Địa danh huyện Chi Lăng Lạng Sơn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NÔNG THÙY LINH

ĐỊA DANH HUYỆN CHI LĂNG LẠNG SƠN

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2016

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NÔNG THÙY LINH

ĐỊA DANH HUYỆN CHI LĂNG LẠNG SƠN

Chuyên ngành: Ngôn Ngữ Việt Nam

Mã số: 60.22.01.02

LUẬN VĂN THẠC SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Hà Quang Năng

THÁI NGUYÊN - 2016

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN ihttp://www.lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết

quả đưa ra trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong

bất cứ công trình nào.

Thái Nguyên, ngày 14 tháng 04 năm 2016

Tác giả luận văn

Nông Thùy Linh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iihttp://www.lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Em xin chân thành cảm ơn PGS.TS Hà Quang Năng, người đã tận tình

hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện đề tài.

Em cũng xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, khoa Sau đại học,

khoa Ngữ văn trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên và các thầy

cô giáo đã tận tình chỉ bảo và giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập, nghiên

cứu tại trường.

Tôi xin được bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới gia đình, và những người

chia sẻ, giúp đỡ, động viên, tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành

được luận văn này.

Thái Nguyên, ngày 14 tháng 04 năm 2016

Tác giả luận văn

Nông Thùy Linh

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iiihttp://www.lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................i

LỜI CẢM ƠN..................................................................................................ii

MỤC LỤC.......................................................................................................iii

DANH MỤC BẢNG.......................................................................................iv

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài............................................................................................ 1

2. Lịch sử nghiên cứu........................................................................................ 2

3. Mục đích nghiên cứu..................................................................................... 6

4. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 6

5. Đối tượng là phạm vi nghiên cứu.................................................................. 6

6. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 7

7. Đóng góp của luận văn.................................................................................. 8

8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 8

9. Bố cục luận văn............................................................................................. 9

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN........................................................................ 10

1.1.Những lí luận chung về địa danh và phức thể địa danh............................ 10

1.1.1 Một số vấn đề về địa danh...................................................................... 10

1.1.2. Phức thể địa danh .................................................................................. 15

1.2. Khái quát về huyện Chi Lăng .................................................................. 18

1.2.1. Đặc điểm tự nhiên ................................................................................. 20

1.2.2. Đặc điểm kinh tế - văn hóa - xã hội...................................................... 22

1.3. Nguyên tắc khảo sát, phân loại địa danh Chi Lăng.................................. 23

1.3.1. Nguyên tắc khảo sát .............................................................................. 23

1.3.2. Nguyên tắc phân loại địa danh Chi Lăng.............................................. 25

1.4. Kết quả thu thập và phân loại địa danh.................................................... 26

1.4.1. Kết quả thu thập địa danh ..................................................................... 26

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN ivhttp://www.lrc.tnu.edu.vn

1.4.2. Kết quả phân loại địa danh.................................................................... 27

1.5. Tiểu kết..................................................................................................... 28

Chương 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA DANH HUYỆN CHI LĂNG - TỈNH LẠNG

SƠN TỪ PHƯƠNG DIỆN CẤU TRÚC...................................................... 30

2.1. Nguồn gốc ngôn ngữ các địa danh Chi Lăng........................................... 30

2.1.1. Địa danh có nguồn gốc Tày - Nùng ...................................................... 31

2.1.2. Địa danh có nguồn gốc Thuần Việt ...................................................... 32

2.1.3. Địa danh có nguồn gốc Hán Việt.......................................................... 32

2.1.4. Địa danh có yếu tố nước ngoài ............................................................. 32

2.1.5 Địa danh được định danh theo hình thức đánh số và chữ cái ................ 33

2.1.6 Địa danh được định theo tên người, các sự kiên lịch sử hay các cuộc

di dân............................................................................................................... 33

2.2 Đặc điểm cấu tạo địa danh Chi Lăng ........................................................ 34

2.2.1 Mô hình phức thể địa danh huyện Chi Lăng.......................................... 35

2.2.2 Đặc điểm cấu tạo yếu tố chỉ loại trong địa danh Chi Lăng - Lạng Sơn. 36

2.2.3 Đặc điểm cấu tạo yếu tố định danh trong địa danh huyện Chi Lăng- Lạng

Sơn................................................................................................................... 41

