Điều chỉnh lợi nhuận của doanh nghiệp trên thị trường chứng khoán Việt Nam khi áp dụng chuẩn mực kiểm toán VSA240

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi cam đoan rằng luận văn “Điều chỉnh lợi nhuận của doanh nghiệp trên thị

trường chứng khoán Việt Nam khi áp dụng Chuẩn mực Kiểm toán VSA 240” này là

bài nghiên cứu của chính tôi.

Ngoài trừ những tài liệu tham khảo được trích dẫn trong luận văn này, tôi cam đoan

rằng toàn phần hay những phần nhỏ của luận văn này chưa từng được công bố hoặc được

sử dụng để nhận bằng cấp ở những nơi khác.

Không có sản phẩm/nghiên cứu nào của người khác được sử dụng trong luận văn này

mà không được trích dẫn theo đúng quy định.

Luận văn này chưa bao giờ được nộp để nhận bất kỳ bằng cấp nào tại các trường đại

học hoặc cơ sở đào tạo khác.

Thành phố Hồ Chí Minh, 2016

NGUYỄN CẢNH LỘC

ii

LỜI CẢM ƠN

Trước hết, với tất cả lòng kính trọng và biết ơn, tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn

đến giảng viên hướng dẫn của tôi, Phó Giáo sư Tiến sĩ Nguyễn Minh Hà. Một người thầy

tận tâm đã luôn theo sát và đốc thúc tôi hoàn thành luận văn này. Xin gửi lời tri ân nhất của

tôi đến thầy đối với những giúp đỡ, chỉ dẫn đã dành cho tôi.

Tôi cũng xin cảm ơn quý thầy, cô giảng viên trường Đại học Mở thành phố Hồ Chí

Minh đã truyền đạt những kiến thức quý báu cũng như tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho

tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài này.

Sau cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến gia đình và những người bạn thân thiết

nhất của tôi. Họ đã luôn ở bên cạnh và động viên tôi trên suốt những chặn đường khó khăn

mà tôi đi qua.

iii

TÓM TẮT

Đề tài tập trung nghiên cứu việc điều chỉnh lợi nhuận của các doanh nghiệp niêm yết

trên thị trường chứng khoán Việt Nam trong giai đoạn từ năm 2010 đến 2015, đặc biệt nhằm

xác định có hay không việc doanh nghiệp chuyển từ điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn

tích (AE) sang điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE) sau khi Chuẩn mực

kiểm toán VSA 240 có hiệu lực.

Dữ liệu nghiên cứu gồm 501 công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Thành

phố Hồ Chí Minh (HOSE) và Hà Nội (HNX) trong giai đoạn 2010 – 2015, với 3.006 quan

sát gồm: (i) 2.004 quan sát trong giai đoạn trước khi Chuẩn mực kiểm toán VSA 240 có

hiệu lực: từ năm 2010 đến năm 2013; và (ii) 1.002 quan sát trong giai đoạn sau khi Chuẩn

mực kiểm toán VSA 240 có hiệu lực: từ năm 2014 đến năm 2015. Đề tài sử dụng dữ liệu

chéo (cross-sectional data) được hồi quy bằng phương pháp bình phương nhỏ nhất (Pooled

OLS) được thực hiện cho từng nhóm ngành theo từng giai đoạn nghiên cứu: trước VSA 240

và sau VSA 240. Kết quả các tham số ước lượng được từ các mô hình trong từng nhóm

ngành theo từng giai đoạn nghiên cứu được sử dụng để tính toán mức độ điều chỉnh lợi

nhuận theo kế toán dồn tích (AE) và điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE).

Kết quả tính toán mức độ điều chỉnh lợi nhuận (AE và RE) được sử dụng làm cơ sở để chấp

nhận hay bác bỏ giả thuyết nghiên cứu.

Mặc dù, kết quả nghiên cứu trên tổng thể mẫu quan sát chỉ ra rằng, các doanh nghiệp

thực hiện điều chỉnh lợi nhuận thông qua kế toán dồn tích và thông qua giao dịch thực trong

suốt giai đoạn nghiên cứu. Đặc biệt, kết quả nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, các doanh nghiệp

có xu hướng chuyển từ điều chỉnh lợi nhuận AE sang điều chỉnh lợi nhuận RE sau khi Chuẩn

mực kiểm toán VSA 240 có hiệu lực. Tuy nhiên khi xem xét theo từng nhóm ngành, kết quả

nghiên cứu chỉ ra rằng, chỉ có các doanh nghiệp thuộc nhóm ngành bất động sản/ xây dựng

có xu hướng chuyển từ điều chỉnh lợi nhuận AE sang điều chỉnh lợi nhuận RE sau khi Chuẩn

mực kiểm toán VSA 240 có hiệu lực.

iv

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................................... ii

TÓM TẮT ........................................................................................................................... iii

DANH MỤC HÌNH ......................................................................................................... viii

DANH MỤC BẢNG........................................................................................................... ix

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................................ xi

CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ................................................................... 1

1.1. Lý do nghiên cứu ................................................................................................... 1

1.2. Vấn đề nghiên cứu ................................................................................................. 2

1.3. Mục tiêu nghiên cứu .............................................................................................. 3

1.4. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................... 3

1.5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 3

1.6. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................... 4

1.7. Ý nghĩa của nghiên cứu ........................................................................................ 4

1.8. Kết cấu luận văn .................................................................................................... 5

CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT .................................................................................. 6

2.1. Các khái niệm ........................................................................................................ 6

2.1.1. Điều chỉnh lợi nhuận ......................................................................................... 6

2.1.2. Chuẩn mực kiểm toán số 240 (VSA 240) ......................................................... 8

2.2. Cơ sở thực hiện điều chỉnh lợi nhuận.................................................................. 9

2.2.1. Điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE) ............................................. 9

2.2.1.1. Lựa chọn phương pháp kế toán ...................................................................... 10

2.2.1.2. Vận dụng các phương pháp kế toán ............................................................... 10

2.2.1.3. Lựa chọn thời điểm vận dụng các phương pháp kế toán và các ước tính các

khoản chi phí, doanh thu ................................................................................. 10

2.2.1.4. Lựa chọn thời điểm đầu tư hay thanh lý tài sản cố định ................................ 11

2.2.2. Điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE) ............................... 11

2.2.2.1. Dòng tiền từ hoạt động kinh doanh ................................................................ 11

2.2.2.2. Chi phí sản xuất .............................................................................................. 12

v

2.2.2.3. Chi phí bán hàng và chi phí quản lý doanh nghiệp ........................................ 12

2.2.3. Sự khác nhau giữa điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích và thông qua các

giao dịch thực .................................................................................................. 14

2.3. Động cơ điều chỉnh lợi nhuận ............................................................................ 15

2.3.1. Các tiêu chuẩn lợi nhuận (Earnings Benchmarks) .......................................... 15

2.3.2. Hợp đồng thù lao (Executive Compensation) ................................................. 16

2.3.3. Tránh vi phạm hợp đồng đi vay (Debt Contracts) ........................................... 18

2.3.4. Để phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng (Initial Public Offering- IPO) hay

phát hành thêm cổ phiếu (Seasoned Equity Offerings - SEO) ....................... 19

2.3.5. Mua bán, sáp nhập (Merger & Acquisitions) .................................................. 20

2.3.6. Đáp ứng sự kỳ vọng của giới phân tích thị trường (Meeting analysts’

forecasts) .......................................................................................................... 20

2.3.7. San bằng lợi nhuận giữa các kỳ kế toán để đảm bảo xu hướng lợi nhuận bền

vững trong dài hạn ........................................................................................... 21

2.3.8. Thay đổi nhà quản trị ....................................................................................... 21

2.4. Các yếu tố tác động đến việc hạn chế điều chỉnh lợi nhuận và lựa chọn phương

pháp điều chỉnh lợi nhuận (AE và/hoặc RE). ................................................... 22

2.4.1. Tác động của các quy định về kế toán (Accounting Regulation).................... 23

2.4.2. Tác động của chất lượng kiểm toán (Audit Quality) ....................................... 24

2.4.3. Tác động của môi trường pháp lý (Regulatory Environment) ........................ 26

2.4.4. Tác động của quản trị công ty (Corporate Governance) ................................. 28

2.5. Những nghiên cứu trước ..................................................................................... 29

2.5.1. Nghiên cứu trước về điều chỉnh lợi nhuận AE ................................................ 29

2.5.1.1. Một số nghiên cứu về điều chỉnh lợi nhuận AE ............................................. 29

2.5.1.2. Nghiên cứu trước về mô hình đo lường điều chỉnh lợi nhuận AE ................. 32

2.5.2. Nghiên cứu trước về điều chỉnh lợi nhuận RE ................................................ 39

2.5.2.1. Một số nghiên cứu về điều chỉnh lợi nhuận RE ............................................. 39

2.5.2.2. Nghiên cứu trước về mô hình đo lường điều chỉnh lợi nhuận RE. ................ 43

CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................ 49

3.1. Dữ liệu nghiên cứu .............................................................................................. 49

3.2. Phương pháp xử lý số liệu .................................................................................. 52

vi

3.3. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 53

3.3.1. Đo lường điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE) ........................... 55

3.3.1.1. Mô hình sử dụng – Modified Jones (Dechow và cộng sự, 1995) .................. 55

3.3.1.2. Quy trình thực hiện ......................................................................................... 55

3.3.2. Đo lường điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE) ................ 58

3.3.2.1. Mô hình sử dụng – Roychowdhury (2006) .................................................... 58

3.3.2.2. Quy trình thực hiện ......................................................................................... 59

3.3.3. Xem xét việc kết hợp sử dụng điều chỉnh lợi nhuận AE và RE và sự chuyển hóa

từ điều chỉnh lợi nhuận AE sang điều chỉnh lợi nhuận RE sau khi VSA 240 có

hiệu lực ............................................................................................................ 65

CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ....................................................................... 67

4.1. Thống kê mô tả mẫu khảo sát ............................................................................ 67

4.2. Đo lường điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (AE) ........................... 68

4.2.1. Phân tích tương quan mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE: ............................... 69

4.2.2. Kiểm định đa cộng tuyến mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE .......................... 69

4.2.3. Kiểm định phương sai thay đổi mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE ................. 70

4.2.4. Kiểm định phần dư có phân phối chuẩn mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE ... 71

4.2.5. Kết quả hồi quy robust mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE .............................. 71

4.2.6. Kết quả đo lường mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE ........................................ 73

4.3. Đo lường điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE) ............... 76

4.3.1. Phân tích tương quan mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE................................. 78

4.3.2. Kiểm định đa cộng tuyến mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE .......................... 79

4.3.3. Kiểm định phương sai thay đổi mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE ................. 79

4.3.4. Kiểm định phần dư có phân phối chuẩn mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE ... 80

4.3.5. Kết quả hồi quy robust mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE .............................. 81

4.3.6. Kết quả đo lường điều chỉnh lợi nhuận RE ..................................................... 84

4.4. Sự kết hợp điều chỉnh lợi nhuận AE và điều chỉnh lợi nhuận RE ................. 89

4.5. Sự chuyển hóa giữa điều chỉnh lợi nhuận AE và điều chỉnh lợi nhuận RE sau

khi VSA 240 có hiệu lực. ..................................................................................... 91

4.6. Thảo luận kết quả ................................................................................................ 93

vii

CHƯƠNG 5. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................. 100

5.1. Tóm tắt kết quả nghiên cứu ............................................................................. 100

5.2. Các gợi ý chính sách .......................................................................................... 103

5.3. Giới hạn và hướng nghiên cứu tiếp theo ......................................................... 105

TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................. 106

PHỤ LỤC ......................................................................................................................... 114

viii

DANH MỤC HÌNH

Hình 3.1: Giai đoạn nghiên cứu ....................................................................................... 50

Hình 4.1: Mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE. ................................................................... 74

Hình 4.2: Mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE từng nhóm ngành. ..................................... 76

Hình 4.3: Mức độ điều chỉnh lợi nhuận RE ..................................................................... 87

Hình 4.4: Mức độ điều chỉnh lợi nhuận RE từng nhóm ngành. ..................................... 88

ix

DANH MỤC BẢNG

Bảng 2.1: Sự khác nhau giữa gian lận kế toán và điều chỉnh lợi nhuận. .............................. 8

Bảng 2.2: Bằng chứng về điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE). ... 41

Bảng 3.1: Dữ liệu nghiên cứu. .......................................................................................... 50

Bảng 3.2: Các nhóm ngành trong mẫu khảo sát. ............................................................. 51

Bảng 3.3: Số quan sát trong từng ngành theo từng giai đoạn nghiên cứu. ................... 52

Bảng 3.4: Đo lường điều chỉnh lợi nhuận thông qua biến kế toán dồn tích (AE) ....... 57

Bảng 3.5: Đo lường Điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (RE). .......... 62

Bảng 4.1: Mô tả các doanh nghiệp theo từng nhóm ngành ............................................ 67

Bảng 4.2: Thống kê mô tả các biến số trong mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE .......... 68

Bảng 4.3: Kết quả tính toán VIF mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE. ............................ 70

Bảng 4.4: Kết quả kiểm định Breusch-Pagan/Cook-Weisberg mô hình điều chỉnh lợi

nhuận AE ............................................................................................................................ 70

Bảng 4.5: Kết quả kiểm định Shapiro-Wilk mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE ........... 71

Bảng 4.6: Ý nghĩa thống kê của các mô hình bằng phương pháp hồi quy robust. ....... 72

Bảng 4.7: Kết quả các tham số ước lượng từ mô hình điều chỉnh lợi nhuận AE. ........ 72

Bảng 4.8: Mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE theo tổng thể mẫu quan sát. ..................... 74

Bảng 4.9: Mức độ điều chỉnh lợi nhuận AE của từng nhóm ngành ............................... 75

Bảng 4.10: Thống kê mô tả các biến số trong các mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE . 77

Bảng 4.11: Kết quả tính toán VIF mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE. .......................... 79

Bảng 4.12: Kết quả kiểm định Breusch-Pagan/Cook-Weisberg mô hình điều chỉnh lợi

nhuận RE ............................................................................................................................ 80

Bảng 4.13: Kết quả kiểm định Shapiro-Wilk mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE ......... 81

Bảng 4.14: Ý nghĩa thống kê của các mô hình điều chỉnh lợi nhuận RE bằng phương

pháp hồi quy robust. .......................................................................................................... 82

x

Bảng 4.15: Kết quả các tham số ước lượng được từ các mô hình điều chỉnh lợi nhuận

RE. ...................................................................................................................................... 83

Bảng 4.16: Kết quả tính toán DAHĐKD, DACPSX và DACPBQ. ............................... 85

Bảng 4.17: Mức độ điều chỉnh lợi nhuận RE theo tổng thể mẫu quan sát. ................... 86

Bảng 4.18: Mức độ điều chỉnh lợi nhuận RE theo từng nhóm ngành ........................... 87

Bảng 4.19: Hệ số tương quan giữa điều chỉnh lợi nhuận AE và RE theo tổng thể mẫu

quan sát. .............................................................................................................................. 89

Bảng 4.20: Hệ số tương quan giữa điều chỉnh lợi nhuận AE và RE theo nhóm ngành.

............................................................................................................................................. 90

Bảng 4.21: Mức độ điều chỉnh lợi nhuận của các doanh nghiệp theo tổng thể mẫu quan

sát. ....................................................................................................................................... 91

Bảng 4.22: Mức độ điều chỉnh lợi nhuận của từng nhóm ngành theo từng giai đoạn trước

và sau VSA 240. ................................................................................................................ 92

Bảng 4.23: Tóm tắt kết quả nghiên cứu. .......................................................................... 94

xi

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

AE : Điều chỉnh lợi nhuận bằng kế toán dồn tích (Accrual-based earnings

management)

GAAP : Nguyên tắc kế toán chấp nhận chung (General Accepted Accounting

Principles)

HNX : Thị trường chứng khoán Hà Nội

HOSE : Thị trường chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh

IFRS : Chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế (International Financial Reporting

