Điều Tra Và Đánh Giá Nguồn Tài Nguyên Cây Thuốc Ở Vườn Quốc Gia Cát Bà Và Vùng Đệm Hải Phòng Làm Cơ Sở Cho Công Tác Bảo Tồn Và Sử Dụng Bền Vững

bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o bé n«ng nghiÖp vµ ptnt

tr­êng ®¹i häc l©m nghiÖp

-------------------------------

Cao thÞ H¶i Xu©n

§iÒu tra vµ ®¸nh gi¸ nguån tµi nguyªn c©y thuèc ë v­ên

quèc gia c¸t bµ vµ vïng ®Öm (h¶i phßng) lµm c¬ së cho

c«ng t¸c b¶o tån vµ sö dông bÒn v÷ng

Chuyªn ngµnh L©m häc

M· sè: 60 62 60

luËn v¨n th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp

Ng­êi h­íng dÉn khoa häc:

GS.TSKH. nguyÔn nghÜa th×n

Hµ T©y - 2006

bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o bé n«ng nghiÖp vµ ptnt

tr­êng ®¹i häc l©m nghiÖp

--------------------------

Cao thÞ H¶i Xu©n

§iÒu tra vµ ®¸nh gi¸ nguån tµi nguyªn c©y thuèc ë

v­ên quèc gia c¸t bµ vµ vïng ®Öm (h¶i phßng) lµm c¬

së cho c«ng t¸c b¶o tån vµ sö dông bÒn v÷ng

Chuyªn ngµnh L©m häc

luËn v¨n th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp

Hµ T©y - 2006

LỜI CẢM ƠN

Trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài tốt nghiệp trong chương

trình đào tạo Thạc sỹ Lâm nghiệp, chuyên ngành Lâm học tại Khoa Đào tạo

Sau đại học - Trường Đại học Lâm nghiệp Việt Nam, b¶n th©n đã nhận sự

ủng hộ giúp đỡ của các thầy cô giáo Khoa Đào tạo Sau đại học - Trường Đại

học Lâm Nghiệp, Ban giám đốc và cán bộ công nhân viên Vườn Quốc gia Cát

Bà, UBND huyện Cát Hải và người dân đảo Cát Bà cùng bạn bè đồng nghiệp

về mọi mặt.

Nhân dịp này tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến GS.

TSKH. Nguyễn Nghĩa Thìn - Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học

Quốc gia Hà Nội, đã chỉ dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành bản luận văn.

Trong quá trình thực hiện do còn hạn chế về mặt thời gian, trình độ nên

bản luận văn còn nhiều thiếu sót. Tôi mong muốn nhận được những đóng góp

ý kiến quý báu của các thầy cô giáo, các nhà khoa học và bạn bè đồng nghiệp.

Xin trân trọng cảm ơn!

Hải Phòng, ngày 30 tháng 7 năm 2006

Tác giả

Cao Thị Hải Xuân

MỞ ĐẦU

Tài nguyên thực vật rừng là nguồn tài nguyên vô giá mà thiên nhiên đã

ban tặng cho con người, đặc biệt là nguồn tài nguyên cây thuốc. Từ thuở xa

xưa cho đến ngày nay, đồng bào các dân tộc anh em trên đất nước ta đã không

ngừng tìm tòi, nghiên cứu sử dụng nguồn tài nguyên cây thuốc chữa bệnh.

Cùng với những kinh nghiệm cổ truyền của dân tộc, sự phát triển khoa học kỹ

thuật đã chứng minh cơ sở khoa học của những cây thuốc qua thành phần hoá

học, tác dụng kháng khuẩn, sát trùng... chúng ta càng thấy rõ giá trị của nó.

Các cây thuốc phân bố rộng và đa dạng. Số loài cây thuốc được ghi nhận vào

năm 2006 là có 3849 loài chiếm khoảng 35% trong hệ thực vật Việt Nam.

Tuy nhiên hiện nay, sự đa dạng sinh học nói chung, đa dạng cây thuốc

nói riêng đang bị tổn thương và suy thoái nghiêm trọng, nguyên nhân sâu xa

do sự gia tăng dân số và sự đói nghèo. Một nguyên nhân không kém phần

quan trọng, do nhận thức chưa đúng đắn về nguồn tài nguyên cây rừng, người

ta chỉ hiểu đơn giản là cung cấp gỗ mà ít chú ý tới giá trị các sản phẩm khác.