2.3 Tiểu kết...................................................................................................... 57

Chương 3. ĐỊA DANH HUYỆN CHI LĂNG - TỈNH LẠNG SƠN TỪ

PHƯƠNG DIỆN Ý NGHĨA ......................................................................... 60

3.1 Phân loại địa danh về mặt ý nghĩa ............................................................ 61

3.1.1 Địa danh mô tả ....................................................................................... 61

3.1.2 Địa danh kí hiệu ..................................................................................... 62

3.1.3 Địa danh đặt theo danh nhân.................................................................. 63

3.1.4 Địa danh thể hiện ước mơ ...................................................................... 63

3.2 Địa danh phản ánh đặc điểm tự nhiên của Huyện Chi Lăng và một số địa

danh gắn với đời sống, lịch sử, văn hóa huyện Chi Lăng............................... 64

3.2.1 Đặc điểm tự nhiên huyện Chi Lăng ....................................................... 64

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN vhttp://www.lrc.tnu.edu.vn

3.2.2 Một số địa danh gắn với đời sống, lịch sử, văn hóa huyện Chi Lăng.... 66

3.3 Tiểu kết...................................................................................................... 77

KẾT LUẬN.................................................................................................... 78

TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 82

PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN ivhttp://www.lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1. Kết quả phân loại địa danh theo tiêu chí ........................................ 26

Bảng 1.2. Kết quả thu thập địa danh huyện Chi Lăng .................................... 27

Bảng 2.1. Bảng phân loại mô hình cấu tạo địa danh Chi Lăng - Lạng Sơn theo

nguồn gốc ngôn ngữ Tày Nùng - Việt ............................................ 36

Bảng 2.2. Bảng thống kê yếu tố chỉ loại của nhóm địa danh tự nhiên huyện Chi

Lăng - tỉnh Lạng Sơn được phân loại theo nguồn gốc ngôn ngữ.........38

Bảng 2.3. Bảng phân loại các yếu tố chỉ loại của nhóm các địa danh công trình

xây dựng Chi Lăng Lạng Sơn theo yếu tố Việt .............................. 40

Bảng 2.4. Bảng thống kê Các yếu tố trong địa danh có tần số xuất hiện cao. 42

Bảng 2.5. Bảng phương thức cấu tạo mới....................................................... 53

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 1http://www.lrc.tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Địa danh, theo cách hiểu thông thường, là tên gọi của địa hình thiên

nhiên, các công trình xây dựng, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ, là

đối tượng nghiên cứu của nhiều lĩnh vực khoa học như lịch sử, địa lí, dân tộc

học, văn hóa học, ngôn ngữ học.

Đối với địa bàn sinh sống của các dân tộc, đia danh chính là những tên

đất, tên rừng, tên sông , tên suối….. Địa danh là những nguồn sử liệu vô cùng

quý giá góp phần xác định và làm rõ thêm nguồn gốc lịch sử, quá trình hình

thành và phát triển tộc người của các dân tộc, thậm chí đến từng nhóm địa

phương của tộc người.

1.2. Tìm hiểu về địa danh là mảng đề tài được nhiều nhà nghiên cứu quan

tâm. Địa danh không đơn thuần là tên gọi của một đối tượng cụ thể mà còn ẩn

sau đó là những trầm tích lịch sử, văn hóa, những yếu tố thuộc về nếp sống,

phong tục tập quán của mỗi vùng miền. Sự định hình, phát triển, trường tồn hay

biến đổi và mất đi của một địa danh thường gắn với một lí do văn hóa hay sự

kiện lịch sử nhất định. Chính vì vậy, nghiên cứu về địa danh không chỉ có ý

nghĩa về măt ngôn ngữ học mà còn đem lại những nguồn dữ liệu dồi dào và có

cơ sở cho nhiều ngành khoa học khác.

1.3. Chi Lăng vốn là địa bàn quần cư lâu đời của các dân tộc anh em

cùng nhau chung sống. Đồng bào Tày, Nùng định cư sớm hơn, tạo dựng bản

làng tập trung, ổn định theo nhiều dòng họ hay nhiều dòng họ bên những cánh

đồng, bờ bãi, triền sông. Đồng bào các dân tộc anh em sống xen kẽ, rải rác ở

các vùng đất mới khai khẩn trên triền hay dọc theo khe núi. Đồng bào Kinh

sống tập trung chủ yếu ở thị trấn, ven các trục đường Quốc lộ và đường dân

sinh. Mặc dù phong tục tập quán, ngôn ngữ và thời gian định cư sớm, muộn

khác nhau, nhưng đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Kinh…ở Chi Lăng luôn

nêu cao tinh thần đoàn kết, tương thân, tương ái, hiểu biết, tôn trọng và đùm

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 2http://www.lrc.tnu.edu.vn

bọc nhau. Mỗi khi có giặc ngoại xâm hay thiên tai đe dọa tàn phá, các dân tộc

anh em đều nhất tề, đồng tâm đứng lên cùng chung sức đánh giặc, khắc phục

thiên tai, bảo vệ làng xóm, quê hương, đoàn kết xây dựng cuộc sống. Đó là

mạch nguồn văn hóa, đạo đức lẽ sống của đồng bào các dân tộc ở Chi Lăng

Lịch sử Chi Lăng gắn liền với sự phát triển kinh tế - chính trị - văn hóa

của các dân tộc Kinh, Tày, Nùng, Dao. Vì vậy địa danh nơi đây ghi lại những

dấu ấn đậm nét của chế độ xã hội hình thành, các vị quan cai quản vùng đất

này, dấu ấn của những lối sống cũng như văn hóa riêng biệt. Nghiên cứu địa

danh Chi Lăng góp phần tìm hiểu cơ cấu tổ chức, phương thức sản xuất, thiết

chế xã hội, và cũng như đời sống văn hóa vật chất và tinh thần của người dân

địa phương thông qua các yếu tố địa danh. Việc nghiên cứu tổng thể về địa

danh ở Chi Lăng sẽ đem lại những giá trị khoa học về ngôn ngữ, lịch sử, văn

hóa ở địa phương nói riêng và Lạng Sơn nói chung.

1.4. Nghiên cứu hệ thống địa danh ở địa bàn cư trú của dân tộc Kinh

sinh sống đã là công việc nên làm, thì vấn đề nghiên cứu địa danh ở các

vùng dân tộc thiểu số sinh sống và sử dụng ngôn ngữ của họ để đặt tên địa

danh lại càng là một công việc không nên bỏ qua. Hệ thống địa danh hành

chính ở Chi Lăng - Lạng Sơn chủ yếu được đặt bằng tiếng Tày - Nùng. Hiện

nay có một thực tế là nhiều người dân biết tiếng Tày - Nùng nhưng cũng

không hiểu nghĩa của địa danh trong địa bàn họ cư trú. Đó là trường hợp các

địa danh được đặt liên quan đến các tích cổ. Điều đó đã thôi thúc chúng tôi

tìm hiểu vấn đề này. Mặt khác, việc nghiên cứu địa danh nơi đây còn góp

phần tìm hiểu về ý nghĩa của các địa danh trong tiếng Tày - Nùng ở Chi Lăng

- Lạng Sơn. Với mong muốn tìm hiểu một cách toàn diện hệ thống địa danh

huyện Chi Lăng theo phương pháp nghiên cứu liên ngành để chỉ ra những

đặc điểm. Cấu tạo, đặc điểm địa danh trong các định danh, cũng như chỉ ra

các giá trị lịch sử, văn hóa kết tinh sau mỗi tên gọi, chúng tôi lựa chọn đề tài

“ Địa danh huyện Chi Lăng - Lạng Sơn” cho luận văn thạc sĩ của mình

2. Lịch sử nghiên cứu

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 3http://www.lrc.tnu.edu.vn

2.1. Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới

Trên thế giới việc nghiên cứu địa danh đã có từ rất lâu. Ở Phương Đông,

người ta lưu giữ các công trình địa danh ngay từ thời Đông Hán, khoảng năm 32-

92 sau công nguyên, Ban Cố đã ghi chép hơn 4000 địa danh. Thời Bắc Ngụy khoảng

năm 380-535 sau công nguyên, tác phẩm “ Thủy Kinh Chú Sớ” của Lịch Đạo

Nguyên đã ghi lại hơn 3 vạn dịa danh. Thao tác chủ yếu nghiên cứu địa danh giai

đoạn này là ghi chép, sưu tập, tổng hợp, giải thích về cách đọc, một số địa danh đã

được giải thích rõ nguồn gốc và ý nghĩa.

