnh Điện Biên: PTDTNT tỉnh Điện Biên,

trường PTDTNT THPT huyện Mường Ảng, PTDTNT THPT huyện Điện Biên đã

giúp đỡ nhiệt tình cho tác giả thực nghiệm sư phạm và hoàn thành luận văn.

Tuy nhiên, do năng lực của bản thân còn hạn chế, đề tài nghiên cứu sẽ không

tránh khỏi thiếu sót. Kính mong nhận được sự đóng góp của các thầy cô giáo, bạn bè

và đồng nghiệp để đề tài nghiên cứu của em được hoàn thiện hơn.

Cuối cùng, em xin bày tỏ lòng biết ơn tới gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã

chia sẻ những khó khăn, cổ vũ và động viên, tạo những điều kiện thuận lợi nhất cho

tác giả hoàn thiện luận văn.

Thái Nguyên, tháng năm 2020

Tác giả luận văn

Hoàng Ngọc Anh

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................i

LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................ii

MỤC LỤC...................................................................................................... iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .............................................................vi

DANH MỤC CÁC BẢNG.............................................................................vii

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ........................................................ viii

MỞ ĐẦU .........................................................................................................1

1. Lí do chọn đề tài...........................................................................................1

2. Lịch sử nghiên cứu đề tài .............................................................................2

3. Mục tiêu nghiên cứu.....................................................................................6

4. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................6

5. Quan điểm và Phương pháp nghiên cứu ......................................................7

6. Phạm vi nghiên cứu......................................................................................9

7. Cấu trúc của đề tài........................................................................................9

NỘI DUNG ...................................................................................................10

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ GIÁO DỤC BẢN SẮC

VĂN HÓA DÂN TỘC TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ.................................10

1.1. Cơ sở lí luận ............................................................................................10

1.1.1. Một số vấn đề về văn hóa và bản sắc văn hóa .....................................10

1.1.2. Giáo dục bản sắc văn hóa cho học sinh THPT ....................................16

1.1.3. Một số hình thức tổ chức giáo dục bản sắc văn hóa hiệu quả..............23

1.2. Cơ sở thực tiễn ........................................................................................32

1.2.1. Đặc điểm tâm sinh lý và trình độ nhận thức của học sinh - các trường

PTDTNT Tỉnh Điện Biên...............................................................................32

1.2.2. Sự cần thiết phải giáo dục cho thế hệ trẻ Việt Nam bản sắc văn hóa

dân tộc............................................................................................................33

1.2.3. Thực trạng về giáo dục bản sắc dân tộc cho học sinh ở Việt Nam......35

Tiểu kết chương 1...........................................................................................36

iv

Chương 2. THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC GIÁO DỤC BẢN SẮC

VĂN HÓA DÂN TỘC QUA MÔN ĐỊA LÍ Ở CÁC TRƯỜNG PHỔ

THÔNG DÂN TỘC NỘI TRÚ TỈNH ĐIỆN BIÊN ..................................37

2.1. Xác định nội dung giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc qua môn Địa lí ....37

2.1.1. Nguyên tắc xác định nội dung giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong

dạy học Địa lí .................................................................................................37

2.1.2. Các yêu cầu của việc giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc qua môn Địa

lí......................................................................................................................38

2.1.3. Mục tiêu giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh ....................41

2.1.4. Các kiến thức về giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong chương trình Địa

lí......................................................................................................................43

2.2. Giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc cho học sinh ở các trường PTDTNT tỉnh

Điện Biên qua môn Địa lí...............................................................................47

2.2.1. Bản sắc văn hóa các dân tộc tỉnh Điện Biên ........................................47

2.2.2. Những nội dung có thể giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong chương

trình Địa lí -THPT..........................................................................................48

2.3. Thiết kế và tổ chức một số dự án, hoạt động trải nghiệm giáo dục bản sắc

văn hóa dân tộc cho học sinh các trường PTDTNT tỉnh Điện Biên ..............50

2.3.1. Dự án ....................................................................................................50

2.3.2. Hoạt động trải nghiệm..........................................................................62

2.3.3. Tích hợp nội dung giáo dục BSVHDT vào tiết dạy học Địa lí lớp 11.70

Tiểu kết chương 2...........................................................................................78

Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...................................................79

3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm........................................................79

3.1.1. Mục đích thực nghiệm .........................................................................79

3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm.........................................................................79

