Địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc thiểu số tỉnh Tuyên Quang (trên cứ liệu 4 huyện: Chiêm Hóa, Lâm Bình, Nà Hang, Sơn Dương)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

DƯƠNG THỊ NGỮ

ĐỊA DANH CÓ THÀNH TỐ GỐC

TIẾNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH TUYÊN QUANG

(trên cứ liệu 4 huyện: Chiêm Hóa, Lâm Bình,

Nà Hang, Sơn Dương)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

THÁI NGUYÊN - 2018

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

DƯƠNG THỊ NGỮ

ĐỊA DANH CÓ THÀNH TỐ GỐC

TIẾNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH TUYÊN QUANG

(trên cứ liệu 4 huyện: Chiêm Hóa, Lâm Bình,

Nà Hang, Sơn Dương)

Ngành: Ngôn ngữ Việt Nam

Mã ngành: 9 22 01 02

LUẬN ÁN TIẾN SĨ

NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM

Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. PHẠM VĂN HẢO

THÁI NGUYÊN - 2018

i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu,

kết quả được nêu trong luận án là trung thực và chưa được ai công bố trong bất

kì công trình khoa học nào.

Thái Nguyên, tháng 3 năm 2018

Tác giả

Dương Thị Ngữ

ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin gửi lời cảm ơn đến các thầy giáo, cô giáo và Ban Chủ nhiệm

Khoa Ngữ văn, Phòng Đào tạo (Bộ phận Quản lí sau đại học), Trường Đại học

Sư phạm, Đại học Thái Nguyên cùng các thầy cô giáo ở Viện Ngôn ngữ học,

Viện Từ điển học và Bách khoa thư Việt Nam, Trường Đại học Sư phạm Hà

Nội, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội

đã tận tình giảng dạy, luôn động viên, nhiệt tình giúp đỡ và tạo điều kiện tốt

nhất cho tôi suốt quá trình học tập.

Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Phạm Văn Hảo,

người thầy mẫu mực cho tôi tri thức, kinh nghiệm, niềm say mê nghiên cứu để

hoàn thành luận án này.

Tôi xin gửi lời cảm chân thành, sâu sắc tới lãnh đạo trường Đại học Tân

Trào, Khoa Khoa học Cơ bản Trường Đại học Tân Trào tỉnh Tuyên Quang và

các anh, chị, em, bạn bè đồng nghiệp đã tạo điều kiện cho tôi được học tập,

nghiên cứu và hoàn thành luận án.

Cuối cùng, tôi xin cảm ơn bạn bè và người thân trong gia đình đã tiếp

sức cho tôi, giúp tôi có được kết quả như hôm nay.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

Thái Nguyên, tháng 3 năm 2018

Tác giả

Dương Thị Ngữ

iii

MỤC LỤC

LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i

LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................ii

MỤC LỤC........................................................................................................iii

BẢNG KÍ HIỆU CHỮ VIÊT TẮT.................................................................. iv

DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ v

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ.......................................................................... vi

MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1

1. Lí do chọn đề tài............................................................................................ 1

2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................. 2

3. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 2

4. Nguồn tư liệu của luận án ............................................................................. 4

5. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................... 5

6. Ý nghĩa của đề tài.......................................................................................... 5

7. Bố cục của luận án ........................................................................................ 6

Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CỞ SỞ LÍ

LUẬN, THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .............................................................. 7

1.1. Tổng quan nghiên cứu về địa danh ............................................................ 7

1.1.1. Ở nước ngoài........................................................................................... 7

1.1.2. Ở Việt Nam ............................................................................................. 9

1.2. Một số vấn đề về lí thuyết........................................................................ 13

1.2.1. Khái niệm địa danh ............................................................................... 13

1.2.2. Phân loại địa danh ................................................................................. 17

1.2.3. Chức năng của địa danh ........................................................................ 20

1.2.4. Vị trí địa danh học trong ngôn ngữ học ................................................ 21

1.2.5. Vấn đề chuẩn hóa cách viết, cách đọc địa danh.................................... 23

iv

1.3. Ngữ âm và chữ tiếng Việt và các ngôn ngữ DTTS ở Tuyên Quang........ 25

1.3.1 Ngữ âm và chữ tiếng Việt ...................................................................... 25

1.3.2. Ngữ âm và chữ viết các DTTTS ở Tuyên Quang ................................. 28

1.3.3. So sánh hệ thống ngữ âm, chữ viết giữa tiếng Tày với tiếng Việt........ 31

1.4. Một số đặc điểm về dân cư, lịch sử, địa lí và ngôn ngữ ở Tuyên Quang .... 34

1.4.1. Về địa lí ................................................................................................. 34

1.4.2. Về lịch sử .............................................................................................. 34

1.4.3. Về dân cư .............................................................................................. 35

1.4.4. Về văn hóa............................................................................................. 36

1.4.5. Các dân tộc thiểu số .............................................................................. 36

1.5. Tiểu kết..................................................................................................... 40

Chương 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA DANH CÓ THÀNH TỐ GỐC TIẾNG

DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH TUYÊN QUANG.................................... 41

2.1. Dẫn nhập .................................................................................................. 41

2.2. Kết quả thu thập và phân loại địa danh có thành tố gốc dân tộc thiểu

số ở Tuyên Quang ........................................................................................... 41

2.2.1. Kết quả thu thập địa danh ..................................................................... 41

2.2.2. Phân loại địa danh ................................................................................. 42

2.3. Cấu trúc phức thể địa danh....................................................................... 48

2.3.1. Cấu trúc của thành tố chung.................................................................. 51

2.3.2. Cấu trúc của thành tố riêng ................................................................... 59

2.4. Phương thức định danh trong địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở

tỉnh Tuyên Quang............................................................................................ 71

2.4.1. Phương thức tự tạo................................................................................ 71

2.4.2. Phương thức chuyển hóa....................................................................... 75

2.4.3. Đặc điểm định danh xét theo các kiểu ngữ nghĩa trong định danh

ngôn ngữ.......................................................................................................... 78

v

2.5. Đặc trưng văn hóa trong địa danh được thể hiện qua các thành tố

cấu tạo của địa danh ...................................................................................... 80

2.5.1. Đặc trưng văn hóa được thể hiện qua các thành tố chung .................... 80

2.5.2. Đặc trưng văn hóa được thể hiện qua thành tố riêng ............................ 83

2.6. Tiểu kết..................................................................................................... 91

Chương 3: THỰC TRẠNG CHÍNH TẢ ĐỊA DANH CÓ THÀNH TỐ

GỐC TIẾNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TUYÊN QUANG....................... 94

3.1. Dẫn nhập .................................................................................................. 94

3.2. Thực trạng sử dụng địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh

Tuyên Quang .................................................................................................. 94

3.2.1. Tình hình chung về sử dụng địa danh................................................. 94

3.2.2.Các địa danh sử dụng thống nhất........................................................... 95

3.2.3. Các địa danh sử dụng không thống nhất............................................... 96

3.3. Một số nguyên nhân và giải pháp .......................................................... 118

3.3.1. Nguyên nhân của cách viết không thống nhất .................................... 118

3.3.2. Một số giải pháp.................................................................................. 127

3.4. Tiểu kết................................................................................................... 130

KẾT LUẬN.................................................................................................. 132

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ

LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN..................................................... 137

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 138

PHẦN PHỤ LỤC

iv

BẢNG KÍ HIỆU CHỮ VIÊT TẮT

Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ

BĐ 2009 Bản đồ địa hình tỉnh Tuyên Quang năm 2009

BDDHC huyện Bản đồ hành chính các huyện: Chiêm Hóa, Lâm Bình,

Nà Hang, Sơn Dương

BĐTQ 2014 Bản đồ hành chính tỉnh Tuyên Quang năm 2014

CTGT Công trình giao thông

CTNT Công trình nhân tạo

ĐHTN Địa hình tự nhiên

Địa danh gốc DTTS Địa danh gốc dân tộc thiểu số ở tỉnh Tuyên Quang

DM2014 Danh mục địa danh dân cư, sơn văn, thủy văn, kinh tế

- xã hội tỉnh Tuyên Quang năm 2014

DTTS Dân tộc thiểu số

ĐVDC Đơn vị dân cư

ĐVTN Đơn vị tự nhiên

TLTK Tài liệu tham khảo

TTC Thành tố chung

TTR Thành tố riêng

VBK Các văn bản khác trong TLTK

CH Huyện Chiêm Hóa

LB Huyện Lâm Bình

NH Huyện Nà Hang

SD Huyện Sơn Dương

v

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 2.1. Kết quả thu thập địa danh ............................................................... 42

Bảng 2.2: Địa danh tự nhiên ........................................................................... 43

Bảng 2.3: Địa danh không tự nhiên ................................................................ 44

Bảng 2.4: Kết quả phân loại địa danh ............................................................. 45

Bảng 2.5: Mô hình phức thể địa danh............................................................. 50

Bảng 2.6. Thành tố chung có gốc tiếng DTTS ............................................... 51

Bảng 2.7: Thống kê thành tố riêng theo kiểu cấu tạo ..................................... 64

Bảng 3.1. Điạ danh sử dụng thống nhất.......................................................... 95

Bảng 3.2: Viết không thống nhất âm đầu“b” .................................................. 98

Bảng 3.3: Viết không thống nhất do lỗi chính tả .......................................... 100

Bảng 3.4: Viết không thống nhất chữ “ch” với “tr”...................................... 101

Bảng 3.5: Viết không thống nhất “p” với “ph”............................................. 102

Bảng 3.6: Viết không thống nhất “a” với “ă” ............................................... 105

Bảng 3.7: Viết không thống nhất chữ “a” với “â” ........................................ 106

Bảng 3.8: Viết không thống nhất chữ “ă”với “â” ......................................... 107

Bảng 3.9: Viết không thống nhất “o” và “oo” .............................................. 109

Bảng 3.10: Viết không thống nhất “uô”........................................................ 110

Bảng 3.11: Viết không thống nhất âm cuối .................................................. 113

Bảng 3.12: Viết không thống nhất thanh ngã với thanh các khác ................ 116

Bảng 3.13: Viết không thống nhất thanh hỏi với thanh khác ....................... 116

Bảng 3.14: Viết không thống nhất thanh ngã với thanh nặng ...................... 116

Bảng 3.15: Viết không thống nhất về từ vựng.............................................. 117

Bảng 3.16: Viết địa danh không thống nhất do dịch nghĩa........................... 118

vi

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 2.1: Kết quả phân loại địa danh theo tiêu chí thành tố gốc ngôn

ngữ .............................................................................................. 47

Biểu đồ 2.2: Sự chuyển hóa địa danh.............................................................. 54

Biểu đồ 2.3: Thống kê thành tố riêng theo số lượng các yếu tố ..................... 60

Biểu đồ 2.4: Thành tố riêng cấu tạo đơn......................................................... 66

Biểu đồ 2.5: Thành tố riêng có cấu tạo phức .................................................. 67

1

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Ngôn ngữ học có nhiều chuyên ngành, trong đó có Địa danh học

(Toponymy), thuộc từ vựng học, là lĩnh vực khoa học chuyên nghiên cứu về

thành tố gốc, cấu tạo, ngữ nghĩa, sự biến đổi, phân bố và sử dụng của địa danh.

Nghiên cứu địa danh là tìm hiểu về các mặt của định danh, đồng thời hiểu

được ngôn ngữ, văn hóa của một vùng miền nói riêng và của một dân tộc nói

chung.

1.2. Tuyên Quang là tỉnh thuộc khu vực miền núi phía Bắc của Việt

Nam, nơi có nhiều dân tộc sinh sống cộng cư, trong đó, đồng bào dân tộc

thiểu số (DTTS) chiếm 50% dân số của toàn tỉnh. Địa danh ở Tuyên Quang

là do người Kinh, người Tày, người Nùng, người Dao, người Mông, người

Cao Lan, người Sán Chí… đặt ra bằng chính ngôn ngữ của mỗi dân tộc.

Chính vì thế, nghiên cứu địa danh có thành gốc tiếng dân tộc thiểu số ở

Tuyên Quang là tập trung tìm hiểu địa danh thuộc các nhóm ngôn ngữ DTTS

khác nhau, trong đó nhóm Tày, Nùng chiếm đa số. Địa danh có thành tố gốc

tiếng dân tộc thiểu số là những địa danh bằng tiếng Việt, được hình thành từ

gốc vốn là ngôn ngữ DTTS của cộng đồng cư dân tại Tuyên Quang.

Các đặc điểm về ngôn ngữ DTTS hàm chứa trong bản thân địa danh, theo

tiến trình lịch sử, các địa danh này ở Tuyên Quang có thể xuất hiện, biến đổi

một phần hay biến đổi hoàn toàn. Nghiên cứu địa danh có thành tố gốc tiếng

DTTS ở Tuyên Quang sẽ thấy được quá trình biến đổi đó gắn với những đặc

điểm lịch sử - văn hóa của người DTTS trên địa bàn. Từ đó, luận án không chỉ

tìm hiểu mối quan hệ giữa địa danh với văn hóa của đồng bào DTTS mà còn

làm rõ được mối quan hệ giữa tiếng DTTS với tiếng Việt.

1.3. Do có nguồn gốc DTTS, một khi phiên chuyển sang tiếng Việt, các

địa danh này có thể được tiếp nhận và ghi lại có thể có sai khác và có nhiều

2

biến thể, gây khó khăn trong việc sử dụng. Điều này cần sự hiệu đính cần thiết

từ góc độ ngôn ngữ học.

Vì những lí do trên nên chúng tôi chọn đề tài: Địa danh có thành tố gốc

tiếng dân tộc thiểu số tỉnh Tuyên Quang (trên cứ liệu 4 huyện: Chiêm Hóa,

Lâm Bình, Nà Hang, Sơn Dương) để nghiên cứu.

2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

2.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là các địa danh có thành tố gốc tiếng

DTTS ở tỉnh Tuyên Quang.

2.2. Phạm vi nghiên cứu

Phạm vi nghiên cứu là khảo sát, nghiên cứu các tư liệu địa danh có

thành tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh Tuyên Quang. Về không gian địa lí, ở tỉnh

Tuyên Quang, các dân tộc thiểu số tập trung chủ yếu ở các huyện Chiêm Hóa,

Lâm Bình, Nà Hang và huyện Sơn Dương. Trong số 1176 địa danh thu thập ở

3 huyện có 1121 địa danh gốc Tày Nùng, chỉ có 4 địa danh gốc ngôn ngữ

Hmông, 11 địa danh gốc ngôn ngữ Dao. Do vậy, phạm vi nghiên cứu luận án

giới hạn ở địa danh gốc Tày-Nùng. Những địa danh ở ngoài phạm vi trên,

những địa danh tiếng Việt tạm thời không nằm trong giới hạn tư liệu nghiên

cứu của chúng tôi.

3. Phương pháp nghiên cứu

Trong luận án, tác giả sử dụng các phương pháp chủ yếu sau:

- Phương pháp điều tra điền dã:

Điều tra thu thập địa danh thực địa tại các thôn bản thuộc 4 huyện theo

các thao tác:

a. Phỏng vấn cư dân tên gọi núi, rừng, đồng, sông suối, thôn, xóm, bản…

tại địa phương. Câu hỏi phỏng vấn tập trung vào các vấn đề:

3

- Cách phát âm (vỏ ngữ âm) địa danh được cảm thụ bằng tai và phiên âm

ngữ âm và âm vị học bằng kí hiệu IPA.

- Nguồn gốc địa danh.

- Nghĩa và cách dùng địa danh.

b. Điều tra tại thực địa tên gọi núi, sông, suối, làng, bản được ghi trên

bản đồ, trong các tài liệu quản lí hành chính, đất đai…Đối chiếu cách ghi trên

bản đồ, tài liệu với cách phát âm (phiên âm IPA), nguồn gốc, ý nghĩa, cách sử

dụng địa danh của người địa phương.

- Phương pháp miêu tả:

Từ việc thu thập hệ thống địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh

Tuyên Quang, từ các nguồn dữ liệu đã khảo sát, luận án tập hợp và phân loại

các địa danh theo các tiêu chí: địa danh địa hình thiên nhiên, địa danh đơn vị

dân cư và địa danh công trình nhân tạo. Đồng thời, luận án cũng tiến hành miêu

tả đặc điểm cấu trúc và đặc điểm ngữ nghĩa của phức thể địa danh, của từng

thành tố trong phức thể địa danh.

Ngoài hai phương pháp nghiên cứu chính, luận án còn sử dụng hướng

tiếp cận liên ngành: luận án tiếp cận địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc thiểu

số ở tỉnh Tuyên Quang bằng nhiều hình thức, dựa trên dữ liệu của nhiều chuyên

ngành như Ngôn ngữ học với Văn hóa học, Dân tộc học, Xã hội học.

- Các thủ pháp được áp dụng:

+Thống kê - phân loại: trên cơ sở thu thập số liệu từ các nguồn tư liệu và

tư liệu điền dã. luận án tập hợp và thống kê địa danh theo những kiểu loại và

quy về những nhóm cho các địa danh. Từ thủ pháp nghiên cứu này có thể nhận

ra tính phổ biến về lối định danh, mô hình định danh của địa danh.

+ Phân tích ngữ nghĩa: luận án phân tích đặc điểm ngữ nghĩa của địa

danh dựa trên kết quả khảo sát thực tế, từ đó quy về các kiểu ngữ nghĩa mà địa

danh phản ánh.

4

+ So sánh - đối chiếu: Luận án nhằm thu thập từ ngữ chỉ địa danh, miêu

tả cấu trúc và phương thức định danh của địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS

ở các huyện có đồng bào dân tộc thiểu số sống tập trung ở tỉnh Tuyên Quang

(trong tương quan so sánh với ngôn ngữ toàn dân). Từ đó, luận án đưa ra các

giải pháp để việc sử dụng địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh Tuyên

Quang được nhất quán. Vì vậy, thủ pháp so sánh đối chiếu được coi là một

trong những thủ pháp quan trọng được vận dụng khi thực hiện đề tài này.

+ Phân tích - tổng hợp: Dựa vào các cứ liệu ngôn ngữ, đặc điểm tâm lí

của tộc người và quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hoá, nghiên cứu một số địa

danh để tìm hiểu xuất xứ, thành tố gốc của một số địa danh tiêu biểu có thành

tố gốc tiếng DTTS ở các huyện có đồng bào dân tộc thiểu số sống tập trung của

tỉnh Tuyên Quang.

+ Khảo sát bản đồ: luận án khảo sát cách viết các địa danh có thành tố

gốc tiếng DTTS trên các loại bản đồ như: Bản đồ địa hình tỉnh Tuyên Quang

năm 2009; Bản đồ tỉnh Tuyên Quang năm 2014: Bản đồ hành chính các huyện

Chiêm Hóa, Lâm Bình, Nà Hang, Sơn Dương.

4. Nguồn tư liệu của luận án

Nguồn tư liệu chủ yếu của chúng tôi là tư liệu điền dã. Từ đó, luận án

thu được kết quả về thành tố gốc, ý nghĩa, quá trình hình thành, sự thay đổi của

các địa danh.

Ngoài tư liệu điền dã, các tư liệu từ sách vở, báo chí, bản đồ là nguồn tài

liệu quan trọng. Cụ thể là Bản đồ tỉnh Tuyên Quang, Bản đồ các loại của các

huyện Chiêm Hóa, huyện Lâm Bình, huyện Nà Hang, huyện Sơn Dương; Danh

mục các đơn vị hành chính, sơn văn, thủy văn; các kết quả điều tra hộ khẩu, hộ

tịch, điều tra dân số; các tài liệu về kinh tế - xã hội của tỉnh Tuyên Quang. Trên

cơ sở đó, luận án thu được 1176 địa danh có thành tố gốc tiếng dân tộc thiểu số.

5

Ngoài ra, luận án kế thừa các kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học

viết về Tuyên Quang đã được công bố.

5. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

5.1. Mục đích nghiên cứu

Luận án hướng đến mục tiêu sau:

1- Miêu tả đặc điểm cấu trúc và ngữ nghĩa địa danh gốc ngôn ngữ

DTTS ở Tuyên Quang.

2- Chỉ ra thực trạng cách viết (chính tả) và đề xuất chuẩn hóa cách viết

địa danh gốc ngôn ngữ DTTS ở Tuyên Quang.

5.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Tìm hiểu các vấn đề lí luận xung quanh địa danh học.

- Khảo sát, điều tra điền dã hệ thống địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS

ở các loại hình địa lí khác nhau trên địa bàn nghiên cứu.

- Miêu tả, thống kê, phân tích địa danh để làm rõ đặc điểm cấu tạo và

phương thức định danh địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh Tuyên

Quang.

- Tìm hiểu sự phản ánh ý nghĩa và các nét văn hóa của địa danh có thành

tố gốc tiếng DTTS ở tỉnh Tuyên Quang.

6. Ý nghĩa của đề tài

- Ý nghĩa khoa học:

Luận án góp phần vào việc làm giàu cho vốn tri thức về địa danh học ở

Việt Nam trên cơ sở tìm hiểu, nghiên cứu địa danh Việt có thành tố gốc tiếng

DTTS ở Tuyên Quang.

Luận án chỉ ra một số đặc trưng của địa danh có thành tố gốc tiếng DTTS

ở Tuyên Quang qua nghiên cứu đặc điểm địa danh. Đồng thời, kết quả nghiên cứu

sẽ là tư liệu cho việc nghiên cứu lịch sử văn hóa của địa phương.