Chính vì vậy đã dẫn đến quá trình khai thác quá mức, sử dụng lãng phí và làm

suy giảm một cách nhanh chóng nguồn tài nguyên cây thuốc quý giá này. Hơn

thế nữa, một thực tế khi hoàn cảnh sống thay đổi thì kinh nghiệm về sử dụng

cây thuốc chữa bệnh ngày bị mai một.

Cùng với tốc độ phát triển kinh tế xã hội một cách nhanh chóng thì

chúng ta đang phải đối mặt với nhiều thử thách lớn khi môi trường ngày càng

bị ô nhiễm, thiên tai xảy ra liên tiếp, xuất hiện nhiều bệnh tật mới mà thuốc

tây dần dần không thể chữa được. Vì vậy, hiện nay không chỉ các nước đang

phát triển mà cả những nước phát triển đang quan tâm đến việc sử dụng có

hiệu quả nguồn tài nguyên cây thuốc.

Cũng như nhiều địa phương khác trong cả nước, Vườn Quốc gia Cát Bà

- Thành phố Hải Phòng không nằm ngoài tình trạng trên, các hệ sinh thái bị

rối loạn và suy giảm tính đa dạng sinh học ở nhiều khu vực trong vườn.

Ở Vườn Quốc gia Cát Bà cho đến nay các công trình nghiên cứu có tính

hệ thống về khu hệ thực vật, tổ thành thực vật và việc đánh giá tính đa dạng

sinh vật mới đang được tiến hành. Còn nghiên cứu về cây thuốc vẫn chưa

được quan tâm chú ý đến nhiều.

Xuất phát từ vấn đề trên, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài “Điều tra

và đánh giá nguồn tài nguyên cây thuốc ở Vườn Quốc gia Cát Bà và vùng

đệm (Hải Phòng) làm cơ sở cho công tác bảo tồn và sử dụng bền vững”.

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU CÂY THUỐC

1.1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ SỬ DỤNG CÂY THUỐC Ở MỘT

SỐ NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI

Vấn đề Dân tộc, Thực vật học đã được hình thành ngay từ khi xuất hiện

con người để sống và đấu tranh chống chọi với thiên nhiên, con người đã sử

dụng các cây cỏ phục vụ cho cuộc sống của mình (như cây làm thức ăn, cây

làm nhà ở, cây làm thuốc, cây đầu độc chim thú...). Từ những kinh nghiệm đó

dần dần đã hình thành một khoa học gọi là Dân tộc Thực vật học. Nó nghiên

cứu mối quan hệ giữa các dân tộc khác nhau với các loài cây cỏ phục vụ cho

cuộc sống của họ. Nhân dân ta đã biết sử dụng cây cỏ làm thuốc từ rất lâu.

Trong sự phát triển của loài người, mỗi dân tộc mỗi quốc gia đều có những

nền Y học cổ truyền riêng, việc tìm nguồn thức ăn, nước uống với cây thuốc

chỉ là một. Và các kinh nghiệm dân gian được nghiên cứu ở các mức độ khác

nhau tùy thuộc vào sự phát triển của quốc gia đó.

Lịch sử nền Y học Trung Quốc đầu thế kỷ thứ II, người ta đã biết dùng

thuốc là các loài cây cỏ để chữa bệnh như: sử dụng nước chè (Thea sinensis)

đặc để rửa vết thương và tắm ghẻ [27]. Trong cuốn sách "Cây thuốc Trung

Quốc" xuất bản 1985 đã liệt kê một loạt các cây cỏ chữa bệnh như: Rễ gấc

(Momordica cochinchinensis) chữa nhọt độc, viêm tuyến hạch, hạt gấc trị

sưng tấy đau khớp, sốt rét, vết thương tụ máu; Cải soong (Nasturtium

officinale) giải nhiệt, chữa lở mồm, chảy máu chân răng, bướu cổ. Từ những

kinh nghiệm dân gian, các nhà khoa học đã có nhiều công trình nghiên cứu về

các loài cây, về các sản phẩm chiết từ cây cỏ để chữa trị và đã đúc rút thành

những cuốn sách có giá trị. Từ đời nhà Hán (168 năm trước CN) tại Trung

Quốc trong cuốn sách "Thủ hậu bị cấp phương" tác giả đã kê 52 đơn thuốc

chữa bệnh từ các loài cây cỏ. Vào giữa thế kỷ XVI Lý Thời Trân đã thống kê

được 12000 vị thuốc trong tập "Bản thảo cương mục" được NXB. Y Học trích

dẫn 1963 [27].

Theo Fujiki (Nhật Bản) cùng các nhà khoa học ở Viện hàn lâm Hoàng

Gia Anh thì Chè xanh (Thea sinensis L.) còn ngăn chặn sự phát triển các loại

ung thư gan, dạ dày nhờ chất Gallat epigallocatechine (Theo báo KH & ĐS số

46, 1996). Thần Nông là người đã sưu tầm và ghi chép nên 365 vị thuốc đông

y trong cuốn sách “Mục lục thuốc thảo mộc”. Từ thời cổ xưa các chiến binh

La Mã đã biết dùng dịch cây Lô hội (Aloe barbadensis Mill.) để rửa vết

thương, vết loét,... chóng lành sẹo [27] mà ngày nay khoa học đã chứng minh

là dịch cây có tác dụng liền sẹo thông qua khả năng kích thích tổ chức hạt và

tăng nhanh quá trình biểu mô hóa [27]. Hay kinh nghiệm của người cổ Hy

Lạp và La Mã dùng vỏ quả óc chó (Juglans regia L.) để chữa vết loét, vết

thương..., lâu ngày không liền sẹo [27].

Ở Cu Ba, người ta đã dùng bột papain lấy từ mủ cây Đu đủ (Carica

papaya) để kích thích tổ chức hạt ở các vết thương phát triển [27].

Ở Pê Ru người ta dùng hạt của cây Sen cạn (Tropaeolum majus) để điều

trị bệnh phổi và bệnh đường tiết niệu [27].

Y học dân tộc Bun Ga Ri "Đất nước của hoa hồng" đã coi Hoa hồng là

một vị thuốc chữa được nhiều bệnh, người ta đã dùng cả hoa, lá, rễ để làm

thuốc tan huyết ứ và bệnh phù thũng. Ngày nay người ta đã chứng minh rằng

trong cánh Hoa hồng có chứa một lượng tanin, glucosid, tinh dầu đáng kể.

Tinh dầu này không chỉ để chế nước hoa mà còn được dùng để chữa nhiều

bệnh.

Nhân dân Ấn Độ dùng lá cây Ba ché (Desmodium triangulare) sao vàng

sắc đặc để chữa kiết lỵ và tiêu chảy.

Đồng bào Philíppin dùng vỏ cây Bồ cu vẽ (Breynia fruticosa) sắc làm

thuốc cầm máu, hoặc tán bột rắc lên mụn nhọt, vết lở loét làm chúng chóng

khỏi [27]. Tỏi được dùng để chống bệnh đau màng óc, xơ động mạch, huyết

áp cao, ung thư, viêm đường ruột... Lá của cây (Psychotria rubra) được phụ

nữ Philippin dùng chữa kinh nguyệt không đều, lá và hoa chữa ho, giun, giúp

tiêu hóa tốt. Galien đã xem tỏi (Allium sativum) là một loại thuốc chữa bệnh

của người nông thôn có tác dụng lợi tiểu, trị giun, giải độc, chữa hen xuyễn,

vàng da, đau răng và các bệnh về da.

Ở Malaixia cây Húng chanh (Coleus amboinicus) dùng lá sắc cho phụ nữ

sau khi đẻ uống hoặc lấy lá giã nhỏ vắt nước cốt cho trẻ uống trị sổ mũi, đau

họng, ho gà...

Ở Căm pu chia, Malaixia, dùng toàn cây Hương nhu tía (Ocimun

sanctum) rễ trị đau bụng, sốt rét, nước lá tươi trị long đờm hoặc lá giã nát dắp

trị bệnh ngoài da, khớp [27].