3.2. Nguyên tắc, nội dung thực nghiệm .........................................................79

3.2.1. Nguyên tắc thực nghiệm ......................................................................79

3.2.2. Nội dung thực nghiệm..........................................................................80

v

3.3. Tổ chức thực nghiệm...............................................................................80

3.4. Đối tượng thực nghiệm ...........................................................................82

3.5. Kết quả thực nghiệm ...............................................................................83

3.5.1. Kết quả về mặt định tính ......................................................................83

3.5.2. Kết quả về mặt định lượng...................................................................85

Tiểu kết chương 3...........................................................................................89

KẾT LUẬN...................................................................................................90

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...........................................................................92

PHỤ LỤC

vi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

STT Chữ viết tắt Cụm từ đầy đủ

1 BSVHDT Bản sắc văn hóa dân tộc

2 ĐC Đối chứng

3 DHDA Dạy học dự án

4 ĐNÁ Đông Nam Á

5 GD Giáo dục

6 GV Giáo viên

7 HS Học sinh

8 KT -XH Kinh tế - xã hội

9 MN Mầm non

10 PTDTNT Phổ thông dân tộc nội trú

11 SGK Sách giáo khoa

12 THPT Trung học phổ thông

13 TN Thực nghiệm

14 TNCS Thanh niên cộng sản

15 VHDT Văn hóa dân tộc

vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Một số cách phân loại dự án ............................................. 25

Bảng 2.1. Một số địa chỉ giáo dục BSVHDT trong chương trình Địa lí

- THPT .............................................................................. 48

Bảng 3.1. Một số địa chỉ giáo dục BSVHDT trong chương trình Địa lí

- THPT .............................................................................. 81

Bảng 3.2. Danh sách các trường, lớp thực nghiệm sư phạm............. 82

Bảng 3.3. Danh sách giáo viên dạy thực nghiệm sư phạm ............... 82

Bảng 3.4. Kết quả bài kiểm tra nhận thức sau khi thực hiện dự án Gìn

giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc ở trường PTDTNT

THPT Huyện Mường Ảng - Tỉnh Điện Biên của lớp thực

nghiệm và đối chứng......................................................... 85

Bảng 3.5. Kết quả đánh giá sản phẩm sau khi thực hiện hoạt động trải

nghiệm Kết nối di sản tỉnh Điện Biên của lớp thực nghiệm

và đối chứng...................................................................... 86

Bảng 3.6. Kết quả bài kiểm tra nhận thức sau khi thực hiện tích hợp

nội dung giáo dục BSVHDT vào tiết dạy học Địa lí lớp 11

của lớp thực nghiệm và đối chứng.................................... 87

viii

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ

Hình 2.1. Tiến trình thực hiện dự án “Gìn giữ và phát huy bản sắc văn

hóa dân tộc ở trường PTDTNT THPT Huyện Mường Ảng -

Tỉnh Điện Biên”................................................................... 53

Hình 3.1. Biểu đồ so sánh kết quả bài kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và

đối chứng tại trường PTDTNT THPT Mường Ảng ............ 85

Hình 3.2. Biểu đồ so sánh kết quả đánh giá sản phẩm của học sinh giữa

lớp thực nghiệm và đối chứng tại 3 trường PTDTNT Tỉnh

Điện Biên, PTDTNT THPT Mường Ảng, PTDTNT THPT

Huyện Điện Biên.................................................................. 87

Hình 3.3. Biểu đồ so sánh bài kiểm tra nhận thức sau khi thực hiện tích

hợp nội dung giáo dục BSVHDT vào tiết dạy học Địa lí lớp

11 giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng tại 2 trường

PTDTNT THPT Mường Ảng, PTDTNT Tỉnh Điện Biên... 88

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Từ xưa đến nay, bản sắc văn hóa dân tộc làm nên sức sống mãnh liệt, giúp cộng