Standards)

IPO : Phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng (Initial Public Offering)

OLS : Phương pháp hồi quy bình phương nhỏ nhất (Pooled OLS)

R&D : Nghiên cứu và phát triển (Research & Development)

RE : Điều chỉnh lợi nhuận thông qua các giao dịch thực (Real earnings

management activities)

SEO : Phát hành thêm cổ phiếu (Seasoned Equity Offerings)

SG&A : Chi phí quản lý và bán hàng chung (Selling, General and Administrative

Expenses)

SOX : Đạo luật Sarban-Oxley (2002)

TA : Biến kế toán dồn tích (Total Accurals)

TPHCM : Thành phố Hồ Chí Minh

VSA 240 : Chuẩn mực kiểm toán số 240

1

CHƯƠNG 1

TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU

1.1. Lý do nghiên cứu

Gian lận trong báo cáo tài chính từ lâu đã trở thành vấn đề nhức nhối trong xã hội.

Cùng với sự phát triển nhanh chóng của thị trường chứng khoán – một kênh huy động vốn

hiệu quả, mức độ tinh vi và nghiêm trọng của các gian lận ngày càng lớn, đã làm thiệt hại

và ảnh hưởng đến các doanh nghiệp, các nhà đầu tư và đến tình hình phát triển kinh tế xã

hội của đất nước.

Sự sụp đổ của hàng loạt doanh nghiệp lớn của Mỹ vào đầu thế kỷ 21 do có gian lận

về báo cáo tài chính như: Xerox, Waste Management, Enron, Worldcom,…đã làm phát sinh

sự quan tâm ngày càng nhiều về tính trung thực, hợp lý của báo cáo tài chính. Theo kết quả

thống kê của ACFE - Association of Certified Fraud Examiners (2010), tổn thất của gian

lận tài chính hàng năm ước tính trên toàn thế giới khoảng hơn 2,9 nghìn tỷ USD (trích dẫn

bởi Tạ Thu Trang, Nguyễn Thị Hương, 2013). Hơn thế nữa, những gian lận nếu không được

phát hiện và xử lý kịp thời sẽ ảnh hưởng rất nhiều đến uy tín của công ty kiểm toán, ví dụ

điển hình là vụ phá sản lớn nhất Hoa Kỳ tính đến năm 2001 của tập đoàn năng lượng Enron

đã dẫn đến sự đóng cửa của công ty kiểm toán Andersen, được xem là một trong “Big 5”

các công ty kiểm toán của thời kỳ đó. Khảo sát của KPMG tại Malaysia cho thấy rằng kiểm

soát viên chỉ phát hiện được 8% gian lận trong báo cáo tài chính của doanh nghiệp (KPMG,

2009). Có thể nói, mức độ gian lận ngày càng tinh vi, đi kèm với hậu quả càng nghiêm trọng.

Để hạn chế tình trạng gian lận xảy ra, các điều luật và chuẩn mực được ban hành, tạo

nên các hệ thống luật pháp. Hệ thống luật pháp về chuẩn mực kế toán rất đa dạng, chẳng

hạn như bộ luật Sarban-Oxley năm 2002 của Mỹ hay Chuẩn mực Báo cáo tài chính Quốc tế

(IFRS). Trước thực trạng nghiêm trọng của các gian lận, những nhà làm luật không ngừng

cải thiện và ban hành các hệ thống chuẩn mực mới nhằm nâng cao trách nhiệm của kiểm

toán viên đối với chất lượng của báo cáo tài chính. Thế nhưng luật pháp có thực sự làm tốt

vai trò đó? Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng, khi pháp luật ngày càng chặt chẽ thì hành vi

gian lận ngày càng tinh vi hơn. Cohen và cộng sự (2008) đã đưa ra các bằng chứng thực

nghiệm cho thấy khi luật pháp trở nên cứng rắn hơn với các gian lận kế toán, ví dụ như việc

thông qua đạo luật Sarbanes-Oxley (SOX) năm 2002, việc điều chỉnh lợi nhuận không

những không giảm đi mà còn trở nên nguy hiểm hơn. Với sự chặt chẽ của quy định pháp