Trong chương trình điều tra cơ bản nguồn tài nguyên thiên nhiên ở khu

vực Đông Nam Á, Perry đã nghiên cứu hơn 1000 tài liệu khoa học về thực vật

và dược liệu đã được công bố và đã được các nhà khoa học kiểm chứng

(Trong đó có 146 loài có tính kháng khuẩn) và tổng hợp thành cuốn sách về

cây thuốc vùng Đông và Đông Nam Á "Medicinal Plants of East and

Sontheast Asia"1985 [27].

Cùng với phương thức chữa bệnh theo kinh nghiệm Y học cổ truyền, các

nhà khoa học trên thế giới còn đi sâu tìm hiểu nghiên cứu cơ chế và các hợp

chất hóa học trong cây cỏ có tác dụng chữa bệnh. Tokin, Klein, Penneys, đã

công nhận rằng hầu hết cây cỏ đều có tính kháng sinh đó là một trong các yếu

tố miễn dịch tự nhiên. Tác dụng kháng khuẩn là do các hợp chất tự nhiên hay

gặp như: các chất Phenolic, antoxyan, các dẫn chất quinon, alcaloid,

heterosid, flavonoid, saponin... [27]. Theo Anon. (1982) trong vòng gần hai

trăm năm trở lại đây, ít nhất đã có 121 hợp chất hóa học tự nhiên đã nắm được

cấu trúc, mà được chiết từ cây cỏ với mục đích làm thuốc hoặc từ đó tổng hợp

nên các loại thuốc chữa trị có hiệu quả. Như từ cây Lô hội (Aloe vera) theo

Gotthall (1950) đã phân lập được chất Glycosid barbaloin có tác dụng với vi

khuẩn lao người và tác dụng với Baccilus subtilic [27]. Lucas và Lewis

(1944) đã chiết từ Kim ngân (Lonicera sp.) một hoạt chất có tác dụng với các

loài vi khuẩn gây bệnh tả lị, mụn nhọt [27]. Người ta cũng đã chiết được

becberin từ cây Hoàng liên (Coptis chinensis). Theo Gilliver (1946) thì

Becberin có tác dụng chữa bệnh đường ruột và kiềm chế một số giống vi

khuẩn làm hại cây côí. Theo Schlederre (1962) thì nó có thể chữa khỏi bệnh

Bouton d'orient [27]. Lebedev thì có nhận xét Becberin có tác dụng đối với tụ

cầu, liên cầu, trực khuẩn ho gà, trực khuẩn lị, thương hàn, và trực khuẩn lao

[27]. Trong lá và rễ Hẹ (Allium odorum) có các hợp chất Sulfua, saponin và

chất đắng. Năm 1948, Shen - Chi - Shen phân lập được một hoạt chất Odorin

có tác dụng ít độc với động vật cao cấp, nhưng lại có tác dụng kháng khuẩn.

Trong hạt phát hiện thấy có thêm Alcaloid có tác dụng với vi khuẩn Gram+

, Gram -, Nấm [27]. Trong nhiều loài Ba gạc (Rauwolfia sp.) chiết được chất

Resecpin, Serpentin làm thuốc hạ huyết áp. Chất Vinblastin, Vincristin được

chiết từ cây Dừa cạn (Catharanthus roseus) vừa có tác dụng hạ huyết áp vừa

làm thuốc chống ung thư máu. Hoặc strophantin được chiết từ các loài Sừng

dê (Strophanthus sp.) dùng làm thuốc trợ tim đã nhiều thập kỷ nay. Vài chục

năm gần đây, ứng dụng các thành tựu nghiên cứu cấu trúc, hoạt tính của các

hợp chất hóa học tự nhiên, bằng con đường tổng hợp hoặc bán tổng hợp hóa

học, một số loại thuốc hiện đại có hiệu quả chữa bệnh cao lần lượt ra đời.

Gần đây, theo thống kê của tổ chức Y học thế giới (WHO) thì đến năm

1985 đã có gần 20.000 loài thực vật (Trong tổng số 250.000 loài đã biết) được

sử dụng làm thuốc hoặc cung cấp các hoạt chất để chế biến thuốc [27]. Trong