đồng người Việt Nam vượt qua biết bao sóng gió, thác ghềnh để không ngừng phát

triển và lớn mạnh. Đó là điểm tựa vững chắc để chúng ta đến với thế giới. Tính dân tộc

là yếu tố cấu thành bản chất nhất của văn hóa, bản sắc dân tộc của văn hóa là những

cái tiêu biểu nhất của văn hóa, những giá trị bền vững của dân tộc. Đó là cái chủ yếu

nhất, nổi bật nhất, những tinh hoa của cộng đồng văn hóa Việt Nam; và đó cũng là cái

riêng, độc đáo nhất, bản chất nhất. Chúng ta có thể nhận ra cái riêng ấy trong nếp sống,

cách ăn mặc, phong tục tập quán, lễ hội, tín ngưỡng, kho tàng văn hóa dân gian. Nhận

thức được tầm quan trọng đó, Đảng ta đã ra nhiều chỉ thị, nghị quyết nhằm động viên

tối đa nguồn lực nội sinh và ngoại sinh để giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc,

đáp ứng yêu cầu phát triển của xã hội và con người trong điều kiện đẩy mạnh công

nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập kinh tế quốc tế.

Văn hóa là tổng thể những giá trị vật chất cũng như tinh thần của mỗi dân tộc.

Các dân tộc trong quá trình sinh tồn, phát triển đều có những nét văn hóa riêng. Bản

sắc văn hóa là đặc thù, là những giá trị gốc, căn bản, cốt lõi, những giá trị đặc trưng

riêng của từng dân tộc. Việc khai thác giá trị văn hóa truyền thống trong dạy học và

các hoạt động giáo dục gắn liền mục tiêu giáo dục toàn diện học sinh về đức, trí, thể,

mỹ; Đồng thời gắn liền với việc đổi mới phương pháp dạy học, đa dạng hóa các hình

thức dạy học, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong việc sưu

tầm, tìm hiểu, sử dụng di sản trong giờ học và các hoạt động giáo dục. Tuy nhiên thực

tiễn cho thấy, có khá nhiều học sinh phổ thông còn mù mờ không am hiểu về lịch sử

và văn hóa dân tộc, không hiểu biết về giá trị văn hóa truyền thống của đất nước, điều

này trở thành nỗi trăn trở của những người làm công tác giáo dục.

Hiện nay, giáo dục văn hóa truyền thống không chỉ đơn thuần mang tính chất

“về nguồn” mà phải tiến đến việc giúp cho học sinh thấu hiểu một cách sâu sắc và

đúng đắn những mặt tích cực của vốn văn hóa truyền thống. Đồng thời giáo dục văn

hóa dân tộc cần định hướng những mặt không phù hợp, đưa ra phương pháp lựa chọn

trong bối cảnh, trong điều kiện xã hội mới.

2

Đối với các trường phổ thông dân tộc nội trú nói chung và các trường phổ thông

DTNT tỉnh Điện Biên nói riêng, việc giáo dục bản sắc văn hóa các dân tộc cho học sinh

là rất cần thiết; bởi vì, ở đây tập trung đông đảo các thành phần dân tộc, đồng thời được

coi như “Trường học là nhà, thầy cô là cha mẹ, bạn bè là anh em”. Việc giáo dục giá trị

văn hóa truyền thống thứ nhất, đạt được mục tiêu đổi mới sách giáo khoa của Bộ Giáo

dục; thứ hai, thông qua việc giáo dục bản sắc văn hóa, học sinh còn được rèn một số kỹ

năng học tập như kỹ năng quan sát, thu thập, xử lý thông tin; kỹ năng vận dụng kiến thức

đã học để giải thích những hiện tượng, sự vật có trong các giá trị văn hóa. Bên cạnh đó,

nếu không xác định được danh tính và hệ giá trị bản thể của dân tộc, học sinh sẽ gặp khó

khăn trong tiến trình hội nhập với thế giới.

Từ những lí do trên tôi đã chọn đề tài nghiên cứu “Giáo dục bản sắc văn

hóa dân tộc trong dạy học Địa lí ở các trường Phổ thông dân tộc nội trú Tỉnh

Điện Biên”.

2. Lịch sử nghiên cứu đề tài

2.1. Những nghiên cứu về bản sắc văn hóa dân tộc

Từ khi nhân loại bước vào thời đại văn minh, cách đây trên 5000 năm, đã có

giao lưu văn hóa. Mỗi quốc gia trên thế giới lại có những nét văn hóa, phong tục tập

quán khác nhau. Giao lưu văn hóa mở rộng dần như các vết dầu loang, từ giao lưu

giữa các bộ lạc đến giữa các bộ tộc, các quốc gia, các châu lục. Giao lưu dẫn đến quốc

tế hóa, đặc biệt được đẩy mạnh từ khi nền văn minh tư bản phương Tây bắt đầu từ

thế kỷ 15-16 tìm ra châu Mỹ và vươn tới các nước châu Á, châu Phi, rồi đến sau cuộc

Cách mạng Công nghiệp vào thế kỷ 18.