Ở Phương Tây, bộ môn địa danh học chính thức ra đời vào cuối thế kỉ

XIX. Năm 1972, J.J Eghi ( Thụy Sĩ) là người đầu tiên đưa các vấn đề về địa

danh vào cuốn sách của mình “ Địa danh học”.Đến năm 1930, J.W Nagl (người

Aó) cũng cho ra đời tác phẩm “ Địa danh học”. Bộ môn địa danh học từ đó

được quan tâm sâu sắc. Đặc biệt là từ những năm 90 của thế kỉ XIX và những

năm 20 của thế kỉ XX các Uỷ ban địa danh Thụy Điển (1902), Uỷ ban địa danh

nước Anh (1919)…… Thời kì đầu các nhà nghiên cứu địa danh chỉ quan tâm

nhiều đến việc khảo cứu nguồn gốc địa danh.

Đầu thế kỉ XX, J. Gillénon (1854-1962) đã viết “ Atlat ngôn ngữ Pháp”,

nghiên cứu địa danh theo hướng phát triển địa lí học. Năm 1926, A.Dauzat

(người Pháp) đã viết cuốn “ Nguồn gốc và sự phát triển của địa danh”, đề xuất

phương pháp địa lí học để nghiên cứu các lớp niên địa địa lí của địa danh.

Ngày nay, bộ môn địa danh học nghiên cứu tổng hợp các nguyên lí cơ

bản về địa danh: nguồn gốc, đặc điểm cấu tạo, quy luật phát triển và mối quan

hệ giữa địa danh với lịch sử - địa lí, văn hóa. Địa danh học khu vực nghiên cứu

hệ thống địa danh phản ánh điều kiện lịch sử - địa lí trong một khu vực; Địa

danh, địa chí học nghiên cứu từng địa danh về cách đọc, cách viết, cách dịch,

tiêu chuẩn hóa có mục đích thực tiễn. Ngoài ra, địa danh học còn vận dụng

phương pháp phân tích bản đồ để nghiên cứu sự phân bố địa danh.

Từ những năm 60 trở lại đây của thế kỉ XX, hàng loạt công trình nghiên

cứu về địa danh ra đời, tiêu biểu nhất là các công trình nghiên cứu của các nhà

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN 4http://www.lrc.tnu.edu.vn

địa danh học Xô Viết như: “Những khuynh hướng nghiên cứu địa danh học”

(1965) của E.M.Meraev; “Dẫn luận địa danh học” (1965) và “Từ điển địa

danh bỏ túi” (1968) của V.A.Nhikonov; “Môn địa lí trong các tên gọi” (1979)

của E.M.Muraaev; “Địa danh Matxcơva” (1982) của G.P.Xmolixkaja và

M.V.Gorbanhexki. Trong các tác phẩm đó công trình “Địa danh là gì?” (1985)

của A. Superanxkaja là tác phẩm quan trọng nhất. Tác phẩm đã tổng kết các tri

thức của địa danh học như khái niệm, nhận diện, phân tích, phân loại địa danh.

A.I.Popov (1964) đã đưa ra những nguyên tắc cơ bản của việc nghiên cứu địa

danh, trong đó chú trọng nhất hai nguyên tắc chính là phải dựa vào tư liệu lịch

sử của các ngành ngôn ngữ học, địa lí học, sử học. Còn tác giả I.A.Kapenco

(1964) lại nghiên cứu địa danh học theo phương pháp đồng đại.

N.V.Podonxkaja cho rằng khi phân tích, lí giải địa danh mang những thông tin

gì cũng đều đóng góp cho việc nghiên cứu địa danh ngày càng đi sâu vào bản

chất.

Hàng loạt các công trình nghiên cứu địa danh trên thế giới đã đạt

được nhiều thành tựu đáng kể. Chẳng hạn tác phẩm “Les noms de lieux”

(1965) của tác giả C.H.Rostaing đã nêu ra hai nguyên tắc nghiên cứu địa danh

là phải tìm ra hình thức cổ của các từ cấu tạo địa danh và muốn biết từ nguyên

của địa danh thì phải dựa trên kiến thức ngữ âm học địa phương. Tác phẩm đã

bổ sung thêm cho vấn đề mà A.I.Popov đã nêu trước đó. Rất nhiều các tác

phẩm nghiên cứu địa danh và nhiều cuốn từ điển địa danh cũng đã lần lượt xuất

hiện ở Anh, Pháp, Hoa Kỳ, Đức, Trung Quốc Trong đó tiêu biểu là các

công trình của Dauzat. A và Rostaing.

2.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam

Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam được quan tâm từ rất sớm và

được ghi chép cẩn thận. Trong “Tiền Hán Thư”, “Địa lí chí” ,“Hậu Hán Thư”,

“Tấn Thư” thời Bắc thuộc đã có đề cập đến địa danh ở Việt Nam. Tuy nhiên