Đời sống kinh tế, văn hóa của người Dao Thanh Phán ở huyện Hải Hà tỉnh Quảng Ninh (1986-2018)

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÊ THỊ THÙY

ĐỜI SỐNG KINH TẾ, VĂN HÓA CỦA NGƯỜI DAO

THANH PHÁN Ở HUYỆN HẢI HÀ TỈNH QUẢNG NINH

(1986 - 2018)

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

THÁI NGUYÊN - 2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LÊ THỊ THÙY

ĐỜI SỐNG KINH TẾ, VĂN HÓA CỦA NGƯỜI DAO

THANH PHÁN Ở HUYỆN HẢI HÀ TỈNH QUẢNG NINH

(1986 - 2018)

Ngành: Lịch sử Việt Nam

Mã số: 8229013

LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học: TS. HOÀNG THỊ MỸ HẠNH

THÁI NGUYÊN - 2019

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan: Đề tài Đời sống kinh tế, văn hóa của người Dao Thanh

Phán ở huyện Hải Hà tỉnh Quảng Ninh (1986 - 2018) là công trình nghiên cứu của

riêng tôi và được thực hiện dưới sự hướng dẫn của TS. Hoàng Thị Mỹ Hạnh. Kết quả

trong đề tài này là trung thực, không sao chép từ bất kỳ công trình nào khác mà không

trích dẫn. Đề tài này chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào.

Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về lời cam đoan này của mình.

Thái Nguyên, tháng 11 năm 2019

Tác giả luận văn

Lê Thị Thùy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cô giáo hướng dẫn TS Hoàng

Thị Mỹ Hạnh, cùng các thầy cô trong Khoa Lịch sử, trường Đại học Sư phạm - Đại học

Thái Nguyên đã chỉ bảo tận tình, động viên, khích lệ tôi trong suốt quá trình học tập và

hoàn thành luận văn.

Tôi xin trân trọng cảm ơn Ủy ban Nhân dân huyện Hải Hà, Ủy ban Nhân dân

huyện Đầm Hà, Ủy ban Nhân dân xã Đường Hoa, Ủy ban Nhân dân xã Quảng Sơn đã

tạo điều kiện thuận lợi về mọi mặt để tôi hoàn thành Luận văn.

Trong thời gian đi thực tế, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của các già

làng, trưởng bản và những người cung cấp thông tin ở huyện Hải Hà, huyện Đầm Hà

tỉnh Quảng Ninh. Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý báu đó.

Cuối cùng, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè, đồng

nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn.

Thái Nguyên, ngày 11 tháng 11 năm 2019

Tác giả luận văn

Lê Thị Thùy

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i

LỜI CẢM ƠN............................................................................................................... ii

MỤC LỤC ...................................................................................................................iii

CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN............................................................ iv

CÁC BẢNG BIỂU........................................................................................................ v

MỞ ĐẦU...................................................................................................................... 1

1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................................ 2

3. Đối tượng, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu ........................................................... 3

4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu.............................................................. 4

5. Đóng góp của luận văn ............................................................................................. 5

6. Bố cục luận văn......................................................................................................... 5

Chương 1. KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN HẢI HÀ VÀ NGƯỜI DAO THANH

PHÁN Ở HUYỆN HẢI HÀ TỈNH QUẢNG NINH .................................... 6

1.1. Khái quát về huyện Hải Hà.............................................................................. 6

1.1.1. Vài nét về lịch sử hình thành huyện Hải Hà.................................................... 6

1.1.2. Vị trí địa lí tự nhiên và dân cư......................................................................... 9

1.2. Vài nét về người Dao Thanh Phán ở huyện Hải Hà tỉnh Quảng Ninh .......... 14

1.2.1. Nguồn gốc tộc người ..................................................................................... 14

1.2.2. Dân số và phân bố dân cư.............................................................................. 16

1.2.3. Đặc điểm đời sống kinh tế, văn hóa của người Dao Thanh Phán huyện

Hải Hà trước năm 1986 ................................................................................. 19

Tiểu kết chương 1 ....................................................................................................... 22

Chương 2. ĐỜI SỐNG KINH TẾ CỦA NGƯỜI DAO THANH PHÁN Ở

HUYỆN HẢI HÀ TỈNH QUẢNG NINH (1986 - 2018)............................ 24

2.1. Nông nghiệp................................................................................................... 24

2.1.1. Trồng trọt....................................................................................................... 24

2.1.2. Chăn nuôi....................................................................................................... 33

2.2. Lâm nghiệp .................................................................................................... 35

2.3. Các nghề thủ công ......................................................................................... 37

2.4. Săn bắn, hái lượm và thu nhặt lâm thổ sản.................................................... 42

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

2.5. Buôn bán và trao đổi hàng hóa ...................................................................... 44

Tiểu kết chương 2 ....................................................................................................... 47

Chương 3. ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CỦA NGƯỜI DAO THANH PHÁN Ở

HUYỆN HẢI HÀ TỈNH QUẢNG NINH (1986-2018).............................. 48

3.1. Văn hóa vật chất ............................................................................................ 48

3.1.1. Ẩm thực ......................................................................................................... 48

3.1.2. Trang phục ..................................................................................................... 51

3.1.3. Nhà ở.............................................................................................................. 56

3.1.4. Phương tiện đi lại, vận chuyển ...................................................................... 58

3.2. Văn hóa xã hội............................................................................................... 59

3.2.1. Hình thức gia đình ......................................................................................... 59

3.2.2. Dòng họ ......................................................................................................... 60

3.2.3. Làng bản ........................................................................................................ 61

3.3. Văn hóa tinh thần........................................................................................... 65

3.3.1. Quan niệm về sinh đẻ và nuôi con................................................................. 65

3.3.2. Tập quán cưới xin .......................................................................................... 66

3.3.3. Tập quán ma chay (Chẩu miên)..................................................................... 69

3.3.4. Lễ tết .............................................................................................................. 72

3.3.5. Chữ viết ......................................................................................................... 78

3.3.6. Văn học nghệ thuật và tri thức dân gian........................................................ 81

3.3.7. Tín ngưỡng .................................................................................................... 85

Tiểu kết chương 3 ....................................................................................................... 92

KẾT LUẬN................................................................................................................ 93

TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................ 96

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

VIẾT LÀ ĐỌC LÀ

DT Dân tộc

ĐHSP Đại học Sư phạm

HĐND Hội đồng Nhân dân

Nxb Nhà xuất bản

Tr Trang

UBND Ủy Ban Nhân dân

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

CÁC BẢNG BIỂU

Bảng 1.1. Tên một số xã, thị trấn thuộc tỉnh Quảng Ninh năm 1979.........................8

Bảng 1.2. Tổng số nhân khẩu chia theo dân tộc đến ngày 31/12/2018 ....................13

Biểu 2.1. Các mặt hàng mua bán của người Dao Thanh Phán ................................44

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Từ ngàn đời nay, 54 dân tộc anh em đã chung sống gắn bó trên dải đất hình chữ

S - Việt Nam; trong đó, dân tộc Dao nằm trong nhóm các dân tộc theo ngôn ngữ, nhóm

ngôn ngữ Hmông-Dao, với chữ viết riêng là Nôm Dao. Hiện nay, dân tộc Dao sống ở

hầu hết các tỉnh miền núi miền Bắc nước ta như Cao Bằng, Hà Giang, Tuyên Quang,

Lạng Sơn, Quảng Ninh… Trong quá trình hình thành, phát triển của dân tộc Dao, kinh

tế và văn hóa có mối liên hệ mật thiết với nhau, đóng vai trò quan trọng là nền tảng của

mỗi quốc gia dân tộc.

Kinh tế là tổng hòa của các mối quan hệ tương tác giữa con người và xã hội, liên

quan trực tiếp đến sản xuất, trao đổi, phân phối, tiêu dùng các loại sản phẩm hàng hóa

và dịch vụ, nhằm thỏa mãn nhu cầu ngày càng cao của con người. Mỗi tộc người đều

dựa vào điều kiện, đặc trưng riêng mà hình thành nên những đặc trưng kinh tế riêng.

Ngoài ra, giữa các ngành kinh tế cũng có sự giao thoa, đan xen, hỗ trợ nhau trong quá

trình vận động và phát triển.

Văn hóa là toàn bộ những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra

bằng lao động và hoạt động thực tiễn trong tiến trình lịch sử, biểu hiện trình độ phát

triển xã hội trong từng thời kỳ lịch sử nhất định. Có thể nói, văn hóa đóng vai trò quan

trọng cho việc định hướng một nền kinh tế vững mạnh.

Theo số liệu điều tra dân số và nhà ở năm 2009 của Tổng cục Thống kê, dân tộc

Dao ở nước ta có 751.067 người, đứng thứ 9 trong cộng đồng 54 dân tộc thiểu số Việt

Nam, được xếp vào nhóm 10 dân tộc nhiều người nhất nước ta. Theo số người dân tộc

thiểu số phân theo địa phương thời điểm ngày 1/7/2015, dân tộc Dao có 832.461 người.

Bằng sự đoàn kết, sức sáng tạo, dân tộc Dao ở Việt Nam đã xây dựng cho mình một

đời sống kinh tế, văn hóa đặc thù của cư dân ở vùng núi cao, phù hợp với điều kiện tự

nhiên và truyền thống của dân tộc mình.

Huyện Hải Hà là huyện miền núi biên giới giáp biển về phía Đông Bắc của tỉnh

Quảng Ninh. Huyện có 11 dân tộc anh em sinh sống như Kinh, Dao, Sán Dìu, Sán chỉ,

Tày, Hoa, Nùng… Mỗi dân tộc đều mang bản sắc, văn hóa rất riêng và độc đáo. Trong

đó, tộc người Dao là tộc người đông dân thứ 2 của huyện sau người Kinh. Tính đến

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

năm 2018, dân tộc Dao chiếm khoảng 18,7 % dân số của cả huyện. Văn hóa tộc người

ở huyện Hải Hà, tỉnh Quảng Ninh, đặc biệt là văn hóa của người Dao (Dao Thanh Phán

và Dao Thanh Y) rất đa dạng, đặc sắc. Trong những năm qua, tộc người Dao chủ yếu

sinh sống ở các xã như Quảng Sơn, xã Quảng Đức, Quảng Phong...

Bản thân được sinh ra và lớn lên tại huyện Hải Hà. Qua việc nghiên cứu, tác giả

cũng muốn đóng góp phần vào việc tìm hiểu kinh tế, văn hóa của người Dao Thanh

Phán ở Việt Nam nói chung, huyện Hải Hà nói riêng, cũng như nâng cao ý thức trách

nhiệm, tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân, bảo tồn những giá trị văn hóa truyền

thống của dân tộc trong giai đoạn hội nhập hiện nay. Đây cũng sẽ là nguồn tư liệu quý

để phục vụ cho việc giảng dạy lịch sử địa phương.

Với những lý do trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “Đời sống kinh tế, văn hóa của

người Dao Thanh Phán ở huyện Hải Hà tỉnh Quảng Ninh (1986 - 2018)” làm đề tài

nghiên cứu Luận văn Thạc sĩ.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Vấn đề dân tộc Dao đã được đề cập trong một số công trình nghiên cứu ở những

góc độ khác nhau. Trước tiên, phải kể đến cuốn “Người Dao ở Việt Nam”, Nhà xuất

bản Khoa học Xã hội, xuất bản năm 1971 của các tác giả Bế Viết Đẳng - Nguyễn Khắc

Tụng - Nông Trung - Nguyễn Nam Tiến. Cuốn sách mới đề cập đến người Dao và

những phong tục tập quán của người Dao nói chung.

Cuốn sách “Một số vấn đề người Dao Quảng Ninh” của tác giả Nguyễn Văn

Vinh, Nhà xuất bản Văn hóa Dân tộc năm 1998 là kết quả của quá trình sưu tầm tư

liệu, kế thừa các công trình nghiên cứu liên quan, khảo sát thực tế người Dao ở Quảng

Ninh. Nội dung cuốn sách đề cập về dân tộc Dao, các vấn đề tổng kết thực tiễn mà bộ

đội biên phòng Quảng Ninh đã rút được trong quá trình hoạt động bảo vệ biên cương

ở vùng người Dao Quảng Ninh.

Cuốn “Địa chí Quảng Ninh” gồm 3 tập của Tỉnh ủy - Ủy ban Nhân dân tỉnh

Quảng Ninh, do Nhà xuất bản Thế giới phát hành: Tập 1 xuất bản năm 2001, đề cập

đến tự nhiên, dân cư và lịch sử truyền thống của Quảng Ninh. Tập 2 xuất bản năm

2002, đề cập đến chính trị và kinh tế của cả tỉnh. Tập 3 đề cập đến văn hóa, xã hội của

cả tỉnh.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

Cuốn “Bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống của người Dao Thanh Phán

Huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh với phát triển du lịch” của Tô Thị Nga năm 2018,

Luận văn Thạc sĩ Quản lý Văn hóa, của Trường Đại học Sư phạm Nghệ thuật Trung

ương nghiên cứu về người Dao Thanh Phán ở huyện Bình Liêu, nhưng chủ yếu tập

trung tìm hiểu cách để phát triển du lịch, chưa đề cập nhiều đến đời sống kinh tế của

dân tộc Dao Thanh Phán.

Năm 2018, Nhà xuất bản Hồng Đức xuất bản cuốn “Lịch sử Đảng bộ huyện Hải

Hà” của Ban Chấp hành Đảng bộ huyện Hải Hà. Cuốn sách đã khái quát về lịch sử của

huyện giai đoạn từ năm 1930 đến năm 2018, bao gồm cả hoạt động kinh tế và dân cư

(trong đó có dân tộc Dao), nhưng mới chỉ khái quát sơ lược, chưa nêu cụ thể về hoạt

động kinh tế, văn hóa của người Dao Thanh Phán.

Tất cả các công trình trên, do mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu khác nhau đã góp

phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề về dân tộc Dao nói chung. Tuy nhiên, cho đến nay chưa

có công trình nào đi sâu nghiên cứu về hoạt động kinh tế, văn hóa của người Dao Thanh

Phán ở Huyện Hải Hà tỉnh Quảng Ninh (1986 - 2018). Vì thế, việc tìm hiểu đời sống

kinh tế, văn hóa trong thời kì đổi mới một cách hệ thống, đầy đủ của người Dao Thanh

Phán ở huyện Hải Hà, tỉnh Quảng Ninh(1986 - 2018)là một vấn đề rất cần thiết, có ý

nghĩa khoa học và thực tiễn.

Với các công trình nghiên cứu của các tập thể và cá nhân đi trước, tôi xác định

đó là nguồn tài liệu, hướng gợi mở hết sức quý báu, giúp tôi tiếp tục đi sâu nghiên cứu

để hoàn thành đề tài: “Đời sống kinh tế, văn hóa của người Dao Thanh Phán ở huyện

Hải Hà tỉnh Quảng Ninh (1986 - 2018).

3. Đối tượng, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của Luận văn là đời sống kinh tế, văn hóa của người Dao

Thanh Phán ở huyện Hải Hà tỉnh Quảng Ninh (1986 - 2018).

3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

Luận văn là công trình nghiên cứu khoa học về người Dao Thanh Phán tại huyện

Hải Hà, tỉnh Quảng Ninh, trong đó trọng tâm là tìm hiểu đời sống kinh tế, văn hóa. Để làm

sáng tỏ nội dung, Luận văn tập trung đi sâu nghiên cứu những vấn đề sau:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn

- Khái quát về vị trí địa lí điều kiện tự nhiên, lịch sử hình thành, dân cư, đặc

điểm kinh tế, xã hội, văn hóa của người Dao Thanh Phán tỉnh Quảng Ninh từ năm 1986

đến năm 2018.

- Làm rõ những thay đổi đời sống vật chất, tinh thần, xác định những giá trị văn

hóa cần bảo tồn trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay.

3.3. Phạm vi nghiên cứu

- Phạm vi không gian: Đề tài giới hạn không gian nghiên cứu tại huyện Hải Hà

tỉnh Quảng Ninh.

- Phạm vi thời gian: Từ năm 1986 đến năm 2018.

4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu

4.1. Nguồn tài liệu

Để hoàn thành Luận văn, tác giả đã sử dụng các nguồn tài liệu chủ yếu sau đây:

- Tư liệu thành văn: Bao gồm các Nghị quyết về vấn đề dân tộc và chính sách

dân tộc, các sách, công trình nghiên cứu khoa học, các bài viết về nguồn gốc tộc người,

những nét đặc sắc trong văn hóa vật chất và tinh thần của tộc người. Ngoài ra, tác giả

còn tham khảo các sách chuyên khảo, các bài viết về văn hóa hoặc liên quan đến văn

hóa của người Dao Thanh Phán.

- Tư liệu điền dã: Tác giả thu thập trong quá trình tìm hiểu về người Dao Thanh

Phán tại địa bàn nghiên cứu. Trong Quá trình tìm hiểu, nghiên cứu về hoạt động kinh

tế, văn hóa của người Dao Thanh Phán ở huyện Hải Hà tỉnh Quảng Ninh, tác giả gặp

nhiều khó khăn, đặc biệt là việc thu thập tư liệu trong quá trình thực tế bởi một số già

làng, người có uy tín trong thôn bản nói tiếng việt không rõ. Mặc dù vậy, tác giả đã cố

gắng khắc phục khó khăn, tìm tư liệu thực tế để đưa ra những kết luận chính xác về đời

sống kinh tế, văn hóa của người Dao Thanh Phán tại đây.

4.2. Phương pháp nghiên cứu

Trong quá trình thực hiện, đề tài sử dụng hai phương pháp chính là phương pháp

lịch sử và phương pháp logic. Đồng thời, để làm rõ các đời sống kinh tế, văn hóa của

người Dao Thanh Phán ở huyện Hải Hà tỉnh Quảng Ninh từ năm 1986 đến năm 2018,

phương pháp điền dã được tác giả vận dụng. Ngoài ra, Luận văn còn vận dụng các

phương pháp tổng hợp và phân tích, so sánh đối chiếu, phương pháp điều tra, hệ thống

hóa bằng bảng biểu để Luận văn có cái nhìn tổng quát hơn.