Cho đến nay đã có nhiều nghiên cứu về bản sắc văn hóa, và được thảo luận sôi

nổi cả trên bình diện lý thuyết và thực tế trong nhiều thập kỷ qua. Nhận xét về bản

sắc tộc người, trường phái Bản thể luận (Primodialism) cho rằng tộc người là một

cộng đồng văn hóa có bản sắc riêng, cùng chia sẻ những đặc điểm chung như tên gọi,

ngôn ngữ, lãnh thổ, những đặc điểm về tinh thần, lối sống cũng như một số hình thái

đặc biệt về tổ chức lãnh thổ - xã hội hay một định hướng để tạo nên những nét đặc

trưng. Trái ngược với bản thế luận, các nhà nghiên cứu theo thuyết Tình thế

luận (Circumstantialism) lại cho rằng dù các thành tố tạo nên bản sắc văn hóa được

3

hình thành từ một cộng đồng có chung tổ tiên đi chăng nữa thì nó vẫn có tính chất

tình thế và điều này thường xảy ra trong đời sống hằng ngày. Vấn đề không phải là

những chỉ dấu hiệu riêng của bản sắc văn hóa mà là mối quan hệ và tương tác giữa

các cộng đồng văn hóa. Các thành viên của một nhóm, tùy thuộc vào tương tác hằng

ngày với nhóm khác mà tự cảm thấy mình không xa lạ với nhóm khác và có thể chấp

nhận làm thành viên của nhóm ấy.

Vào những năm cuối của thế kỷ XX, các nhà khoa học xã hội - nhân văn của

châu Á đã tổ chức liên tục 03 cuộc hội thảo tại Hà Nội (Việt Nam), Noọng Khai (Thái

Lan) và Tô- ky- ô (Nhật Bản) với chủ đề “Văn hóa trong phát triển và toàn cầu

hóa”. Trong hội thảo này các nhà nghiên cứu đến từ rất nhiều quốc gia (Nhật Bản,

Trung Quốc, Malayxia, Singapo, Thái Lan, Việt Nam…) như GS. KaWadaJunzo (Nhật

Bản), GS.TuWeiMing (Trung Quốc), GS.HoodSalleh (Malaysia), GS. PoncianoL.

Bennagen (Philippin), GS. Võ Quý, GS. Phan Hữu Dật (Việt Nam) … đã bày tỏ sự

quan tâm đặc biệt đến vấn đề bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc của các dân tộc thiểu

số trong thời kỳ hội nhập quốc tế.

Dân tộc Việt Nam trải qua 4000 năm dựng nước và giữ nước với 54 dân tộc anh

em đã tồn tại và phát triển. Ở mỗi một dân tộc đều có những nét văn hóa riêng. Ở mỗi

một thời đại, việc đánh giá về những giá trị đó đều có dấu ấn của lịch sử, của thời đại.

Các vấn đề về văn hóa, bản sắc cũng như văn hóa các dân tộc đã được nghiên

cứu nhiều, dưới những phạm vi và góc độ khác nhau. Nghiên cứu văn hóa dưới góc

độ Triết học có công trình: Vũ Đức Khiển(2000) “Văn hóa với tư cách là một khái

niệm triết học và vấn đề xác định bản sắc văn hóa dân tộc” (Tạp chí Triết học số 4);

Nguyễn Huy Hoàng (2003): “Triết học - văn hóa giá trị và con người”(Viện Văn hóa

&NXB Văn hóa - Thông tin, Hà Nội).... Trong đó các tác giả đã chỉ ra được mối quan

hệ giữa văn hóa với triết lý, triết học.

Nghiên cứu bản sắc văn hóa dân tộc và quá trình xây dựng nền văn hóa tiên tiến,

đậm đà bản sắc dân tộc, các nhà nghiên cứu đã công bố những công trình nghiên cứu

như: Đỗ Huy - Trường Lưu (1994): “Bản sắc dân tộc của văn hóa” (Viện văn hóa);

Huy Cận (1994): “Suy nghĩ về bản sắc văn hóa dân tộc”(NXB CTQG, Hà Nội); Đỗ

Thị Minh Thúy (chủ biên) (2004): “Xây dựng một nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản